Wielka Brytania (United Kingdom, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej), państwo w Europie Zach., na W. Brytyjskich; 244,1 tys. km²; 59 mln mieszk. (2003), Anglicy 76%, Szkoci 9%, Walijczycy 5%, Irlandczycy 4%, imigranci gł. z krajów Wspólnoty Narodów; gł. protestanci (ok. 50% należy do Kościoła anglik.) i katolicy; przyrost naturalny niski (1,0‰); ludność miejska ponad 90% (największe obszary metropolitalne: Wielki Londyn, West Midlands, Wielki Manchester); stol. Londyn, inne gł. m.: Birmingham, Leeds, Glasgow, Sheffield; j.u. ang.; monarchia parlamentarna; w skład W.B. wchodzą: Anglia, Szkocja, Walia i Irlandia Pn.; dependencje Korony bryt.: W. Normandzkie, Man. Największa wyspa W. Brytania (230 tys. km²) silnie rozczłonkowana; pn. wybrzeża fiordowe, pd. — klifowe i riasowe; w pn. części G. Kaledońskie i Grampiany (Ben Nevis, 1343 m), rozdzielone rowem tektonicznym Glen More; w środk. części Wyż. Południowoszkocka i G. Pennińskie, w pd.-zach. — G. Kambryjskie; pd.-wsch. część nizinna (Basen Londyński); klimat umiarkowany ciepły, wybitnie mor.; gł. rz.: Tamiza, Severn, Mersey, Clyde; największe jeziora: Lough Neagh, Loch Lomond i Loch Ness. Jeden z najsilniej gospodarczo rozwiniętych krajów świata; obok USA największy eksporter kapitału; wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego (w szelfie M. Północnego), węgla kam.; gł. gałęzie przemysłu: spoż., środków transportu, maszyn., elektron., chem., metal., lekki; hodowla bydła (10 mln), owiec, trzody chlewnej; uprawy: zboża (pszenica, jęczmień, owies), buraki cukrowe, ziemniaki, warzywa, drzewa owocowe; gł. region roln.: wsch. i pd.-wsch. Anglia; rybołówstwo; gł. porty: Londyn, Liverpool, Hull, Southampton; połączenia promowe z kontynentem; 1994 oddany do użytku podmor. tunel kol. Eurotunel; transport rurociągowy; turystyka zagr. (25 mln turystów, 1994). — Zasiedlona przez Celtów; I w.-ok. 410 panowanie rzym. (prócz obszaru Szkocji); V-VI w. podbój ob. ziem ang. przez Anglosasów (heptarchia), ich chrystianizacja od 597; od 793 najazdy wikingów; X w. zjednoczenie Anglii przez królów Wessexu; 1066 podbój przez Normanów (Wilhelm I Zdobywca); wojny ang.-fr., m.in. za dyn. Plantagenetów (1154-1485) — stuletnia 1337-1453; XI-XIII w. podbój Walii i od XII w. Irlandii; XIII w. powstanie parlamentu; 1485-1603 dyn. Tudorów; anglikanizm; od 1603 dyn. Stuartów i unia ze Szkocją, 1642-48 wojna domowa, 1649-60 republika; XVI-XVII w. pocz. potęgi mor. i polityki kolonialnej; w wyniku rewolucji 1688-89 monarchia konst.; 1707 zjednoczenie Anglii i Szkocji w Królestwo W.B.; od 1714 dyn. hanowerska, pocz. rządów gabinetowych (wigowie, torysi); 1783 strata 13 kolonii amer. (USA); 1793-1815 udział w koalicjach antyfr.; od ok. 1770 rewolucja przem., 1. gosp. potęga świata do lat 70. XIX w.; ekspansja kolonialna (największe imperium świat.); XIX w. rywalizacja Partii Konserwatywnej z Partią Liberalną, a od lat 20. XX w. z Partią Pracy; od 1901 dyn. Koburgów (od 1917 p.n. Windsor); w I wojnie świat. czł. ententy, w II — koalicji antyhitl. (rząd W. Churchilla); 1945-51 reformy gosp. i socjalne Partii Pracy; od 1949 czł. NATO, 1960-72 EFTA, od 1973 EWG; rozpad imperium kolonialnego; konflikt w Irlandii Pn.; w latach 70. silny kryzys gosp. i społ.; 1979-97 rządy konserwatystów (M. Thatcher, J. Major), liberalne reformy gosp., poprawa sytuacji ekon.; od 1993 czł. UE; od 1997 rząd Partii Pracy (A. Blair); 1998 zawarto północnoirl. porozumienie pokojowe; od 2001 udział w koalicji antyterrorystycznej (Afganistan, Irak); od 1952 królowa Elżbieta II.

---