Trybunał Konstytucyjny - organ sądownictwa konstytucyjnego w Polsce, znany także w ustrojach innych państw. Jego podstawowym zadaniem jest kontrolowanie zgodności norm prawnych niższego rzędu (rangi ustawowej lub podustawowej) z normami prawnymi wyższego rzędu, przede wszystkim z Konstytucją i niektórymi umowami międzynarodowymi (tzw. "sąd nad prawem").
W Polsce Trybunał Konstytucyjny ustanowiono ustawą z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. z 1982 r. Nr 11, poz. 83), a powołano do życia - po trzech latach ostrych sporów - ustawą z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. z 1985 r. Nr 22, poz. 98 z późn. zm.). Działalność orzeczniczą rozpoczął w 1986 roku.
Pozycja i kompetencje Trybunału były ograniczone. Orzeczenia o niekonstytucyjności ustaw nie były ostateczne i mogły zostać odrzucone uchwałą Sejmu podjętą większością 2/3 głosów (w praktyce zdarzało się, że nie poddawano tych orzeczeń pod głosowanie, co wprowadzało sui generis stan zawieszenia), a uchwały w sprawie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw mogła podejmować tylko Rada Państwa.
Pomimo wspomnianych ograniczeń Trybunałowi udało się wypracować niezależność oraz rozwinąć samodzielne i interesujące orzecznictwo (m.in. klauzule demokratycznego państwa prawnego, równości wobec prawa, niedziałania prawa wstecz).
Po przemianach politycznych 1989 roku pozycja Trybunału Konstytucyjnego uległa wzmocnieniu.
Rozwiązania wzmacniające pozycję Trybunału wprowadziła Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. oraz ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. z 1997 r. Nr 102, poz. 643 z późn. zm.).
W obecnym stanie prawnym podstawą funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego jest Konstytucja z 1997 r. oraz uszczegóławiająca postanowienia konstytucyjne - ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym .
W przepisach konstytucyjnych, Trybunał Konstytucyjny umiejscowiono w Rozdziale VIII pod nazwą „Sądy i Trybunały” w przedziale od art. 188-197. Jednocześnie zwrócić należy uwagę na szereg innych przepisów konstytucyjnych nawiązujących do Trybunału Konstytucyjnego. Dotyczy to w szczególności art. 79 poruszającego kwestię skargi konstytucyjnej, art. 122 określającego wstępną kontrolę zgodności ustaw z Konstytucją na wniosek Prezydenta oraz art. 131 nawiązującego do tematu stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu Prezydenta.
Trybunał Konstytucyjny należy zatem do konstytucyjnego systemu organów państwowych. Pełni on niezwykle ważną rolę w kształtowaniu systemu prawnego pozostającego w zgodzie z przepisami ustawy zasadniczej. Za dominujący uznać należy pogląd przypisujący Trybunałowi Konstytucyjnemu charakter organu władzy sądowniczej, choć podkreślić należy, iż nie jest on sądem w rozumieniu art. 175 Konstytucji RP. Z powyższego płynie wniosek, że działalność Trybunału Konstutucyjnego nie może być określana jako sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, bowiem jest to funkcja zastrzeżona tylko dla sądów .
Podkreślić trzeba, że Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej niezależnym od organów władzy ustawodawczej i wykonawczej.
Za uznaniem Trybunału Konstytucyjnego jako organu władzy sądowniczej przemawia w szczególności przyjęta koncepcja gwarancji jego niezależności i niezawisłości, jak również rozpatrywanie skarg konstytucyjnych oraz wydawanie orzeczeń na podstawie kryterium zgodności z prawem i w oparciu o sądowe procedury .
Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Trybunał Konstytucyjny mający swoją siedzibę w Warszawie jest organem władzy sądowniczej, powołanym do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonywania innych zadań określonych w Konstytucji.
Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Ponowny wybór do składu Trybunału jest niedopuszczalny. Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent Rzeczypospolitej spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego (art. 194 Konstytucji).
Wymóg wyróżniania się przez sędziów wiedzą prawniczą jest sformułowaniem nieostrym, który traktowany jest raczej jako kryterium fachowości i doboru jakościowego składu Trybunału Konstytucyjnego . Znajduje on rozwinięcie w przepisach ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. I tak na gruncie tych przepisów, sędzią Trybunału Konstytucyjnego może być wybrana osoba posiadająca kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego. Kandydatów na stanowisko sędziego Trybunał Konstytucyjny przedstawia co najmniej 50 posłów lub Prezydium Sejmu, a uchwala Sejm bezwzględną większością głosów. Przeszkodą w pełnieniu funkcji sędziego Trybunału jest piastowanie mandatu poselskiego lub senatorskiego, z chwilą wyboru w skład Trybunału Konstytucyjnego sędzia jest zobowiązany zrzec się mandatu.
Sędzia Trybunału Konstytucyjnego nie może być, bez uprzedniej zgody TK, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Niedopuszczalne jest także zatrzymanie lub aresztowanie sędziego Trybunału Konstytucyjnego, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Przedstawione rozwiązanie w zakresie odpowiedzialności karnej sędziów Trybunału Konstytucyjnego składa na się na pojęcie immunitetu, który w swej konstrukcji podobny jest do immunitetu sędziowskiego i parlamentarnego.
