Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji
Kurs: Socjologia kultury
System pokrewieństwa, małżeństwo, rodzina
Wprowadzenie do problematyki małżeństwa i rodziny
Związki problemowe pomiędzy małżeństwem, rodziną, systemem pokrewieństwa i płcią kulturową, podstawowe pojęcia i rozstrzygnięcia terminologiczne; miejsce rodziny w porządku społecznym
(1) Rodzina jako najstarszy i najtrwalszy element organizacji społecznej, mała grupa społeczna, której członkowie połączeni są siecią wzajemnych zależności i stosunków społecznych (małżeństwem bądź więzami pokrewieństwa - rodzice/dzieci), coś więcej niż małżeństwo (ono może się rozpaść, a związki pomiędzy rodzicami i dziećmi pozostają) i coś innego niż system pokrewieństwa (obejmuje znacznie szersze kategorie osób zarówno spokrewnionych, jak i spowinowaconych). Pokrewieństwo ma charakter kulturowy i odnosi się do relacji pomiędzy osobami, które połączone są bądź kulturowo określonymi związkami krwi bądź innymi relacjami (powinowatcwo); (2) Rodzina jest uniwersalną instytucją społeczną (powszechnik kulturowy) tzn. utrwalonym w tradycji wszystkich kultur, zrytualizowanym zespołem działań ludzkich ukierunkowanym na zaspokajanie potrzeb jej członków, (3) Rodzina jest grupą pierwotną; charakteryzuje się względną trwałością, niewielką liczebnością, wielofunkcyjnością oraz więzią opartą na stosunkach bezpośrednich.
Typy rodzin:
Rodzina nuklearna, rodzina rozszerzona - oba typy monogamiczne, ale są rodziny mono- i poligamiczne (1992 - 84% społeczeństw ze związkami poligamicznymi na 853 przebadane społeczeństwa, głównie poliginia, poliandria występuje tylko w dwóch wspólnotach u Indian Tlingit z Alaski i wśród tybetańskich Tre-ba, z płaskowyżu Limi w Nepalu); typologia oparta o związki pokrewieństwa: rodzina matrylinearna, matrylokalna i patrylinearna i patrylokalna, rodzina matriarchalna i patriarchalna, oraz rodzina tradycyjna: patriarchalna, patrylinearna: głowa rodziny; mężczyzna, zapewnia byt materialny, reprezentuje rodzinę na zewnątrz, kobieta zajmuje się dziećmi i domem, a ośrodkiem życia takiej rodziny jest dom, cykl życia organizowany przez święta religijne - krąg kultury judeochrześcijańskiej.
Funkcje rodziny:
Podstawowe funkcje rodziny, ze względu na cele, jakie stawia przed nią szersza zbiorowość oraz potrzeby jej członków: prokreacyjna, wychowawczo-socjalizacyjna, opiekuńcza, emocjonalno-seksualna, ekonomiczna, stratyfikacyjna, integracyjno-kontrolna, rekreacyjno-towarzyska. Rola poszczególnych funkcji zmienia się wraz z przemianami społecznymi, gospodarczymi i kulturowymi w szerszym kontekście (maleje stratyfikacyjna, zwiększa się emocjonalno-seksualna).
Rodzina w teorii socjologicznej
Funkcjonalizm: podstawowe funkcje rodziny: socjalizacyjna i stabilizacji emocjonalnej - rola w okresie industrializacji podstawowa ze względu na oddzielenie miejsca pracy od miejsca odpoczynku i brak oparcia w szerszej strukturze pokrewieństwa - rodzina nuklearna. Funkcjonaliści piszą też o tradycyjnym podziale zadań pomiędzy kobietę a mężczyznę, charakterystycznym dla fazy industrialnej: „instrumentalna” rola mężczyzny jako żywiciela i opiekuna rodziny i „afektywna: rola kobiety, odgrywającej emocjonalną funkcję w domu. Krytyka podejścia: uprawomocnienie stereotypów kulturowych, ignorowanie innych, alternatywnych instytucji, ignorowanie różnorodności modeli rodziny nuklearnej.
Teoria racjonalnego wyboru: rodziny jako wypadkowe indywidualnych strategii ich poszczególnych członków, zorientowanych na rozwiązanie kluczowych dylematów związanych z rodziną: zawarcie małżeństwa, ilość, jakość dzieci, odstępy intergeneteczne itd. Ekonomiczna teoria rodziny (G. Becker) bada wpływ modelu rodziny na procesy ekonomiczne. Krytyka: ignoruje kulturowe stereotypy płci, wyjaśnianie ex post factum.
