Środowiskowe uwarunkowania sprawności fizycznej.
Środowisko to całokształt warunków materialnych i biologicznych, które są potrzebne do życia i prawidłowego rozwoju osobników z danego gatunku, jest to miejsce przebywania osobnika lub całej populacji od jakiegoś czasu. Środowisko wpływa na człowieka od momentu poczęcia aż po samą śmierć, największy wpływ następuje w dzieciństwie, kiedy to środowisko przyczynia się do osiągnięcia dojrzałości.
W środowisku zewnętrznym możemy wyróżnić trzy grupy czynników egzogennych:
A) Czynniki biogeograficzne, czyli naturalne:
zasoby wodne i mineralne w otoczeniu oraz skład powietrza,
organizmy żywe czyli rośliny, zwierzęta, także pasożyty, bakterie i wirusy,
klimat ( temperatura, wilgotność, ciśnienie i ruchy powietrza, nasłonecznienie, radiacje i pole elektromagnetyczne),
ukształtowanie terenu,
siły grawitacji i przyspieszeń,
źródła dźwięków
B) Czynniki społeczno- ekonomiczne, kulturowe:
wewnątrzrodzinne: zarobki i ich wysokość, wykształcenie, kultura rodziców
zewnętrzne względem rodziny: ogólny poziom kultury społeczeństwa, wielkość i charakter środowiska społecznego, system wartości, tj. tradycje i zwyczaje społeczne (nakazy i zakazy religijne, kulturowe), nawyki i zwyczaje do stosowania używek, organizacja fizycznego środowiska człowieka.
C) Tryb życia:
aktywność umysłowa i fizyczna (praca zawodowa, codzienne zajęcia i ich rozkład, trening sportowy, rekreacyjny, ćwiczenia fizyczne),
wypoczynek i sen.
Tryb życia łączy w sobie wpływy czynników endogennych (temperament, wrażliwość, potrzeby) i egzogennych (zwyczaje, tradycje, wartości, konieczności społeczno- ekonomiczne, fizyczne warunki otoczenia).
Aktywność fizyczna ma duży wpływ na sprawność, ale osobnik bardziej sprawny wykazuje większe chęci bycia aktywnym. Na takiej samej zasadzie warunkuje się zależność sprawności od zdrowia i zdrowia od sprawności.
Wszystkie wymienione wyżej elementy są uwarunkowane od: stylu życia, cech osobowości, środowiska fizycznego, środowiska społecznego.
Typy zmiany przystosowawczych, które zachodzą w organizmie i są reakcją na bodźce środowiskowe:
jednorazowa odpowiedź na bodziec pojedynczy lub krótkotrwałą serię,
zmiany adiustacyjne, względnie trwałe, ale odwracalne, które cofają się po pewnym czasie od ustąpienia bodźca
zmiany adaptabilne, czyli przystosowanie plastyczne, które wyraża się w zmianach trwałych i nieodwracalnych, dotyczą fenotypu a nie genotypu
adaptację genetyczną, która dotyczy już zamian wywołanych w zakresie struktur DNA i materiału genetycznego oraz ma prowadzić do utrwalania się w populacji osobników przystosowanych.
Przy treningach zdolności motorycznych i sprawności fizycznej mamy do czynienia z adiustacyjnym charakterem zmian, względnie trwałym ale odwracalnym, rzadko z przystosowaniem plastycznym. Czyli pod wpływem aktywności fizycznej osobnika przeprowadzając go na wyższy poziom rozwoju motorycznego w młodości, po zaprzestaniu treningu ruchowego ma tendencję do powrotu w poziomu niższego rozwoju motorycznego.
Skuteczność działania czynników środowiskowych na organizm jest zależna od:
okresu rozwoju ontogenetycznego
genetycznej wrażliwości na bodźce
nabytej tolerancji lub uwrażliwienia na dany bodziec
Kobieta jest bardziej wyposażona w mechanizmy obronne przed zakażeniem niż mężczyzna, wykazuje szybsze i silniejsze reakcje immunologiczne
Możliwość wpływu czynników środowiskowych na sprawność fizyczną jest zależna genetycznie. Zakres odchylenia od przebiegu rozwoju osobnika jest możliwy w zakresie „ normy reakcji”, a w odniesieniu do populacji mówi się o „normie adaptacyjnej”
W badaniach czynników zróżnicowania środowiska społeczno- ekonomicznego oraz kulturowego uwzględnia się:
wielkość i charakter środowiska społecznego (wieś, miasto, duże miasto, uprzemysłowienie regionu),
status społeczny (wykształcenie zawód, pochodzenie społeczne)
poziom zamożności (wysokość dochodów i liczba dzieci w rodzinie, sposób wydatkowania dochodów, zasobność gospodarstwa domowego)
pochodzenie etniczne i rasowe
W wielu badaniach potwierdzono, że dzieci pochodzące ze środowisk bogatych, gdzie rodzice mają wyższe wykształcenie, wykazują przyspieszony rozwój biologiczny w porównaniu do dzieci wywodzących się z warstw gorzej wykształconych i o mniejszym dochodzie.
