Surrealizm
W 1924r. w Paryżu Andre Breton, nazywany przez złośliwych „papieżem surrealizmu”, ogłosił „Manifest Surrealistyczny” będący pierwszym teoretycznym tekstem formułującym założenia nowego kierunku. Manifest wyrażał nieufność wobec intelektu, pogardę dla zdrowego rozsądku, ciasnego racjonalizmu i pragmatyzmu. Głosił kult wyobraźni i zapowiadał walkę z siłami, które ją krępują. Marzenia senne i halucynacje uznał za cenne źródło w procesie poznawania świata. Tekst ten uważa się za oficjalny początek surrealizmu.
Surrealizm narodził się w okresie powszechnego kryzysu ideowego i głębokiej depresji jaka powstała w Europie po I wojnie światowej. Był wyrazem buntu młodych artystów wobec mieszczańskiego społeczeństwa oraz istniejącej rzeczywistości społecznej
i politycznej. Na powstanie nadrealizmu miał wpływ dadaizm (1916 - 1923) głoszący destrukcję, bezlitosną negację i szyderstwo z wszelkich powszechnie uznanych wartości. Dadaizm nie miał jednak programu konstruktywnego i twórcy paryskiej grupy Dada: Andre Breton i Luis Aragon stali się inspiratorami surrealizmu.
Surrealizm szybko znalazł grono zwolenników w całej Europie. Jednak jego ośrodkiem do wybuchu II wojny światowej pozostał Paryż.
Surrealizm mianem sztuki określa to co powstało spontanicznie, jakby przypadkowo, będąc efektem procesów zachodzących w sferze podświadomości. Celem surrealizmu było osiągnięcie spontaniczności artystycznej poprzez wydobycie, uwolnienie i twórcze spożytkowanie elementów zawartych w podświadomych pokładach psychiki człowieka, skrępowanych zazwyczaj przez rozum i normy kulturowe. Inspiracja sztuki nadrealizmu były sny i stany halucynacji, baśnie i mity, a także twórczość dzieci i umysłowo chorych. Surrealizm przeciwstawiał się racjonalistyczno-konstrukcyjnym tendencjom kubizmu
i futuryzmu oraz abstrakcji geometrycznej. Surrealizm cechuje swoboda w doborze technik twórczych przy czym preferowane są te, które umożliwiają czynności automatyczne
(np.: kolaż, frotaż - czyli pocieranie ołówkiem kartki położonej na tkaninę lub drewno, na której odciskała się faktura, fumaż - czyli zadymianie, przypalanie oraz rozdmuchiwanie płynnej farby na podłożu, dekalkomania - odbijanie przypadkowych plam). Piękno
i estetyka przestały mieć znaczenie. Sztuka surrealistyczna chciała burzyć utarte schematy widzenia świata, będąc środkiem, który ma moc przekształcania ludzkiej świadomości.
Surrealizm to obok kubizmu i abstrakcjonizmu trzeci najważniejszy nurt malarstwa XX wieku. Od tej pory każdy artysta mógł nieskrępowanie poszukiwać nowej wizji świata.
W malarstwie dominuje czynnik poetycki a przedmioty rzeczywiste pełnią nową wymyśloną funkcję. Andre Breton uważał, że malarstwo nie powinno kopiować natury lecz koncentrować się na przeżyciach wewnętrznych artysty. Założeniami malarskimi surrealizmu było:
Wdrażanie wizualne percepcji wewnętrznej
Odrzucenie naśladowania świata zewnętrznego na rzecz uzewnętrznienia modelu wewnętrznego
Odkrywanie nadrzeczywistości
Wydobywanie na jaw stanów podświadomości, zarówno i indywidualnej jak
i zbiorowej
Słowo surrealizm niemal automatycznie kojarzy się z obrazami słynnego z ekscentryczności Salvadora Dalego (1904 - 1981), który w pełnych grozy wizjach pragnął uzewnętrznić najbardziej skrywane pragnienia człowieka. Ten niezwykle płodny hiszpański malarz, grafik, operował formami odtwarzanymi realistycznie. Namalował m.in. „Miękkie Zegary” (1931), „Trwałość pamięci” (1931), „Płonąca Żyrafa” (1935). Reprezentował nurt surrealizmu figuratywnego, do którego należeli również znani belgijscy malarze - Rene Magritte i Paul Delvaux. Drugi kierunek surrealizmu, bliski sztuce abstrakcyjnej pokazywał świat całkowicie wykreowany z wyobraźni. Przedstawicielami tego nurtu byli: Hiszpan Joan Miró, Max Ernst
i Yves Tanguy.