Feminizm: problem bez nazwy, zwrócenie uwagi na wpływ stereotypów kulturowych płci na życie rodzinne, kapitalizm i domowy podział pracy, nierówności w zakresie posiadanej w rodzinie władzy (przemoc w rodzinie), problem czynności opiekuńczych (opieka nad członkami rodziny, praca emocjonalna): kilka nurtów - feminizm kulturowy, radykalny, esencjonalny, lesbijski;
Geneza i przeobrażenia rodziny klasycznej: industrializacja, atomizacja wspólnoty rodzinnej (wielopokoleniowej) i indywidualizacja, kształtowanie się klasycznego domu rodzinnego - Elisabeth Beck-Gernsheim; druga rewolucja naukowo-techniczna i dalsze przemiany rodziny: przyczyny (Krystyna Slany) - zmiana pozycji kobiet w strukturze świata społecznego, indywidualizacja poczucia sukcesu i życiowych satysfakcji; postępy w zakresie antykoncepcji i technologii reprodukcyjnych; zanik jednoznaczności teleologicznej małżeństwa oraz misji rodzicielskiej; dobrowolna bezdzietność;
Alternatywne modele rodziny: zamiast małżeństwa; związki kohabitacyjne; wielorodziny (rodziny-układanki); rodziny homoseksualne - szczególne przejawy intymności - równość partnerów, brak stereotypów płci u podłoża związku, ustalanie reguł życia małżeńskiego; kółka przyjacielskie;
Problemy z rodziną i w rodzinie:
Problem trwałości i fluktuacji: spadek małżeństw, wzrost rozwodów; powtórne małżeństwa; 40% małżeństw na Zachodzie rozpada się; z kolei powtórne małżeństwa stanowią dziś 40% wszystkich zawartych małżeństw. Przyczyny; ułatwienia prawne - zasada nieorzekania o winie; wzrost ruchliwości indywidualnej, rozpad funkcji statusowych rodziny - małżeństwo nie łączy się już z pragnieniem przekazania własności i statusu kolejnym pokoleniom, uniezależnienie finansowe kobiet, ogólny wzrost poziomu zamożności i łatwość przejścia w alternatywne formy życia rodzinnego;
Problem niepełności rodziny i ludzi poza rodziną: rodzice samotnie wychowujący dzieci - 1,6 mln w Wielkiej Brytanii, głównie samotne matki, które nigdy nie były zamężne (panny z dziećmi) - 42% - ubóstwo jako główna przyczyna; 21% dzieci w GB wychowywanych jest przez jednego rodzica- trzy razy więcej niż 1 1972 roku; ludzie samotni; problem nieobecnego ojca (pierwszy, powojenny i drugi kryzys: „Fatherless America” Blankenhorna)
Problem cyklu życia: późne małżeństwa, późne dzieci; małżeństwa dwustopniowe; Najważniejsze tendencje w zmianach modelu rodziny w Wielkiej Brytanii (w Polsce bardzo podobnie, aczkolwiek na niższych poziomach): więcej niż kiedykolwiek ludzi na wszystkich etapach życia żyje samotnie - obecnie 6 mln Brytyjczyków (28% gospodarstw domowych) - trzy razy więcej niż 100 lat temu; Coraz mniej ludzi pobiera się, a ci, którzy się na to decydują - robią to później (1996 - 29 lat - średni wiek zawierania małżeństwa wśród mężczyzn; 27 lat - wśród kobiet). Liczba zawieranych małżeństw jest najniższa od ponad 150 lat. Średnim wiekiem rodzenia pierwszego dziecka jest 29 lat.
Problem reprodukcji: kobiety bezdzietne z wyboru - 20% kobiet urodzonych w latach 60-90tych nie będzie miało dzieci, ¼ kobiet urodzonych w 1973 roku w wieku 45 lat (menopauza) - nie będzie miała dzieci - wybierają inne cele życiowe: sukces zawodowy, niezależność w życiu prywatnym, brak piętna kulturowego - stereotyp biednej, starej panny; formuła DINKS - około 5% par w USA, najczęściej sformalizowane, nie chcą mieć dzieci z powodów także humanitarnych - nie mieliby na nie czasu, społeczeństwu dostarczają podatków;
Przemoc w rodzinie (męska dominacja a przemoc w rodzinie, seksualne wykorzystywanie dzieci i kazirodztwo, badania nad molestowaniem seksualnym);
Spór o rodzinę: przeobrażenia w modelu rodziny a porządek instytucjonalny i ład aksjologiczny. Rodzina się rozpada czy rodzina się różnicuje? Jakie są społeczne skutki tych zmian? Giddens, Castells contra Berger i Bauman.