W badaniach czynników biogeograficznych czyli modyfikatorów naturalnych stwierdzono związek między masą ciała i warunkami klimatycznymi w danym obszarze geograficznym, a temperaturą otoczenia. Mieszkańcy klimatu zimnego mają większa masę ciała, dłuższy tułów, kończyny dolne krótsze. Mieszkańcy tropików charakteryzują się: mniejsza masa ciała, dłuższe kończyny dolne i górne oraz mniejsze obwody i wymiary poprzeczne ciała. Tym samym osoby te są smuklejsze. Im dalej na północ i południe tym dziewczęta dojrzewają później. W przeciętnych temp. powietrza ok. 18-250C szybsze jest dojrzewanie dziewcząt a także najdłuższy okres płodności kobiet. U osób żyjących na dużych wysokościach pow. 2500m n.p.m. obserwowano niższa wysokość ciała, większy obwód klatki piersiowej, wyższą pojemność życiową płuc, większą liczbę i wielkość krwinek czerwonych, niższe zużycie tlenu w tych samych warunkach, wyższy poziom hemoglobiny, hematokrytu i mioglobiny w mięśniach oraz korzystniejszy rozwój naczyń włosowatych i lepsze przystosowanie do niskich temp.
Bez obawy można stwierdzić, że, wraz z poprawą standardu życia ( wyższe wykształcenie, miasto, wyższe dochody, lepszy zawód), obserwuje się tendencję do zwiększania wysokości ciała. Wyższe wykształcenie rodziców wyraźnie współwystępuje z wyższym poziomem sprawności fizycznej, lepszą organizacja wypoczynku, racjonalnym odżywianiem i w ogóle wyższą świadomością potrzeb higieniczno- zdrowotnych a podstawowe wykształcenie rodziców rażąco negatywnie wpływa na sprawność fizyczną.
Badania sprawności fizycznej względem stopnia zurbanizowania miejsca zamieszkania dowodzą, że dzieci z miasta osiągają lepsze wyniki niż ze wsi w biegach krótkich, skokach i odległościach rzutu piłką lekarską. Dzieci ze wsi lepiej wypadły w próbach siły statycznej i niekiedy wytrzymałości i zwinności.
Wyraźnie różnicuje się wielkość ciała w kierunku uzyskiwania coraz większej wysokości ciała przez chłopców i dziewczęta z rodzin o wyższym wykształceniu rodziców.
Wskaźnik wydolności tlenowej się zmienia konsekwentnie w przeciwną stronę niż wysokość ciała.
Obniżanie się wydolności i wytrzymałości w grupach dzieci, których rodzice posiadają wyższe wykształcenie, może mieć swoje przyczyny w zwiększającej się na przestrzeni lat wielkości otłuszczenia ciała w populacji oraz w większej zawartości tłuszczu w ustroju u dzieci i młodzieży z rodzin o wyższej pozycji społecznej oraz dużych miast niż wsi.
Zjawiska wpływu skażeń i zanieczyszczeń chemicznych na rozwój człowieka jest szczególnie dotkliwy, gdyż wpływy zatrucia wody i powietrza na schorzenia dróg oddechowych i odkładania się w nadmiarze pierwiastków w ukł. kostnym i krążenia są ewidentnie widoczne, ale znacznie trudniej wykazać, że populacja ta charakteryzuje się obniżoną sprawności fizyczną. Paradoksem jest to, że sprawność fizyczna wzrasta i można to łatwo wyjaśnić. Rozwój przemysłu przyciąga znaczny procent ludzi lepiej wykształconych, wpływa na rozbudowę szkół, poprawę wyposażenia w obiekty sportowe i podnosi ekonomiczny standard życia w danej okolicy.
Oddziaływanie najbliższego otoczenia i form organizacyjnych na aktywność fizyczną:
rodzina- w niej przeważnie przebiega cała podstawowa faza kształtowania się osobowości. Model życia rodziny, normy i wzory w niej obowiązujące mają istotne znaczenie w rozwoju człowieka. Życie rodzinne dostarcza dziecku wzorców do dbania o zdrowie, rozwój fizyczny, sprawność ruchową, higienę ciała. Determinantem aktywności fizycznej wśród dorastających dzieci była bezpośrednia pomoc rodziców. Stwierdzono, że w zakresie zachęcania do aktywności fizycznej większa jest rola ojców niż matek.
Szkoła- poprzez szkołę dziecko ma szanse na zdobycie doświadczenia i wzorców w życiu i kulturze fizycznej. Z dotychczasowych badań wynika, że proces szkolnego w-f nie osiąga celu wychowania fizycznego, to znaczy postawy wobec kultury fizycznej na całe życie.
Grupy rówieśnicze- mogą nieść poważne niebezpieczeństwa związane z kształtowaniem niepożądanej postawy, ale są także takie grupy, które będą rozbudzać aspiracje sportowe
Organizacje i placówki wychowania fizycznego, rekreacji i sportu- ich obecność wpływa pozytywnie na poziom sprawności fizycznej w danej populacji oraz tworzy możliwość rozwoju sprawności fizycznej. Tworzą się uczniowskie kluby sportowe, parafialne kluby sportowe i setki ośrodków rekreacyjnych typu „Fitness Club”
Środki masowego przekazu- telewizja sprowadza się przede wszystkimi do biernego zapełniania czasu, jest oczywiści także praca nawołująca do podwyższania swojej sprawności fizycznej i dbania o własne ciało, lecz ilość tej prasy nie jest aż tak duża jak zwykłych brukowców.
Podsumowując stwierdzam, że w Polsce rysują się wyjątkowo wyraźnie dramatyczne różnice w zakresie rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej u osób z różnych populacji i warstw społecznych. Opóźnienie w rozwoju motorycznym i wydolności osób ze wsi czy o niskim poziomie wykształcenia wskazuje, że jest ono pochodna zacofania cywilizacyjnego, ubóstwa ekonomicznego, małej świadomości zdrowotnej i skutkiem kumulujących się negatywnych czynników. Szansa na poprawę kondycji i sprawności fizycznej polskiego społeczeństwa znajduje się podnoszeniu edukacji i promocji zdrowego stylu życia.
Bibliografia:
Wiesław Osiński: Antropomotoryka, wydawnictwo: AWF Poznań 2003 s. 94-109