POJĘCIE KLASY SPOŁECZNEJ

Pojęcie Klasy społecznej - jest niejednoznacznie interpretowane zarówno w języku potocznym jak i naukowym. Stanisław Ossowski prezentuje trzy założenia, jakie spełniają wszystkie definicje, maja one wspólne elementy składające się na pojęcie klasowego społeczeństwa, które są wspólne dla wszystkich koncepcji :

1. Klasy stanowią system grup najwyższego rzędu w strukturze społecznej. 2. Podział klasowy dotyczy pozycji społecznych związanych z systemami przywilejów
i upośledzeń niewyznaczonych przez kryteria biologiczne. 3. Przynależność jednostek do klasy społecznej jest względnie trwała.

W pierwszym założeniu możemy wyróżnić:

a) klasy które są grupami najwyższego rzędu

b) klasy stanowią system takich grup

Klasy społeczne od siebie zależą mówiąc o klasie średniej, zakładamy istnienie klasy niższej
i klasy wyższej. Inna sytuacja jest w przypadku grup zawodowych np. grupa zawodowa nauczycieli i grupa zawodowa policjantów między tymi grupami nie ma relacji , nie ma sprzeczności interesów. Nauczycieli i policjantów można rozpatrywać na tym samym poziomie, a w klasach ta sprzeczność jest, są nierówności. Klasa społeczna najwyższego rzędu jest innym rodzajem grupy niż wszystkie pozostałe, ta sama klasa społeczna może występować w wielu rożnych narodach. Klasy społeczne sa to grupy najwyższego rzdu w strukturze społecznej

Drugie założenie mówi o tym , że podział klasowy dotyczy pozycji społecznych związanych z systemami przywilejów i upośledzeń niewyznaczonych przez kryteria biologiczne. Przywileje i upośledzenia nie wiążą się z kryteriami biologicznymi np. ślepota, niedowidzenie jest to kryterium biologiczne, które upośledza danego człowieka. Natomiast na przykładzie klas społecznych człowiek może być całkiem sprawny a i tak będzie „upośledzony” np. tym że nie ma dostępu do innych pozycji społecznych / królem mógł zostać tylko szlachcic/ Pozycje społeczne wiążą się z jakimiś przywilejami, ta klasa która jest wyżej ma więcej przywilejów, ta klasa która jest niżej ma więcej upośledzeń.

Trzecie założenie zakłada, że przynależność jednostek do klasy społecznej jest względnie trwała; przechodzenie jednostek z klasy do klasy, awansowanie z jednej klasy do innej klasy np. robotnika do klasy inteligencji czy burżuazji było trudne w właściwie niemożliwe.

Wymienione wyżej założenia są omawiane oddzielnie ale ściśle wiążą się ze sobą.
Trwałość przynależności klasowej stanowi warunek niezbędny społeczeństwa klasowego we wszystkich koncepcjach. Obecnie mówimy, że klasy społeczne zanikają ponieważ ludzie dosyć swobodnie zmieniają pozycje społeczne.

Różne kryteria na gruncie wspólnych założeń

Stanisław Ossowski przedstawia cztery cechy określające klasę społeczną:

1.„Układ pionowy” klas społecznych: istnienie wyższych i niższych kategorii pozycji społecznych; wyższych i niższych ze względu na jakiś system przywilejów
i upośledzeń. Gdy się przyjmuje takie kryterium, „struktura klasowa” znaczy tyle, co „stratyfikacja klasowa”. Wyższa pozycja społeczna daje więcej przywilejów dla osób w niej usytuowanych.

2. Odrębność trwałych interesów klasowych - (społeczeństwo klasowe - jako społeczeństwo, które dzieli się na wielkie grupy o odrębnych, ważnych i trwałych interesach). W ostrzejszej interpretacji będzie tu mowa nie o odrębności, lecz o przeciwieństwach interesów klasowych, przy czym w myśl tradycji smithowskiej, rozwiniętej i spopularyzowanej przez twórców marksizmu, źródłem tych przeciwieństw jest różnica sposobów uczestniczenia w dochodzie społecznym spowodowana znowu różnym stosunkiem do środków produkcji. Interesy jednej klasy społecznej, jej przywilejów często mogą być nabyte” kosztem” innej klasy, czyli przywilej dla jednej rodzi upośledzenie dla innych.

3. Świadomość klasowa, treść tego pojęcia może być bardziej lub mniej bogata. Wchodzi w grę nie tylko świadomość przynależności do klas (Identification w socjologicznej terminologii angielskiej), ale również świadomość miejsca tej klasy w hierarchii klas, zdawanie sobie sprawy z odrębności klasowej i klasowych interesów, a ewentualnie także klasowa solidarność. Społeczeństwo klasowe w tym znaczeniu to społeczeństwo, w którym większość aktywnych członków posiada świadomość klasową, co się odbija w ich postępowaniu. Społeczeństwo klasowe mogło postępować w momencie kiedy poszczególne osoby zostały nie tylko przypisane do poszczególnych klas ale identyfikowały się z nimi.

