Zakres kontroli odwoławczej -
według obowiązującego kpk decydją o nim następujące czynniki:
1) Granice środka odwoławczego
2) Kierunek środka odwoławczego
3) Bezwzględne przyczyny odwoławcze
ad 1) Granice środka odwoławczego.
Są zasadniczym czynnikiem decydującym o zakresie kontroli sprawy w instancji odwoławczej. Literatura jest podzielona, są dwa stanowiska:
a) granice środka odwoławczego wyznaczają: zakres zaskarżenia, zarzuty odwoławcze, wnioski odwoławcze i kierunek środka odwoławczego
b) granice środka odwoławczego tworzy zakres zaskarżenia, który wyznaczają zarzuty i wnioski odwoławcze, kierunek środka odwoławczego jest składnikiem odrębnym
Marszał mówi tak:
Zakres zaskarżenia jest zasadniczym i niekwestionowanym składnikiem granic środka odwoławczego, wyznaczaja go te składniki orzeczenia sądu I instancji, przeciwko którym jest skierowany środek odwoławczy. (można zaskarżyć całe orzeczenie lub jego części)
W myśl art 447 zakres zaskarżenia jest zmodyfikowany w taki sposób, że:
- apelacje wniesioną co do winy uważa się za zwróconą przeciwko całości wyroku
- apelację wniesioną co do kary uważa się za zwróconą przeciwko całości rozstrzygnięcia o karze
Odrębnym problemem są natomiast zarzuty odwoławcze, czyli twierdzenia o uchybieniach, zamieszczone w skardze odwoławczej. Sąd zobowiązany jest uwzględnić przy kontroli odwoławczej wszelkie wnioski i zarzuty, a ograniczyć rozpoznanie może tylko wyjątkowo (art 436 kpk). Do sformułowania zarzutów zobowiązani są: oskarżyciel publiczny, obrońca lub pełnomocnik. Niepodważalne zalety ma także przytoczenie zarzutów przez stronę do tego niezobowiązaną. Sąd może przekroczyć granice wyznaczone zarzutami odwoławczymi w ramach wyjątkowych uregulowań z art 439, 440 i 455 kpk. Prowadzi to do wniosku, że kpk osobno wyznacza granice zaskarżenia a osobno granice zarzutów.
Konkluzja jest taka - granice środka odwoławczego wyznaczają:
- zakres zaskarżenia zmodyfikowany przez art. 447 kpk
- zakres zarzutów tylko w razie wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego przez oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika, przy czym orzekanie poza zakresem zarzutów jest dopuszczalne w ramach tzw. bezwzględnych przyczyn odwoławczych.
ad 2) Kierunek środka odwoławczego
Jest to cecha środka odwoławczego, która przejawia się w dążeniu do polepszenia lub pogorszenia sytuacji oskarżonego. Przesądza o nim stanowisko procesowe wnoszące skargę odwoławczą (co nie dotyczy oskarżyciela publicznego - gdyż jest on uprawniony do zaskarżenia orzeczenia zarówno na niekorzyść, jak i na korzyść oskarżonego - to na oskarżycielu publicznym w takim przypadku spoczywa obowiązek w jakim kierunku wnosi on skargę odwoławczą. Jeśli tego nie ma, a badanie przez sąd jednoznacznie nie rozstrzygnie w którym kierunku skierowana jest skarga - ze względu na regułę in dubio pro reo - należy traktować taką skargę jako złożoną na korzyść oskarżonego). Sąd odwoławczy zobowiązany jest orzekać zgodnie z kierunkiem środka odwoławczego, orzeczenie wbrew kierunkowi jest zakazane, chyba że dopuszcza to przepis szczególny. W razie wniesienia skargi na niekorzyść oskarżonego dopuszczalne jest „przełamanie” kierunku. W wypadku wniesienia skargi odwoławczej jedynie na korzyść oskarżonego „przełamanie” jest zabronione - obowiązuje wówczas zakaz reformationis in peius. Jest to istotna gwarancja dla oskarżonego, zabezpieczająca jego prawo do obrony i nie pogorszania swojej sytuacji.
