O 1 Oświecenie jako epoka historycznoliteracka. Periodyzacje. Przegląd ważniejszych stanowisk badawczych. Glos przedstawicieli Oświecenia na temat literatury.
Nazwa:
powstała w Niemczech jako Aufklärung,
w Anglii nazwano ją "wiekiem rozumu",
we Francji "wiekiem filozofów",
w Polsce zawsze używano nazwy "Oświecenie".
Chronologia:
EUROPA
Początek epoki przypada na wiek XVIII i XIX. Głównymi centrami jej rozwoju była Francja, Anglia i Niemcy. Najważniejszym ośrodkiem kultury był jednak Paryż, natomiast język francuski stał się powszechnie znanym i propagowanym językiem elit.
POLSKA
Można wyróżnić trzy fazy polskiego Oświecenia:
1. faza wczesna - przypada na lata 40. XVIII wieku i trwa do elekcji Stanisława Zygmunta Poniatowskiego (1764). Jest okresem prekursorskim, w którym przeważała działalność publicystyczna oraz instytucjonalna. Powstają wtedy takie dzieła jak: „O skutecznym rad sposobie” S. Konarskiego
2. faza dojrzała ( 1764 - 1795) - zwana czasami stanisławowskimi. Dzięki usilnym staraniom króla Stanisława Augusta Poniatowskiego stanowi apogeum rozkwitu kultury, sztuki i oświaty.
a).rozwój czasopiśmiennictwa:
- "Monitor" - wydawany od 1765 do 1785 roku, kiedy to wreszcie został wyparty przez "Zabawy przyjemne i pożyteczne". Pismo tworzyli głównie: I. Krasicki, F. Bohomolec, S. Konarski, A. K. Czartoryski i A. Naruszewicz.
- "Zabawy przyjemne i pożyteczne" - periodyk promujący nurt klasycystyczny, będący organem prasowym uczestników obiadów czwartkowych, wydawany od 1771 roku. Redaktorem naczelnym pisma był J. Albertrandi (współzałożyciel warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk), później jego stanowisko przejął A. Naruszewicz.
b).powstanie teatru narodowego - założony z inicjatywy króla w 1765 roku. Ze sceną narodową wiążą się tak sławne nazwiska jak: F. Bohomolec, F. Zabłocki, J. U. Niemcewicz, W. Bogusławski czy też I. Krasicki.
* rozwój literatury. Należy wspomnieć tu o słynnych obiadach czwartkowych, zainicjowanych przez króla Stanisława Augusta. Zapraszał na nie artystów i uczonych, którzy czytali wiersze, prowadzili naukowe dyskusje i prezentowali swoje zdolności. Był dla nich hojnym mecenasem, który licznym, utalentowanym biedakom pomógł wybić się na powierzchnię sławy. Spotkania te pozwoliły wyłonić najwybitniejszych reprezentantów tamtego okresu takich jak: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Konarski, J. Wybicki, A. Zamoyski, S. Trembecki, F. Bohomolec, T. K. Węgierski i wielu innych.
* rozkwit pozostałych sztuk. Autorytetem w tym względzie był również król, który z pasją otaczał się artystami różnych dziedzin i kierunków. Zlecał im różne zadania których efektem była m. in. przebudowa Zamku Królewskiego czy tez budowa pałacu w Łazienkach.
W późniejszym okresie (początek lat 80.), w wyniku nieporozumień w kwestiach politycznych książę A. K. Czartoryski opuścił Zamek Królewski i przeniósł się do Pałacu w Puławach, gdzie utworzył konkurencyjny wobec Warszawy ośrodek kulturalny. Dzięki jego żonie - księżnej Izabeli - zagościły tu silne tendencje sentymentalistyczne. A, jako że król posiadał w Zamku swoją "prawą rękę" - A. Naruszewicza, tutaj także powołano nadwornego barda, którym został F. D. Kniaźnin.
c. publicystyka - jej silny rozwój przypada na czas obrad Sejmu Wielkiego (1788 - 92). Do najwybitniejszych pisarzy tego kierunku zaliczyć można:
* J. Wybickiego - wydał on anonimowo (zwyczaj ten był wówczas powszechny) Listy patriotyczne do Jaśnie Pana Wielmożnego eks - kanclerza Zamoyskiego prawa układającego pisane (1777 - 78),
* S. Staszica - autora Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w. k., do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane (1787)
* H. Kołłątaja - w latach 1788 - 90 wydawał, jako kolejne części, Anonima listów kilka. Zwolennicy jego poglądów stali się wkrótce członkami tzw. Kuźnicy Kołłątajowskiej,
3. faza schyłkowa (1795 - 1822) - okres poprzedzający wojny napoleońskie.