4. Izolacja klasowa, brak bliższych kontaktów społecznych, separacja towarzyska - to behawiorystyczne kryterium podziałów klasowych, które niewątpliwie odgrywa doniosłą rolę w świadomości społecznej różnych środowisk, nie tylko na gruncie kultur kastowych stanowych. Na tym kryterium opiera się definicja klasy, stosowana przez niektórych badaczy terenowych w Ameryce: klasa społeczna, wedle tego określenia, to największa grupa ludziki i członkowie uczestniczą we wzajemnych zażyłych stosunkach osobistych. Wedle takiego kryterium np w ostatniej ćwierci ubiegłego stulecia niektórzy obserwatorzy dzielili ówczesne społeczeństwo warszawskie na pięć klas społecznych. Ze względu na tę cechę społeczeństwo ma charakter klasowy jeżeli istnieją tam wyraźne bariery w stosunkach towarzyskich
i jeżeli można wykreślić granice klasowe poprzez analizę osobistych stosunków między ludźmi. Izolacja - wiązała się ściśle ze świadomą przynależnością do klasy z identyfikacją, z kontaktami jedynie we własnym gronie.

Sprawa współzależności cech

Kryteria klasowości są od siebie niezależne. Zarówno stratyfikacja społeczna, klasowa hierarchia przywilejów i upośledzeń - pociąga za sobą przeciwieństwa interesów klasowych. Natomiast w stratyfikacji klasowej i w przeciwieństwach interesów znajduje wyjaśnienie klasowa świadomość i klasowa izolacja. Ci, którzy za kryterium systemu klas przyjmują świadomość klasową, tak jak to czynią współcześni socjologowie amerykańscy, nie kwestionują „obiektywnych" warunków, z których ta świadomość wyrasta. Stanisław Ossowski stwierdza, że cechy charakteryzujące klasę społeczna są wzajemnie od siebie zależne oznacza to, że określenia społeczeństwa klasowego mogą się w istocie mniej różnić między sobą niż można by sadzić na podstawie poszczególnych definicji bo chociaż do poszczególnych określeń społe­czeństwa klasowego wchodzi raz taka, raz inna cecha, do charakterystyki tego społeczeń­stwa, uzupełniającej owe określenia, mogą wchodzić wszystkie owe cechy, a wtedy różnice pomiędzy poszczególnymi koncepcjami można sprowadzić do tego którą cechę uważamy za ważniejszą. Ossowski stwierdza, że różnice w poglądach klasowości społeczeństw nie są tylko sprawą akcentów. Poszczególne koncepcje mogą różnić się nie tylko tym, którą cechę systemu klas wysuwają jako podstawową, ale również tym że jedne biorą pod uwagę trzy czy cztery warunki a inne tylko dwa, takie lub inne.

Klasowość jako cecha struktury społecznej polegająca stopniowaniu.

Wszystkie cechy klas można stopniować. Społeczeństwo może być klasowe w mniej lub bardziej pełnym sensie, „klasowość” może posiadać '“treść" bogatszą albo uboższą.
Marks, nazywa klasę bez świadomości klasowej „warstwą” albo „klasą w sobie
w przeciwieństwie do „klasy dla siebie” daje w ten sposób wyraz przekonaniu, że klasa zasługuje w pełni na nazwę „klasy” dopiero wówczas, gdy jej członkowie są świadomi klasowych interesów i odczuwają łączność klasową. Nie uznając jakiejś cechy za niezbędny warunek systemu klas, można uważać ją za doniosły czynnik potęgujący klasowy charakter społeczeństwa.Co więcej, wszystkie bodaj cechy, które wchodzą tu w grę, podlegają stopniowaniu. Stopniowaniu podlega trwałość klasowego przyporządkowania, czyli stabilizacja podziałów klasowych; inaczej mówiąc, w różnych społeczeństwach klasowych różny bywa stopień prawdopodobieństwa, że jednostka pozosta­nie w swojej klasie do końca życia. Krańcowym przykładem jest przynależność do kasty zdeterminowana dozgonnie przed narodzeniem jednostki i przekazywana w sposób bezwarunkowy jej potomstwu. Na dru­gim krańcu znalazłoby się społeczeństwo czyniące zadość ideałom Lincolna, który aprobuje wszystkie trzy pozycje odpowiadające trzem podstawowym klasom Marksa pod warunkiem, że każdy człowiek mógłby w ciągu swego życia przechodzić przez takie trzy etapy, zaczynając od sytuacji najemnika, aby później pracować na swoim z nadzieją, że w dalszej przyszłości sam będzie korzystał z pracy najemnej .

