Miejsce słabego ucznia w klasie
Zagadnienie niepowodzeń szkolnych znalazło odzwierciedlenie w wielu opracowaniach naukowych. Autorzy tych opracowań próbowali pokazać przyczyny niepowodzeń i ich skutki, ale także znaleźć środki zaradcze. Słownik pedagogiczny definiuje niepowodzenia szkolne jako proces ujawniania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań.
W procesie tym badacze polscy, zwłaszcza Jan Konopnicki, wyróżniają kilka faz. Pierwsze dwie fazy to okres niepowodzenia ukrytego; pojawiają się wówczas pierwsze braki w opanowaniu materiału, stopniowo stają się one coraz większe, jednocześnie występują pierwsze oznaki niezadowolenia ze szkoły i negatywnego do niej stosunku. W fazie trzeciej szkoła zauważa już braki i pojawiają się oceny niedostateczne. Niepowodzenie szkolne staje się jawne. Fazą czwartą jest drugoroczność lub w skrajnym przypadku odsiew szkolny, a więc zjawisko całkowitego przerwania nauki przed ukończeniem szkoły.
Jeśli ocena niedostateczna nie odnosi się do całorocznej pracy ucznia, lecz jest rezultatem nieopanowania części materiału, mówimy o tzw. jawnym opóźnieniu przejściowym. Wczesne wykrycie tego rodzaju opóźnienia przez szkołę daje możliwość podjęcia środków zaradczych i likwidacji braków w wiadomościach i umiejętnościach. Gdy ocena niedostateczna odnosi się do wyników całorocznej pracy ucznia, dotyka go zjawisko drugoroczności. Drugoroczność wywiera jednak ujemny wpływ na większość uczniów, zniechęca ich do pracy, wpływa niekorzystnie na stosunek do otoczenia, wywołuje kompleksy i zaburzenia w zachowaniu.
Przyczyny niepowodzeń szkolnych są na ogół wielorakie i złożone. Należą do nich: niechętny stosunek do nauki, nieodpowiednie zachowanie się w szkole, lenistwo itp., czyli czynniki względnie zależne od ucznia. Drugą grupę stanowią czynniki od uczniów względnie niezależne, np. sytuacja rodzinna, choroba, różnorakie niedostatki w pracy wychowawczej szkoły.
Powagę problemu niepowodzeń szkolnych podkreślają wszyscy autorzy zajmujący się ich analizą. Jeżeli chodzi zaś o przyczyny, zdania są podzielone. Jedni badacze upatrują istotną przyczynę niepowodzeń w złych warunkach społeczno-ekonomicznych. Inni szukają przyczyny w brakach biopsychicznych, a jeszcze inni przyczyny niepowodzeń dostrzegają w pracy szkoły. Tak więc mamy do czynienia z trzema grupami niepowodzeń: czynnikami społeczno-ekonomicznymi, biopsychicznymi, dydaktycznymi.
Czynności profilaktyczne
Czynności zmierzające do zapobiegania powstawaniu luk i zaległości w opanowywanym przez uczniów materiale nauczania nazywamy czynnościami profilaktycznymi. Natomiast czynności, których zadaniem jest likwidowanie zaległości w nauce, nazywamy czynnościami terapeutycznymi. Czynności profilaktyczne mają więc nie dopuszczać do błędów metodycznych nauczyciela mogących się stać przyczyną niepowodzeń. Celem zabiegów terapeutycznych jest zapewnienie odpowiedniej opieki tej grupie uczniów opóźnionych, która nie może bez pomocy nauczyciela przezwyciężyć trudności w nauce.
Z badań przeprowadzonych przez wielu badaczy wynika, że niektóre sposoby pracy uczniów na lekcji są szczególnie korzystne z punktu widzenia uzyskiwanych w szkole wyników nauczania. Sposoby te okazują się bardzo przydatne dla profilaktyki pedagogicznej. Czesław Kupisiewicz wskazuje tu nauczanie problemowe. Uważa, że praca uczniów w kilkuosobowych zespołach nad określonymi problemami o charakterze praktycznym lub teoretycznym powoduje wzrost zainteresowania nauką, wdraża do wspólnego przezwyciężania trudności, stwarza okazję do wymiany poglądów, wyrabia samodzielność myślenia, uczy racjonalnych metod planowania i organizacji pracy.
Współpraca szkoła - dom
Oprócz uczenia się problemowego w grupach poważny wpływ na wyniki nauczania wywierają inne czynniki. Są to: kontrola prac domowych, racjonalna organizacja lekcji powtórzeniowych, koordynacja pracy nauczycieli uczących w danej klasie, współpraca szkoły z rodzicami. Systematyczne posługiwanie się przez nauczycieli całokształtem wymienionych zabiegów pedagogicznych prowadzi do korzystnych rezultatów pracy dydaktycznej, stanowiąc skuteczny środek walki z niepowodzeniami uczniów w nauce szkolnej. Zdaniem Haliny Spionek za naczelną zasadę przeciwdziałania powstawaniu trudności i niepowodzeń należy uznać konieczność otoczenia uczniów z trudnościami w nauce nie tylko najserdeczniejszą troską, lecz także najlepszą fachową opieką.
Potrzeba społecznej akceptacji
Niepowodzenia szkolne są przyczyną bardzo istotnych niekorzystnych zmian w sytuacji życiowej dziecka zarówno w szkole, jak i w domu. Dziecko, które ma duże trudności w nauce, spotyka się stale z negatywną oceną swojej pracy. Jego wiadomości i umiejętności są przez nauczycieli i rodziców poddawane krytyce. W związku z tym musi zostać zagrożone poczucie jego własnej wartości i pozostać niezaspokojona potrzeba społecznej akceptacji. Liczne badania dowodzą, że wyniki w nauce w dużej mierze wpływają na popularność dziecka wśród kolegów. Koledzy zazwyczaj pogardliwie odnoszą się do złych uczniów, często izolują się od nich społecznie.
Dzieci przejawiające niepowodzenia dydaktyczne są w szkole często napięte, a jednocześnie bierne; nie zabierają głosu, nie nawiązują kontaktu z kolegami w obawie, że się ośmieszą Na lekcjach lęk i związane z nim napięcie dezorganizuje ich procesy poznawcze. Nie mogą się skupić, pocą się, czerwienieją, zacinają U niektórych uczniów pod wpływem trudności szkolnych powstaje ostra nerwica lękowa.
Dla tych dzieci, które nie mogą zaimponować kolegom swoimi wiadomościami i umiejętnościami, formą czynności kompensacyjnych może być wzmożona aktywność społeczna i sportowa. Sukcesy w tych dziedzinach zmniejszają nieco konsekwencje słabych wyników w nauce. Nie są to jednak fakty częste. W tej sytuacji obrona zagrożonego poczucia własnej wartości dokonuje się na drodze nieprawidłowej i przybiera formę wykroczeń budzących poklask u niektórych kolegów, błaznowania na lekcjach itp. Często u podłoża aroganckiego zachowania leży ten właśnie mechanizm: udowodnienie sobie i innym, że jest się odważnym, zwrócenie na siebie uwagi otoczenia. Na podkreślenie zasługuje fakt, że kary nie likwidują tego typu wykroczeń. Wręcz przeciwnie, działają często jako wzmocnienie dodatnie. Uczeń osiągnął cel, zyskał podziw rówieśników, zwrócił na siebie uwagę.
1