Warunkiem zastosowania zakazu reformationis in peius jest zaskarżenie orzeczenia wyłącznie na korzyść oskarżonego. Zostaje on wyłączony w razie wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego, bez względu na to, czy obok niego istnieje środek wniesiony na korzyść. Wyróżnia się na tle obowiązującego kpk dwie postaci zakazu reformationis in peius:
- zakaz bezpośredni (adresowany do sądu rozpoznającego środek odwoławczy - sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego tylko wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść środek odwoławczy i tylko w granicach oskarżenia. W wypadku wniesienia środka odwoławczego lub pełnomocnika na niekorzyśc oskarżonego wyłączenie zakazu reformationis in peius obejmuje tylko zakres wynikający z podniesionych zarzutów. Nowelą ze stycznia 2003 ograniczono zakres zakazu na wypadki okreśone w art. 60 par 3 i 4 KK oraz w wypadkach skazania z zastosowaniem 343 i 387 KPK)
- zakaz pośredni (dotyczy on postępowania ponownego po uchyleniu w postepowaniu apelacyjnym jak i w trybie kasacji - w razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania wolno w dalszym postępowaniu wydać orzeczenie surowsze niż uchylone tylko wtedy, gdy orzeczenie to było zaskarżone na niekorzyść oskarżonego. Nie dotyczy to środków z 93 i 94 KK.
Zakres zakazu reformationis in peius w obu przypadkach jest identyczny. Zmiany zaskarżanego orzeczenia mogą być tylko dokonywane w przypadku, gdy nie pogorszą sytuacji oskarżonego.
Reguła ne peius - mimo wniesienia środka odwoławczego na niekorzyść oskarżonego:
- sąd odwoławczy nie może skazać oskarżonego, który został w pierwszej instancji uniewinniony, lub co do którego w tej instancji postępowanie umorzono bezwarunkowo lub warunkowo;
- sąd odwoławczy może orzec surowszą karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy nie zmienia ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku;
- sąd odwoławczy nie może zaostrzyć kary przez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności.
W regule chodzi o to, żeby zachować dwuinstancyjność postępowania.
ad 3) Bezwzględne przyczyny odwoławcze.
Obejmują te sytuacje, kiedy sąd odwoławczy jest uprawniony i zobowiązany do orzekania z urzędu niezależnie od granic środka odwoławczego, obejmują:
a. bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia
b. rażącą niesprawiedliwość orzeczenia
c. poprawienie błędnej kwalifikacji prawnej czynu
ad a ) Bezwzględne przyczyny uchylenia orzeczenia posiadają dwie cechy
- sąd odwoławczy nie bada związku między uchybieniami a treścią zaskarżonego orzeczenia (ustawa zakłada, że uchybienia są na tyle istotne, że bezsensem jest takie badanie)
- sąd odwoławczy jest zobowiązany zaskarżone orzeczenie uchylić i w następstwie uchylenia postępowanie umorzyć lub przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Przy czym uchylenie orzeczenia jedynie z powodu przyczyn okreśolnych w punktach *9-11 art 439 par 1 kpk może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego.
Uchylenie orzeczenia może nastąpić na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział strony, obrońcy i pełnomocnicy. Na wniosek oskarżonego pozbawionego wolności, sąd odwoławczy zarządza sprowadzenie go na posiedzenie, chyba że uzna za wystarczającą obecność obrońcy - należy o możliwości takiego wniosku pouczyć oskarżonego. Jeśli oskarżony nie ma obrońcy, a sąd nie zarządza jego sprowadzenia, należy mu obrońcę wyznaczyć.
Wyliczenie bezwzględnych przyczyn uchylenia orzeczenia jest taksatywne, orzeczenie uchyla się gdy:
1) W wydaniu orzeczenia wzięła udział osoba:
- nieuprawniona (brak aktu powołania na stanowisko sędziego lub ławnika, wystarczy że jest jedna taka osoba w składzie - jeśli wszyscy nie są uprawnieni to jest to pozorna decyzja procesowa - sententia non existens)
- niezdolna do orzekania (sędzia dotknięty chorobą psychiczną, znarkotyzowany, nietrzeźwy itp.)