Stopniowaniu podlega wyrazistość granic klasowych i rozpiętość nierówności społecznych. Stop­niowaniu podlegają również odrębności lub przeciwieństwa interesów klasowych. Świadomość klaso­wa - to także sprawa stopnia, zarówno gdy idzie o powszechność klasowego uświadomienia, jak o jego treść i ładunek emocjonalny. Wreszcie społeczeństwa klasowe różnią się stopniem klasowej izolacji towarzyskiej i międzyklasowej komunikatywności: pomiędzy obyczajowością współczesnych krajów.

Stanisław Ossowski twierdzi, że społeczeństwo może być traktowane jako bardziej lub mniej klasowe zarówno ze względu na liczbę kryteriów klasowości, jak ze względu na stopień w jakim przysługują mu poszczególne cechy. Można porównywać z tego punktu widzenia różne społeczeństwa jako zjawiska historyczne. Można także porównywać pod tym względem różne wizje tego samego społeczeństwa.

Model klasy jako grupy podstawowej

Następnym elementem koniecznym do omówienia przy analizie pojęcia klasy jest model klasy jako model grupy podstawowej. Na model składa się kilka różnych cech ulegających stopniowaniu. Zachodzi tam interferen­cja kilku kryteriów, przy czym braki z punktu widzenia jednego kryterium mogą być kompensowane przez wyższy stopień jakiejś innej cechy.

Ossowski analizuje i zastanawia się, gdzie jest granica: jakie są dopuszczalne odchylenia od modelu gdyż kryteria, które składają się na model klasy społecznej, nie są współmierne. Skoro zaś kryteria nie są współmierne, o tym, co jest, a co nie jest klasą społeczną, rozstrzyga ostatecznie wzgląd na intuicje środowiska dotyczące ważności poszczególnych kryteriów albo wzgląd na konsekwencje praktyczne i dyrektywy postępowania.

Podział wyczerpujący lub niewyczerpujący

Podział społeczeństwa na klasy może być podziałem wyczerpującym albo niewyczerpującym: zależnie od pojmowania klasy społeczeństwo może być systemem klas albo systemem klas
i grup do pewnego stopnia klasom podobnym, albo nie objętych pojęciem klasy. Innymi słowy każdy członek społeczeństwa może przynależeć do danej klasy społecznej lub- przyjmujemy że istnieje społeczeństwo gdzie obok klas istnieją grupy społeczne i nie wszyscy są członkami jakiejś klasy.

I Marksiści reprezentują podział niewyczerpujący klasy nazywają zwykle „warstwami”.
W ten sposób w koncepcji marksistowskiej w skład społeczeństwa mogą oprócz „klas" wchodzić także „warstwy” nie objęte żadną klasą. W myśl marksowskich i marksistowskich pojęć nie jest klasą lumpenproletariat (ze względu na brak udziału w procesach produkcji), nie jest klasą - z innych już względów - inteligencja. Tu dystans od modelu jest zbyt znaczny. Natomiast Stalin i jego uczniowie sądzą, że dystans dzielący „nieantagonistyczne klasy” Związku Radzieckiego od modelu klasy, do którego przecież wchodził klasowy antago­nizm, że dystans ten nie przeszkadza, aby „klasę robotniczą" i „chłopstwo kołchozowe" ZSRR uznać I za klasy. W tej stalinowskiej koncepcji społeczeństwa, gdzie istnieją klasy bez klasowych antagoni­zmów i klasowej stratyfikacji, dopiero inteligencja znajdzie się poza zakresem pojęcia klasy i otrzyma miano „warstwy”.

II Podejście -Socjologowie amerykańscy i zachodnioeuropejscy reprezentują podział wyczerpujący. Dla nich termin „klasa społeczna” nie posia­da funkcji społecznych, jakie uzyskał w obozie marksistowskim, zakreślają pojęcie klasy tak sze­roko, aby podział na klasy był podziałem wyczerpującym, tzn. tak, aby każdy mieszkaniec kraju mieścił się w jakiejś klasie społecznej Jeżeli stosują termin „warstwa”, to wtedy, gdy ujmują strukturę społecz­ną pod innym względem: podział społeczeństwa na warstwy to podział przeprowadzony z innego punk­tu widzenia niż podział na klasy, ale i ten podział, tak samo jak podział na klasy, jest podziałem wyczer­pującym.

Typy odchylenia od modelu

Istnieją jednak według Stanisława Ossowskiego pewne typy odchylenia od modelu, które nie wynikają wyłącznie z szerszych lub węższych granic pojęcia. Poszcze­gólne koncepcje, których punktem wyjścia jest ten sam model, różnią się nie tylko stopniem dopusz­czalnych odchyleń, nie tylko tym, czy podział na klasy jest wyczerpujący, czy niewyczerpujący,
ale także typem odchyleń.

W pracach socjologicznych a także w życiu społecznym pojęcie klasy społecznej domaga się pewnej przecyzji8 terminologicznej, wynika to z potrzeb praktycznych.

---