KONSTYTUCYJNE ZASADY USTROJU PAŃSTWA

Każda konstytucja określa pewne zasady podstawowe, które rozstrzygają o charakterze ustrojowym danego państwa i charakteryzują panujący w nim system władzy. Są one rozumiane powszechnie jako „najbardziej podstawowe, czy kardynalne rozstrzygnięcia pochodzące od twórcy ustawy zasadniczej, które zawierają pewne kwalifikowane treści konstytucji", zaś suma tych zasad składa się na tożsamość konstytucyjną państwa.

Z uwagi na ich znaczenie, zasady ustroju państwa są wyrażone w konstytucji, dzięki czemu nabierają charakteru zasad podstawowych. Mogą one być wyraźnie proklamowane w ustawie zasadniczej (zasady nazwane), albo trzeba je wywodzić (wyinterpretować) z kilku postanowień konstytucji lub jej niepisanego kontekstu (zasady nienazwane).

1) wyznaczają kierunek pozostałych regulacji prawnych w ramach prawa konstytucyjnego, w tym także regulacji konstytucyjnych, wskazując organom posiadającym kompetencje prawotwórcze w sferze prawa konstytucyjnego cele i wartości, jakie powinny starać się osiągnąć stanowiąc normy prawne z tego zakresu,

2) ukierunkowują proces wykładni przepisów prawa konstytucyjnego - zarówno szczegółowych przepisów konstytucyjnych, jak również przepisów zawartych w pozakonstytucyjnych aktach prawnych z dziedziny prawa konstytucyjnego,

3) wskazują organom władzy publicznej, zwłaszcza trybunałom, sądom i organom administracji, kierunki stosowania norm prawa konstytucyjnego,

4) ukierunkowują sposób korzystania z uprawnień przez adresatów norm prawa konstytucyjnego, zwłaszcza przez organy władzy publicznej. Jako kwalifikowane idee przewodnie ustawy zasadniczej, zasady ustroju państwa otrzymały w Konstytucji RP swoisty prymat (chociaż moc prawna wszystkich norm konstytucyjnych jest formalnie jednakowa), a dla podkreślenia ich ważności zostały wyodrębnione w Ustawie Zasadniczej przed normami szczegółowymi, a tym samym niejako „wyjęte przed nawias". Taka systematyka, obok ich treści, również akcentuje, że są one fundamentem w całej „budowli", jaką jest ustrój państwa i system prawa.

W celu uporządkowania wykładu o konstytucyjnych zasadach ustroju państwa można przede wszystkim zaproponować wyodrębnienie wśród nich podstawowych zasad ustroju politycznego państwa oraz podstawowych zasad ustroju społeczno-gospodarczego państwa. Te pierwsze określają ustrój państwa jako instytucji politycznej, powołanej w pierwszym rzędzie do sprawowania władzy. Te drugie wskazują na społeczno-ekonomiczne podstawy ustroju państwa i jego funkcjonowania.

Do najważniejszych konstytucyjnych zasad ustroju politycznego Rzeczypospolitej Polskiej można zaliczyć zasady następujące:

Jednym z podstawowych elementów treści każdej konstytucji jest określenie przez nią podmiotu najwyższej władzy w państwie, czyli suwerena. Jest to podmiot, któremu przysługuje władza suwerenna (zwierzchnia), a więc niezależna w stosunkach zewnętrznych i najwyższa w stosunkach wewnętrznych, a poza tym pierwotna i prawnie nieograniczona.

Konstytucja RP stwierdza, że: „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu". Niełatwe jest sprecyzowanie pozytywnego aspektu zasady suwerenności Narodu i zdefiniowanie słowa Naród. Niewątpliwym jest, że pojęcie „Naród" jest używane przez ustawodawcę konstytucyjnego nie w znaczeniu etnicznym, ale w znaczeniu politycznym (socjologiczno-politycznym). W żadnym więc razie nie można utożsamiać pojęcia Narodu z ogółem osób narodowości polskiej, ale trzeba odnosić ten termin do wspólnoty wszystkich obywateli Rzeczypospolitej. Poprawność takiej wykładni potwierdza Wstęp do Konstytucji, w którym użyto określenia: „My. Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej".

Konstytucja RP stwierdza wyraźnie, iż władza zwierzchnia „należy do Narodu". W ten sposób uwypuklono permanentny charakter owego zwierzchnictwa, które nie wyczerpuje się jedynie w okresowym udziale obywateli w wyborach. W świetle postanowień konstytucyjnych Naród jest podmiotem zdolnym do artykułowania swoich interesów i do działania, czyli do tworzenia i wyrażania swojej woli. Trafnie wskazuje się więc, iż z konstytucyjnego stwierdzenia „Władza zwierzchnia (...) należy do Narodu" wynika „wymóg szerokiego, różnorodnego i ciągłego charakteru wpływu ogółu obywateli na władzę państwową" - w formach przedstawicielskich i bezpośrednio.

