Działy filozofii, podstawowe pytania i stanowiska

Filozofię dzieli się zwykle na kilka działów, ze względu na różne przedmioty jej zainteresowań. Istnieli filozofowie, którzy pisali na tematy przypisywane do wszystkich działów filozofii, byli i tacy, którzy ograniczali się do tylko jednego albo kilku działów. Pomiędzy stanowiskami zajmowanymi przez filozofów w różnych działach istnieją zależności. Były okresy, w których bardziej interesowano się tym, a nie innym działem filozofii, bywają też czasy lub tradycje, w których niektórych problemów w ogóle nie uważa się za problemy filozoficzne (np. za problemy naukowe) albo też uważa się, że nie mają sensu, więc w ogóle problemami nie są.

Wyróżnia się następujące działy filozofii:

a. Metafizyka, zwana też ontologią, (choć czasem rozróżnia się znaczenie tych terminów). Jest to dział zajmujący się bytem jako takim, w odróżnieniu od takich czy innych rodzajów przedmiotów, którymi zajmują się nauki przyrodnicze (biologia — organizmami żywymi, chemia — związkami i pierwiastkami chemicznymi). Filozof zajmujący się ontologią, stara się ustalić, co tak naprawdę istnieje i jaka jest natura rzeczywistości. Szczegółowe problemy ontologiczne dotyczą też na przykład istnienia Boga czy relacji między ciałem a umysłem.

Filozofowie zajmowali (i zajmują) w kwestiach ontologicznych najróżniejsze stanowiska, toczyli więc ze sobą burzliwe spory. I tak materializm, zgodnie, z którym podstawową i jedyną substancją świata jest materia, przeciwstawia się idealizmowi, zgodnie, z którym jedyną albo przynajmniej pierwotną substancją świata jest niematerialna sfera umysłu, ducha lub niematerialnych idei, wzorców wszystkich rzeczy. Można oczywiście zakładać istnienie kilku lub wielu substancji świata, w szczególności przyjmować dualizm, czyli istnienie substancji materialnej i umysłowej. Stanowisko materialistyczne wiąże się również zwykle z ateizmem, czyli przekonaniem, że nie istnieje Bóg. Ontologia może też zastanawiać się nad tym, czy świat jest, czy nie jest ściśle zdeterminowany przez prawa nauki (lub jakieś innego prawa). Ontolodzy mogą, więc być deterministami (wierzyć, że każde zdarzenie ma swoją przyczynę 
i jako takie jest konieczne) lub indeterministami (wierzyć, że przynajmniej niektóre zdarzenia nie są z góry przesądzone). To ostatnie stanowisko często łączy się z przekonaniem o istnieniu wolnej woli człowieka, podczas gdy determinizm oczywiście istnienie wolnej woli wyklucza.

Metafizyka (ontologia) jest tym działem filozofii, któremu wiedzie się najgorzej. Przynajmniej od końca XVIII w. oskarża się metafizyków, że toczą spory jałowe, że zadają pytania, które przekraczają możliwości poznawcze człowieka lub które w ogóle nie mają sensu, lub wreszcie, że uprawiają puste spekulacje na temat rzeczy, które można sprawdzić metodami empirycznymi. Niemniej do dziś istnieją filozofowie, którzy uważają, że dziedzinę tę można przynajmniej w jakimś zakresie z pożytkiem uprawiać.

b. Epistemologia, czyli teoria poznania, zajmuje się źródłami i możliwym zakresem naszego poznania. Epistemolog zastanawia się, co możemy wiedzieć i z jaką dozą pewności, a także, jakie są źródła naszej wiedzy.

W epistemologii toczono i toczy się nadal najróżniejsze spory. Stanowiskiem, które zawsze pobudza do myślenia, jest sceptycyzm, zgodnie, z którym niczego nie możemy wiedzieć albo przynajmniej nie możemy wiedzieć w sposób pewny. Sceptyk twierdzi, że nasze zmysły są omylne, a nasz rozum sam dojść do niczego nie potrafi lub popełnia błędy, więc nie jesteśmy w stanie posiąść żadnej wiedzy. W historii filozofii pojawiały się coraz to nowe argumenty przemawiające za sceptycyzmem i przeciw niemu (począwszy od tego, że skoro nic nie wiemy, to skąd wiemy, że nic nie wiemy), ale dyskusja ta nigdy nie została zakończona.

Inny spór dotyczy konfliktu między empiryzmem, czyli stanowiskiem uznającym zmysły za jedyne źródło naszej wiedzy, a racjonalizmem (aprioryzmem), który przyjmuje, że zmysły nie są pewne, a jedynym źródłem wiedzy pewnej jest rozum. Dziś nastawienie empirystyczne z pewnością przeważa, choć okazuje się, że w szczegółowych kwestiach empiryzm również popada w poważne trudności.

Wreszcie istnieje ciekawy problem relatywizmu epistemologicznego, zgodnie z którym nie ma jednej absolutnej prawdy o świecie, a jest jedynie mnogość równoprawnych punktów widzenia uwarunkowanych kulturą, językiem.

c. Etyka zastanawia się nad tym, jak oceniać nasze postępowania, które z nich są właściwe, a wreszcie nad tym, czym jest dobro.

W etyce również nie brak odwiecznych sporów. Spierają się ci, którzy wierzą, że czyny należy oceniać wg intencji działającego, z tymi, którzy chcą je oceniać wg skutków czynów; ci, którzy uważają, że moralność wymaga wiedzy, z tymi, wg, których moralność zakorzeniona jest w nawykach lub uczuciach; ci, którzy uważają, że istnieje jedna moralność dla wszystkich ludzi, z relatywistami, którzy wierzą w to, że istnieje wiele równoprawnych kodeksów moralnych.

W swojej rozszerzonej wersji etyka zastanawia się też nad istotą szczęścia, stosunkiem życia szczęśliwego do życia moralnego, nad istotą dobrego życia, a zatem także nad właściwym stosunkiem człowieka do wydarzeń losowych, do cierpienia i śmierci.

Ponieważ etyka traktuje o naszym życiu pośród innych ludzi, jest z pewnością tym działem filozofii, który ma, być może, największe znaczenie dla ludzi spoza wąskiego grona akademickich specjalistów, choć i ją często oskarża się o jałowe spory i o to, że zwykłemu człowiekowi pomóc nie potrafi.

d. Istnieje również wiele innych działów filozofii, takich jak estetyka, pytająca o to, co jest piękne, lub co jest dziełem sztuki (ustala m.in kryteria wartości i ocen) czy filozofia polityki, zajmująca się naturą państwa i poszukująca właściwego ustroju. Niezmiernie istotnym działem filozofii jest dziś filozofia nauki (będąca w pewnym sensie częścią teorii poznania), która zajmuje się analizą tego, jak nauka działa, jakimi metodami się posługuje, jak dochodzi do prawdy, jak uzasadnia swoje twierdzenia i jak pewne twierdzenia potrafi zdobywać.

---