Surrealizm to nie tylko malarstwo ale także film. Filmowy nurt surrealistyczny zapoczątkowała awangarda filmowa utworem Luisa Buńuela i Salvadora Dalego
pt.: „Pies andaluzyjski” (1928). Film stał się manifestem kierunku, który czerpał symboliką
z freudyzmu, występując zarazem przeciwko normom obyczajowym burżuazji. Film miał przede wszystkim szokować. Twórcy odrzucili wszystko co racjonalne i konwencjonalne. Zbudowali film z przeplatających się niepokojących i skandalicznych obrazów, żywcem wziętych z narkotykowego delirium - kobiece oko rozcięte brzytwą, dziurawa ręka, z której wychodzą mrówki, fortepian z martwym osłem. Buńuel określił swój film jako „namiętne
i rozpaczliwe wezwanie do mordu”, do rozbicia drobnomieszczańskiego widzenia świata, do przezwyciężania płaskiego, utylitarnego racjonalizmu, do prawdziwej rewolucji. „Pies andaluzyjski” otworzył kino na nowe niewykorzystane wcześniej obszary. Buńuel i Dali stworzyli manifest nieposkromionej wyobraźni, przetarli ścieżki pozwalające zapuszczać się
z kamerą poza horyzont rzeczywistości i gęstwę sennych labiryntów.
Buńuel stał się czołowym przedstawicielem filmowego surrealizmu. Kolejny jego film „Złoty wiek” (1930), który rozrósł się do pełnometrażowej surrealistycznej fabuły, zapowiadał przyszłe kino Hiszpana: tematy niespełnionego pożądania, seksualnych obsesji
i bezczelnych ataków wymierzonych w Kościół oraz burżuazyjną hipokryzję. Buńuel jest autorem filmów: „Los olvidados” (1950), za który otrzymał złotą palmę w Cannes za reżyserię, „Zbrodnicze życie Archibalda de la Cruz” (1955), „Anioł zagłady” (1962), „Dziennik panny służącej” (1964), „Szymon Pustelnik” (1965), „Piękność dnia” (1967), „Droga mleczna” (1970), „Dyskretny urok burżuazji” (1972), za który otrzymał Oscara, „Widmo wolności” (1974), „Mroczny przedmiot pożądania” (1977).
Przedstawicielami odmiennego, łagodnego nurtu surrealizmu filmowego byli Man Ray, współpracujący z poetą Robertem Desnosem („Gwiazda morska i Tajemnica zamku Dé” - 1928), Germaine Dulac („Muszelka i pastor” - 1928), Jean Cocteau („Krew poety” - 1930, „Testament Orfeusza” - 1960).
W kinie surrealistycznym, którego Buńuel jest ojcem chrzestnym i największym mistrzem tajemnica odgrywa kluczową rolę. Dzięki ukrywaniu przed widzem zamierzeń twórcy, dzięki atakowi na to, co konwencjonalne, drogą trudno klasyfikowalnych skojarzeń, kino surrealistyczne posiadło nieosiągalną w tej skali dla żadnego innego nurtu zdolność nieograniczonej manipulacji sensem dzieła, zależnie od zawartości worka doświadczeń i wiedzy, jaki przynosi ze sobą na sale kinową każdy odbiorca. W kinie symbolicznym/surrealistycznym liczy się siła wizji. Kinowy surrealizm to zbiór obrazów, zbiór scen, które próbują przebić się do widza z przekazem na zupełnie innym, nad-realnym poziomie. Niezwykle rzadko zdarza się, aby każda ze scen w tego typu kinie zrozumiale wiązała się z resztą i aby wszystkie razem tworzyły ostatecznie jedną całość, ale w tym przypadku nie jest to wada. Kino surrealistyczne, nawet jeśli kontakt z nim nie kończy się zdekodowaniem klarownego przekazu, działa na widza jak poezja. Siła tego kina dobija się do nas na poziomie abstrakcyjnym ponad logiką i rozumem.
Rozproszenie grupy paryskiej po świecie w wyniku II wojny światowej nie spowodowało zaniku surrealizmu. Pozostał on inspirujący do dziś w malarstwie, filmie, fotografii, plakacie, reklamie, video-klipach. Dziedzictwem surrealizmu jest wyzwolenie nieskrępowanej wyobraźni twórczej, przeciwstawianie indywidualnego, wewnętrznego przeżycia artysty utartym, rozumowym konwencjom.
Opracował Michał Szewczyk