Podstawowym elementem wyznaczającym charakter ustrojowy Trybunału jest niezawisłość sędziowska. Stanowi o tym art. 6 ustawy o TK, w myśl którego sędziowie Trybunału w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji. Oznacza to, ze w procesie badania konstytucyjności prawa sędziowie zobowiązani są kierować się normami Konstytucji, a w swoich ocenach powinni brać pod uwagę jedynie kryteria obiektywne oraz swoje wewnętrzne przekonanie, niezależnie od jakiejkolwiek ingerencji z zewnątrz. O niezawisłości sędziowskiej przesądzają m. in.
• bezpartyjność sędziów Trybunału Konstytucyjnego oraz zakaz przynależności do związku zawodowego,
• wymieniony wyżej wymóg legitymowania się wiedzą prawniczą,
• wskazany wyżej immunitet sędziowski
Konstytucyjne kompetencje Trybunału Konstytucyjnego rozciągają się na orzekanie w następujących sprawach:
1. zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2. zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3. zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4. zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
5. skargi konstytucyjnej, o której mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji
Funkcja kontrolna sprawowana przez Trybunał Konstytucyjny prowadzona jest tak pod względem materialnym (badanie, czy dany akt prawny nie narusza Konstytucji, ustawy lub ratyfikowanej umowy), jak i formalnym (czy dany akt prawny wydał organ kompetentny, czy nie przekroczono przy jego wydawaniu granic delegacji i czy zastosowano właściwy tryb postępowania przy wydawaniu).
Kontrola konstytucyjności i legalności prawa może mieć charakter abstrakcyjny bądź konkretny. Kontrola ta ma charakter abstrakcyjny wówczas, gdy konstytucyjnie określone podmioty występują z wnioskiem o stwierdzenie zgodności z Konstytucją aktów prawnych. Tej formy kontroli dotyczą wnioski zgłaszane przez podmioty wyliczone w art. 191 Konstytucji.
Kontrola konkretna zaś występuje w przypadku skargi konstytucyjnej, przy czym jest także realizowana w formie udzielania odpowiedzi na pytania prawne, co reguluje art. 193 Konstytucji. W świetle tego artykułu każdy sąd ma prawo przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, jeśli od odpowiedzi na konkretne pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Pytanie prawne może zgłaszać tylko sąd inicjując tym samym kontrolę konstytucyjności prawa .
Na szczególną uwagę wśród kompetencji Trybunału Konstytucyjnego zasługuje rozpoznawanie skarg konstytucyjnych. Skarga konstytucyjna stanowi środek prawny, który może być wykorzystywany dopiero po wyczerpaniu drogi prawnej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia . Zgodnie z art. 79 Konstytucji każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji.
Skutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego też może być dwojaki. Z jednej strony przeciwdziała następstwom naruszania praw jednostki, z drugiej zaś oddziałuje prewencyjnie na działalność prawodawczą organów państwowych w kierunku poszanowania wolności i praw jednostki.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego może ustalić zgodność kwestionowanego aktu prawnego z Konstytucją (rozstrzygnięcie afirmatywne) lub stwierdzić sprzeczność z nią (rozstrzygnięcie kasatoryjne). Pierwszy przypadek nie powoduje żadnych zmian w stanie prawnym; norma kwestionowana zachowuje moc obowiązującą. W drugim przypadku norma ta przestaje obowiązywać. Wszystkie organy państwowe obowiązane są stosować się do orzeczeń Trybunału. Wiążący charakter ma jednak tylko sentencja wyroku, a nie jego uzasadnienie.
Kasatoryjny wyrok Trybunału Konstytucyjnego stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia w trybie określonym w przepisach właściwych dla danego postępowania .
W zakresie orzekania o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, TK realizuje swoje uprawnienia w odniesieniu do partii politycznych na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych . Podstawowe wymogi stawiane partiom politycznym, których niespełnienie stanowi podstawę orzeczenia o niezgodności z Konstytucją, uregulowane są natomiast w art. 11 Konstytucji. Należą do nich m. in. dobrowolność i równość członkostwa w partiach obywateli polskich oraz wpływanie demokratycznymi metodami na kształtowanie polityki państwa i jawność finansowania partii politycznych.
Nadto zadaniem Trybunału Konstytucyjnego wymienionym w art. 189 Konstytucji jest rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. Rozstrzygnięcie przez Trybunał Konstytucyjny sporu kompetencyjnego oznacza wskazanie organu właściwego w danej sprawie i wyłączenie pozostałych uczestników sporu od działania.
Trybunał Konstytucyjny realizuje kontrolę konstytucyjności prawa także poprzez funkcję sygnalizacyjną. Ma ona charakter uzupełniającej kontroli konstytucyjności prawa. Trybunał przedstawia właściwym organom stanowiącym prawo uwagi o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne do zapewnienia spójności systemu prawnego. Wymieniona funkcja nie jest bezpośrednio wskazana w Konstytucji, ale wyprowadzić możn a ją z art. 4 ust. 2 ustawy o TK
5