- podlegająca wyłączeniu na podstawie art. 40 kpk (chodzi tu o wyłączenie z mocy prawa, którego przyczyny wyliczone są taksatywnie w art. 40 kpk)
2) Sąd był nienależycie obsadzony (wszystkie inne nieprawidłowości w obsadzie sądu orzekającego, poza sytuacją gdy w składzie była osoba nieuprawniona do orzekania - jest to np. orzekanie w składzie nieznanym ustawie, gdy liczba członków składu jest nienależyta, niezachowanie właściwych proporcji między ławnikami a sędziami, także sąd „lepiej obsadzony” - do czego Marszał ma zastrzeżenia) lub gdy którykolwiek z członków składu sądzącego nie był obecny na całej rozprawie (podyktowane zasadą bezpośredniości, chodzi o nieobecność fizyczną, ale także sytuacje kiedy sędzia nie był zdolny do percepcji - np. spał)
3) Sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do sądu szczególnego (wojskowego) albo sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego (należy pamiętać, że decyzja sądu wojskowego o przekazaniu sprawy sądowi powszechnemu jest dla tego ostatniego wiążąca)
4) Sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu (chodzi o właściwość rzeczową, np SR w stosunku do SO albo WSG do WSO)
5) Wymierzono karę, środek karny lub środek zabezpieczający nieznany ustawie (nieznanej ogólnie ustawodawstwu, a nie znanej systemowi prawa, ale nieprzewidzianej za konkretne przestępstwo)
6) Naruszenie zasady większości głosów lub nie podpisanie orzeczenia przez którąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu (ustalenie tego pierwszego może być trudne do ustalenia ze względu na tajność narady, jeśli chodzi o brak podpisu to jest on przyczyną uchylenia orzeczenia chociażby w przypadku braku podpisu jednego z członków)
7) Zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia uniemożliwiająca jego wykonanie
8) Wydanie orzeczenia mimo tego, iż postępowanie co do tego samego czynu tej samej osoby prawomocnie zakończono (naruszenie reguły ne bis in idem, chodzi o każde prawomocne zakończenie postępowania)
9*) Istnienie jednej z okoliczności wyłączających postępowanie karne (są to okoliczności wymienione w art 17 par 1 pkt 5,6,8-11 - są to przesłanki o charakterze formalnym, jest to katalog niezamknięty - można dopuścić na przykład abolicję)
10*) Oskarżony w postępowaniu sądowym nie miał obrońcy w przypadkach z art 79 par 1 i 2 (nieletni; niewidomy, niemy, głuchy; zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności; gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności wyłączające obronę) oraz art 80 kpk (przed SO jako sądem I instancji gdy zarzucono mu zbrodnię lub pozbawiony jest wolności - nie obejmują te uregulowania wszystkich przypadków obrony obligatoryjnej) lub gdy obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy.
11*) Sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa (wyjatkowo tylko częśc rozprawy może być przeprowadzona bez udziału oskarżonego, mimo że jego stawiennictwo jest obowiązkowe - wydalenie oskarżonego, samowolne opuszczenie sali przez oskarżonego, niezdolność oskarżonego do udziału w rozprawie, czasowe usunięcie z sali)
ad b ) Rażąca niesprawiedliwość orzeczenia - nie każde cuhybienie mogące mieć wpływ na treść orzeczenia pozwala na zastosowanie przepisu art 440 kpk tylko uchybienia w stopniu rażącym, które wywołują w konkretnej sprawie stan niesprawiedliwości zaskarżanego orzeczenia. Przepis ten ma budowę dwuczłonową, pozwala na:
- zmianę zaskarżonego orzeczenia, która jest możliwa wyłącznie na korzyść oskarżonego
- uchylenie zaskarżanego orzeczenia
ad c ) Poprawienie błędnej kwalifikacji prawnej czynu - następuje gdy bez zmiany ustaleń faktycznych, sąd odwoławczy poprawia błędną kwalifikację prawną niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów. Poprawienie kwalifikacji prawnej na niekorzyść oskarżonego może nastąpić tylko wtedy, gdy wniesiono środek odwoławczy na jego niekorzyść.
Podmiotowa i przedmiotowa zmiana granic środka odwoławczego.
a) Sąd odwoławczy może orzekać w sprawie współoskarżonego mimo niewniesienia co do niego środka odwoławczego. Sąd odwoławczy może zatem orzekać w sprawie oskarżonego, co do którego WCALE nie wniesiono środka odwoławczego. Przepis art 435 dotyczy spraw, w których istnieje więcej oskarżonych a orzeczenie zaskarżono tylko co do niektórych współoskarżonych, możliwa jest kontrola orzeczenia w zakresie pozostałych oskarżonych. Orzekanie, a zatem zmiana lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia w ramach tej instytucji, jest możliwe:
- tylko na korzyść oskarżonego
- gdy uwzględniono wniesiony środek odwoławczy na korzyść oskarżonego, co do którego orzeczenie zostało zaskarżone środkiem odwoławczym
b) Rozpoznanie sprawy w ograniczonym zakresie (art 436 kpk) - jest uprawnieniem sądu odwoławczego. Sąd odwoławczy może ograniczyć rozpoznanie środka odwoławczego do poszczególnych uchybień:
- podniesionych przez strony w ramach zarzutów
- podlegających uwzględnieniu z urzędu,
jeżeli rozpoznanie sprawy w tym zakresie jest wystarczające do wydania orzeczenia, a rozpoznanie pozostałych uchybień byłoby:
- przedwczesne, lub
- bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania.
Względy utylitarne i takie tam pieprzenie.
4