Osmoderma eremita (SCOPOLI, 1763)

Pachnica dębowa
Beetle
Ordo: Coleoptera / Chrząszcze
Familia: Scarabaeidae / Poświętnikowate

Status
Rzadki gatunek próchnojada, zaliczany do reliktów lasów pierwotnych, zanikający na wielu fragmentach swojego obszaru występowania w Europie. W Polsce prawnie chroniony.
 
Rozmieszczenie
Gatunek rozsiedlony głównie w Europie Południowej i Środkowej, dość liczne, choć nierzadko historyczne już stanowiska rozproszone są w Europie Zachodniej (z wyjątkiem Wysp Brytyjskich i prawie całego Półwyspu Iberyjskiego), południowej Skandynawii i w krajach nadbałtyckich. Na wschodzie Osmoderma eremita dociera stosunkowo zwartym zasięgiem do środkowego biegu Wołgi, a pojedyncze doniesienia pochodzą z Baszkirii i północnego Kaukazu [7, 20]. Wyróżnione niedawno w obrębie omawianego gatunku taksony, do czasu ich formalnego zsynonimizowania [15], uznawane były przez niektórych autorów [2, 8, 13, 23] za odrębne gatunki z powodu nieznacznych, uwarunkowanych geograficznie różnic morfologicznych. Wschodnią część areału, w tym i Polskę, zasiedla podgatunek O. eremita lassallei Baraud et Tauzin. W Niemczech, Serbii i w Bułgarii, a ostatnio także na zachodnich krańcach naszego kraju [15, 17, 24] stwierdzono formy przejściowe do podgatunku nominatywnego, występującego w zachodniej części Europy.
W Polsce, prócz Podlasia i kilku krain górskich O. eremita znana jest na terenie całego kraju [7, 17, 22]. Najnowsze dane pochodzą z niepublikowanych dotąd informacji, z licznych doniesień [3, 6, 8-9, 11, 13-15, 21] i większych opracowań [16, 19, 22], świadczących o wzroście zainteresowania tym gatunkiem.
 
Biotop/Siedlisko
Świetliste lasy liściaste i mieszane terenów nizinnych i podgórskich, a także parki, zadrzewienia przydrożne i nadbrzeżne. Wszędzie jednak możliwość występowania pachnicy warunkowana jest obecnością starych, osiągających odpowiednie rozmiary drzew, w których powstają dziuple w wyniku rozkładu drewna przez określone grzyby [1, 3, 6, 17, 22].
 
Biologia
Postać doskonała pojawia się wiosną, pozostaje jednak w zbudowanym przez larwę kokolicie, oczekując ciepłych dni w okresie letnim. Wówczas dopiero opuszcza dziuplę, czasami przelatuje na kwiaty lub dojrzałe owoce w celu pobrania pokarmu. Dojrzałe płciowo osobniki migrują niechętnie i wyszukują miejsca rozwoju dla nowego pokolenia w promieniu do kilkuset metrów. Przeniesienie się zapłodnionej samicy na większą odległość może być jedynie przypadkowe. Składa ona do 30 jaj. Larwy, których rozwój trwa około 3 lata, odżywiają się rozkładanym przez grzyby drewnem. Główną rośliną żywicielską jest dąb Quercus spp., ale często są to lipy, wierzby i inne gatunki liściaste, a wyjątkowo sosna zwyczajna [17].
 
Wielkość populacji w Polsce
Liczebność populacji w naszym kraju jest trudna do określenia, dawniej szacowana była na kilka do kilkunastu tysięcy osobników [22], a obecnie utrzymuje się przynajmniej na tym samym poziomie. Niedawno w okolicach Skoczowa, w murszu kilku ściętych olch Alnus sp. naliczono kilkadziesiąt pędraków pachnicy [10].
 
Zagrożenia i ich przyczyny
Rozległe strefy, w których stare, dziuplaste drzewa są z różnych powodów wycinane (bezpieczeństwo, względy "estetyczne" i "sanitarne"), zaś te obdarzone szacunkiem są przesadnie pielęgnowane (usuwanie konarów, czyszczenie dziupli), stają się dla gatunku o ograniczonej tendencji do migracji barierami nie do pokonania. Zniszczenie lokalnego refugium pachnicy, jakie powinno stanowić co najmniej 10 drzew z odpowiednimi do zasiedlenia dziuplami, prowadzi do rozrywania zasięgu [1, 4, 12, 20, 22].
 
Prognoza zmian populacji
Obecna stabilizacja pozwala sądzić, że konsekwentna realizacja wprowadzonych niedawno zasad ochrony wpływać będzie korzystnie na populacje pachnicy.
 
Aktualne sposoby ochrony
Konwencja Berneńska (Appendix II), Dyrektywa Habitatowa (gatunek wyróżniony jako "szczególnie ważny"). Objęty ochroną gatunkową w państwach Europy Środkowej (w Polsce od 1995 roku) i w europejskich krajach byłego Związku Radzieckiego. Ponadto figuruje na krajowych i lokalnych czerwonych listach oraz w czerwonych księgach [16, 18-19]. Część stanowisk znajduje się na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody [5, 13, 17, 20-22].
 
Proponowane sposoby ochrony
Stosowane sposoby ochrony są wystarczające, jednak nie zawsze konsekwentnie realizowane; w miejscach występowania pachnicy należy rygorystycznie zwracać uwagę na pozostawianie żywych i martwych drzew z nienaruszonymi dziuplami, zarówno stojących, jak i leżących [12, 17].

---