Konstytucja ustanawia zasadę demokratycznego państwa prawnego, stwierdzając: „Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej". Przepis art. 2 Ustawy Zasadniczej zawiera w istocie dwa zasadnicze pojęcia: „państwo prawne" i „demokratyczne państwo prawne, urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej".

Generalnie rzecz ujmując można powiedzieć, że państwo prawne rozumiane formalnie to takie, w którym prawo stoi ponad państwem lub, inaczej mówiąc, państwo jest rządzone przez prawo. Oznacza to związanie władzy państwowej prawem. Władza jest zobowiązana respektować prawo, które sama ustanowiła - zarówno w sferze stanowienia tego prawa, jak i w sferze jego stosowania. Składnikiem tak rozumianego państwa prawnego jest zasada praworządności.

Idea demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, spełnia się przez połączenie formalnych elementów państwa prawnego z elementami materialnymi. Na gruncie Polskiej Konstytucji formalna konstrukcja państwa prawnego została wzbogacona o pewne istotne elementy treściowe, materialne. Państwo polskie ma być podporządkowane nie jakiemukolwiek prawu, ale takiemu prawu, którego podstawą („opoką") są ważne wartości, takie zwłaszcza, jak demokracja i sprawiedliwość społeczna.

Art. 4 ust. 2 Konstytucji określa podstawowe formy wykonywania (sprawowania) władzy przez Naród w RP, stanowiąc, iż „Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio". W przepisie tym ustrojodawca sformułował jako zasadę ustroju państwowego RP zasadę urzeczywistniania „demokracji mieszanej", a więc zasadę łączenia rządów przedstawicielskich z formami demokracji bezpośredniej i obie te postacie sprawowania władzy potraktował jako konstytucyjnie równoważne. Należy jednak dostrzegać, że ustawodawca konstytucyjny w cytowanym przepisie najpierw wskazał na rządy przedstawicielskie jako formę realizacji władzy Narodu, a dopiero w drugiej kolejności odwołał się do form demokracji bezpośredniej jako postaci urzeczywistniania tej władzy.

Istotą rządów przedstawicielskich (demokracji pośredniej) jest podejmowanie decyzji w imieniu suwerena przez organ (organy) przedstawicielski pochodzący z wyborów. Charakter tak rozumianego organu należy na pewno przypisać parlamentowi, a więc w Polsce Sejmowi i Senatowi. Dyskusyjne jest, czy można przypisać cechę organu przedstawicielskiego Prezydentowi RP, chociaż pochodzi on z wyborów powszechnych. Dla rzeczywistego funkcjonowania rządów przedstawicielskich nie wystarczy jednak samo istnienie parlamentu. Konieczne jest spełnienie szeregu wymagań szczegółowych. Jednym z nich jest oparcie sposobu powoływania parlamentu (jego izb) na demokratycznej procedurze wyborczej. Innym - aby parlamentowi, jako organowi reprezentacji narodu, przysługiwała odpowiednio silna pozycja i kompetencje w systemie organów państwowych.

Demokracja bezpośrednia to sposób sprawowania władzy, w którym decyzje są podejmowane bezpośrednio przez wyborców, bez pośrednictwa jakichkolwiek (nawet demokratycznie wyłonionych) organów państwowych. Do podstawowych form demokracji bezpośredniej zaliczamy:

Spośród wymienionych form demokracji bezpośredniej polskie prawo konstytucyjne reguluje następujące instytucje: referendum - ogólnokrajowe i lokalne; obywatelską inicjatywę ustawodawczą (czyli prawo grupy co najmniej 100 tyś. obywateli zgłoszenia do Sejmu projektu ustawy).

1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.

2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.

Art. 10 ust. l Konstytucji uznaje za podstawę ustroju państwowego RP - oprócz podziału władzy - także „równowagę władz". Zasada równowagi władz opiera się na systemie wzajemnych oddziaływań, zwłaszcza między parlamentem, prezydentem i rządem (legislatywą a egzekutywą), ukształtowanych w pewien splot „hamulców" i „zazębień" kompetencyjnych. Są to klasyczne już instytucje, takie jak weto ustawodawcze Prezydenta, odpowiedzialność polityczna rządu przed Sejmem, prawo Prezydenta do skrócenia kadencji parlamentu. Jest to także prawo Trybunału Konstytucyjnego do uchylenia mocy obowiązującej aktu normatywnego (norm w nim zawartych) niezgodnego z aktem (normami w nim zawartymi) wyższego rzędu. Rozwiązania ta mają zapobiegać „wyrastaniu" jednej władzy nad inne.