Nurty artystyczne:
- Klasycyzm (łac. classicus - wzorcowy) - ma swój początek we Francji czasów Ludwika XVI, kiedy to odkryto ruiny Herkulanum i Pompei, w wyniku czego ponownie zainteresowano się antykiem.
Literatura klasycystyczna odznacza się dominacją tematyki społecznej. Jej zadaniem jest dydaktyzm i szerzenie założeń utylitaryzmu. Charakterystyczne gatunki tego nurtu to: oda, pieśń, bajka, hymn, elegia, poemat, satyra.
Do polskich pisarzy tworzących w duchu klasycyzmu zaliczyć można: A. Naruszewicza, S. Konarskiego, J. E. Minasowicza, J. Szymanowskiego, J. Wybickiego i innych.
- Sentymentalizm- istniał jakby w opozycji do klasycyzmu. Odznaczał się kultem prawa naturalnego, głosił hasła "powrotu do źródeł" oraz przekonywał o zacieśnianiu kontaktu z przyrodą. Stąd jego najwybitniejszym prekursorem i głosicielem był J. J. Rousseau.
Charakterystycznym obiektem architektonicznym opartym na założeniach tego nurtu był park sentymentalny z licznymi wyspami, zagajnikami, kaskadami, "chatką pustelnika" oraz neogotyckim pawilonem. Obiekt ten znajdował się miedzy innymi w rezydencji księcia Czartoryskiego w Puławach, a także w rezydencji Szczęsnego Potockiego w Tulczynie (Ukraina). Drugi z wymienionych parków znalazł swój wyjątkowy opis w poemacie S. Trembeckiego pod tytułem „Sofijówka”.
Literatura sentymentalna odznaczała się czułostkowością, obserwacją przyrody, opisem emocji. Miejscem akcji najczęściej była wieś, a bohaterami mieszkańcy małego miasteczka.
Wśród polskich twórców reprezentantami nurtu byli głównie F. D. Kniaźnin i F. Karpiński.
- Rokoko (franc. rocaille - fantazyjnie skręcona muszla) - to sztuka, która miała umilać życie, służyła zabawie, rozrywce. W rezydencjach urządzonych według zasad tego stylu dominowały charakterystyczne motywy muszli, ozdobne ornamenty, chińskie gabinety.
Artystów polskich reprezentujących rokoko było stosunkowo niewielu, ponieważ nurt ten nie pasował do tak tragicznego w sumie czasu, jakim był okres rozbiorów. Ważniejsze nazwiska to T. K. Węgierski oraz S. Trembecki.
Periodyzacje:
Na temat periodyzacji i granic chronologicznych polskiego Oświecenia prowadzi się wiele dyskusji.
Pierwszy okres tzw. Wczesne Oświecenie trwa od 1730 do 1764 roku, czyli do wstąpienia na tron Stanisława Augusta. Tworzy go pokolenie urodzone pod koniec XVII lub w początkach XVII wieku, wykształcone na zagranicznych uczelniach.
W drugim okresie wyznaczonym datami 1765-1787 powstaje ośrodek skupiony wokół Stanisława Augusta. Okres ten rozbija się na dwie części:
-pierwsza 1765-1773
-druga 1774-1787.
Okres trzeci obejmuje lata 1787-1795 zdominowało pokolenie Kollątaja, Staszica, Bogusławskiego. Rok 1795 można uważać za kres polskiego Oświecenia, ponieważ upadek państwa spowodował załamanie się programu.
Stanowiska badawcze.
Tadeusz Mikulski za początek Oświecenia uznaje rok 1764 czyli datę wstąpienia Stanisława Augusta Poniatowskiego na tron polski. Według niego jest to rok, w którym powstaje ośrodek reformy, obejmujący wszystkie dziedziny życia. Za koniec epoki uznaje on rok 1795.
Jan Kott przyjmuje zapoczątkowaną przez Mikulskiego datę początkową, jednak zajmuje się on wewnętrzną periodyzacją literatury Oświecenia. Okres pierwszy 1764-1780 cechuje wg niego w literaturze i publicystyce wychowanie magnata i szlachcica jako klasy rządzącej. Okres drugi po upadku tzw. Kodeksu Zamoyskiego, który był próbą reformy państwa zamknięty datami 1780-1791, trwający do uchwalenie Konstytucji odznacza się według Kotta upolitycznieniem wszystkich gatunków literackich. Okres ostatni obejmujący lata 1793-1795 wyznaczają takie wydarzenia jak Targowica, w literaturze nastąpił wtedy rozkwit poezji niepodległościowej, jednak zostaje on przerwany III rozbiorem.
