TEMPERAMENT, AWF, Antropologia

TEMPERAMENT [łac.], psychol. podstawowe, względnie stałe cechy → osobowości , przejawiające się w zachowaniu jednostki począwszy od wczesnego dzieciństwa, występujące zarówno u człowieka, jak i u zwierząt; pierwotnie biologicznie zdeterminowany, temperament podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i swoistej dla jednostki interakcji → genotypu ze środowiskiem (fiz. i społ.). W zależności od przyjętej teorii temperamentu do jego struktury zalicza się różne cechy, takie jak: ekstrawersja-introwersja (→ ekstrawersja, introwersja), impulsywność, neurotyczność, emocjonalność, reaktywność emocjonalna, towarzyskość, aktywność, wytrwałość, ruchliwość, poszukiwanie doznań, potrzeba stymulacji itp. Najstarsza typologia temperamentu została oprac. w starożytności przez Galena. Nawiązując do teorii Hipokratesa o 4 „sokach” (humorach) w organizmie, wyodrębnił on 4 podstawowe typy temperamentu (zależne od tego, który z „soków” dominuje): → sangwinika (łac. sanguis `krew'), → flegmatyka (gr. phlegma `flegma'), → choleryka (gr. chole `żółć') i → melancholika (gr. melaina chole `czarna żółć'). Popularność tej typologii przetrwała do dziś, choć jej interpretacja i postulowane podstawy biol. zmieniały się w ciągu wieków. W 1 poł. XX w. dominowały tzw. konstytucjonalne typologie temperamentu: E. Kretschmera (w Europie) i W.H. Sheldona (w USA), zgodnie z którymi biol. podstawy temperamentu wiążą się z typem budowy ciała człowieka (→ konstytucjonalizm). Z kolei I.P. Pawłow podkreślił znaczenie podstawowych cech układu nerwowego: siły procesów pobudzenia i hamowania, ruchliwości i równowagi procesów nerwowych; ich odpowiednia kombinacja tworzy typ układu nerwowego stanowiący fizjol. podstawę temperamentu. Współczesne badania nad neurofizjol., hormonalnymi i biochem. korelatami temperamentu nie doprowadziły do jednoznacznych wniosków co do podstaw biologicznych temperamentu. Obecnie badania koncentrują się gł. na ustalaniu, do jakiego stopnia różnice indywidualne w cechach temperamentu są zdeterminowane genetycznie; wyniki badań opartych na metodach genetyki zachowania sugerują, że czynnik genet. odpowiada w granicach od ok. 20 do ponad 40% za różnice w temperamencie. Nowoczesne koncepcje teperamentu kładą nacisk na funkcjonalne znaczenie temperamentu, szczególnie na jego rolę w regulacji zachowania jednostki w sytuacjach trudnych i ekstremalnych. Temperament stanowi także jeden z czynników determinujących zaburzenia w zachowaniu. W badaniach nad dziećmi wyodrębniono tzw. temperament trudny, tj. zespół cech temperamentu, które w interakcji z nie sprzyjającym środowiskiem społ. (gł. system wychowawczy) mogą prowadzić do zaburzeń w zachowaniu. Pojęcie „temperamentalnego czynnika ryzyka” podkreśla fakt, że duża lub długo utrzymująca się rozbieżność między charakterystycznymi dla jednostki cechami temperamentu a wymaganiami środowiska zwiększa prawdopodobieństwo powstania zaburzeń w zachowaniu. Do pomiaru cech temperamentu wykorzystuje się gł. różnego rodzaju kwestionariusze: osoby badane dokonują w nich samoopisu za pomocą przedstawionych w nich zachowań; w odniesieniu do dzieci kwestionariusze są wypełniane przez rodziców lub wychowawców.