Juliusz Nowak-Dlużewski uważa, iż Oświecenia zaczyna się z wystąpieniem Konarskiego z reformą szkolnictwa w roku 1741, z kolei Juliusz Wiktor Gomulicki przyjmuje dysputę pomiędzy pijarami i scholastykami w 1752 roku za początek Oświecenia. Periodyzacja wewnętrzna epoki u Nowaka-Dlużewskiego wygląda inaczej niż u Kotta. Pierwszy okres trwał wg niego do roku 1772, następny okres to lata 1773-1800, faza schyłkowa to rok 1801-1822 czyli do wystąpienia Mickiewicza.
Z kolei Libera proponuje aby lata panowania Augusta III 1733-1763 były wstępną fazą Oświecenia. Pełne Oświecenia to druga polowa XVIII wieku, z kolei pierwsze 30-lecie XIX wieku to okres schyłkowy Oświecenia.
Oświeceni o literaturze
Posłużę się tu opracowanie Asi, które uważam za bardzo dobre.
W czasach staropolskich pisane były podręczniki po łacinie, które służyły celom szkolnym - nauce pisania prozą i wierszem. Jednak nie podejmowano tam rozważań o poezji. Wiek XVIII przejął, wraz ze strukturą szkół zakonnych, sposoby formułowania, przekazywania i użytkowania wiedzy o poezji. Zaczęto pisać traktaty zawierające praktyczne wskazówki rymowania, dobierania i układania wyrazów. Reforma szkolnictwa zainicjowana przez KEN wywołała zapotrzebowanie na nowe podręczniki z dziedziny wiedzy o poezji i wymowie. W odpowiedzi na to powstała rozprawa Franciszka Karpińskiego O wymowie w prozie albo wierszu (1782) oraz traktat Grzegorza Piramowicza Wymowa i poezja dla szkół narodowych (1792). Zadanie systematycznego wykładu wiedzy o twórczości słownej podjął Krasicki w rozprawie O rymotwórstwie i rymotwórcach (1798-1799), nie ograniczając się jednak do przedstawienia zasad i reguł, ale skupiając się na głównie na omówieniu dorobku piśmiennictwa europejskiego. Poetycka forma mówienia o sztuce wierszopiskiej, ugruntowania autorytetami Horacego i Boileau, zaowocowała adaptacją L' Art poetique przez Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. Jednak jego Sztuka rymotwórcza (1788) łączyła w sobie wykład doktryny literackiej z zarysowaniem programu rozwoju piśmiennictwa narodowego i elementami zaktualizowanej krytyki literackiej.
Duga połowa XVIII wieku przynosi także inne sposoby formułowania sądów teoretycznoliterackich - na łamach „Monitora” i innych czasopism. Miejscem formułowania poglądów na szczegółowe kwestie stały się przedmowy do publikowanych dzieł.
Kluczową tradycją europejskiej świadomości estetyczno-literackiej aż do przełomu romantycznego stał się antyk. Stosunek do tradycji antycznej kształtowany był przez dostrzegalne również w Polsce pogłosy sporu starożytników z nowożytnikami, a także przez fakt coraz wyraźniejszego poczucia wartości i osiągnięć rodzimej literatury oraz potrzeby doskonalenia piśmiennictwa w języku polskim. Najczęściej cytowano Horacego, Cycerona i Kwintyliana, a także Plutarcha, Liwiusza, Pliniusza i Senekę.
Najwcześniej antyk posłużył jako argument w batalii o stylistyczny wzorzec piśmiennictwa, któremu przyświecać miał ideał łaciny złotego wieku. Druga sfera problemów, w której teoretycy polscy odwoływali się do antycznych poetów to społeczne znaczenie i rola oraz warunki powstawania i funkcjonowania wymowy.
Można zauważyć, że w wypowiedziach dotyczących szczegółowych kwestii antyk staje się ogólnym punktem odniesienia, tradycją szacowną, ale nie zawsze obowiązującym wzorem.
Przekonania na temat istoty twórczości literackiej i jej cech szczególnych zawarte w polskich poetykach i traktatach oświeceniowych mieszczą się w obszarach problemów wytyczanych przez tradycję europejską. Pojawiają się pytania o źródła poezji, o jej cele, o najistotniejsze właściwości dzieł i niezbędne dyspozycje twórców. Utrwalony od dawna sąd o nadprzyrodzonych inspiracjach twórczości występuje w dwóch wariantach: boskiego natchnienia oraz wewnętrznej potrzeby wyrażenia podziwu człowieka dla Stwórcy i jego dzieła.
W dyskusjach estetycznych XVIII wieku na plan pierwszy wysunęły się problemy psychologiczne i związane z nimi pojęcia wyobraźni, gustu, geniuszu czy natchnienia. Ostatecznie przyznanie poezji z jednej strony - estetycznej autonomii, z drugiej zaś - dostrzeżenie w niej królowej sztuk i koronnej dziedziny ludzkich dokonań stało się punktem dojścia oświeceniowej myśli literackiej w Polsce.