Finanse publiczne są zjawiskami występującymi w związku z istnieniem państwa i podmiotów prawnych, są atrybutem państwa. Są nieodłącznym elementem państwowości i pełnią ważną rolę w życiu publicznym. Finanse publiczne są to środki pieniężne władz publicznych pochodzących głównie z danin publicznych oraz pożyczek i darowizn, za pomocą których władze publiczne finansują swoje funkcje, cele i zadania. Dzielą się na finanse państwa, finanse samorządowe i innych związków publiczno-prawnych oraz instytucji publicznych. Podstawowymi formami gromadzenia środków publicznych jest budżet lub/i fundusze celowe.
Zaspokojenie potrzeb zbiorowych (tj. takich które muszą być zaspokojone w sposób zbiorowy jak np. bezpieczeństwo publiczne, administracja państwowa, drogi publiczne, ulice, oświetlenie ulic).
Wymaga to nakładów kapitałowo-pieniężnych, które muszą być w tym celu zgromadzone z dochodów przedsiębiorstw i gospodarstw domowych.
Niektóre potrzeby indywidualne jak np. oświata, zdrowie mogą być finansowane z funduszy publicznych.
Dobra publiczne tworzą konsumpcję zbiorową, są finansowane przez fundusze publiczne. Ich cechą jest to, że użytkownik zanie nie płaci.
Wady: nie płaci więc marnotrawi; ogranicza konsumpcję prywatną; płaci podatki a nie korzysta.
Zakres dóbr publicznych nie jest wyraźnie określony. Bezpieczeństwo np. musi być zawsze finansowane z funduszy publicznych.
Wybór publiczny - w przypadku gospodarki prywatnej o sposobie jej funkcjonowania i osiąganych efektów przesądza mechanizm rynkowy (zysk).
Finanse publiczne są instrumentem władzy i dla jej funkcjonowania kluczowe znaczenie ma mechanizm polityczny i ściśle z nim związany mechanizm system wyborczy, ponieważ w demokracji wybór publiczny rozstrzyga się przez wybory.
Władze publiczne spełniają za pośrednictwem finansów publicznych swoje funkcje.
Funkcje finansów publicznych: ekonomiczne i polityczne.
Funkcje ekonomiczne finansów publicznych: fiskalna(alimentacyjna)-najważniejsza i najstarsza funkcja, polega na dostarczaniu podmiotom publicznym środków finansowych na realizację ich ustawowych zadań; redystrybucyjna(rozdzielna, alokacyjna)-będącakontynuacją funkcji fiskalnej. Jest to świadome i celowe wykorzystanie finansów i rozdzielania (przemieszczania) środków pieniężnych w państwie; stymulacyjna(bodźcowa, interwencyjna)-polega na zachęceniu do pewnych działań lub zniechęcaniu do pewnych działań; ewidencyjno-kontrolna, jest konieczna do wykonywania funkcji politycznej i pozwala ewidencjonować i kontrolować procesy gospodarcze.
Różnica między skarbem państwa a finansami publicznymi: Skarb państwa utożsamiany jest najczęściej z państwem; ma on osobowość prawną w stosunkach cywilno-prawnych. W procesie sądowym może występować jako powód lub pozwany. Skarb państwa nie może ulec likwidacji i nie jest powoływany. Skarb państwa inaczej mówiąc są to prawa majątkowe państwa jako podmiotu obowiązków i uprawnień majątkowych. Zarządza mieniem państwa.
Budżet państwa reprezentuje strumienie środków pieniężnych a nie zasoby majątkowe. Między sferą budżetową a skarbową następuje stałe przemieszczanie środków, np. przy zakupie mienia na cele publiczne z budżetowych środków pieniężnych. Zmieniają one postać na środki majątkowe. Przy sprzedaży i prywatyzacji mienia publicznego uzyskane pieniądze stanowią źródła dochodów budżetu.
Głównym źródłem budżetu są podatki. Współczesny budżet jest podstawową instytucją finansów publicznych i prawa finansowego.
Budżet pełni doniosłą rolę społeczno-ekonomiczną, rozdzielając w większości krajów połowy wypracowanego w państwie produktu krajowego.
Budżet ma duże znaczenie polityczne, ustrojowe, ekonomiczne i prawne.
Jest jednocześnie:
*aktem decyzji politycznej (aktem politycznego zaufania) tzn. parlament poprzez jego autoryzację zatwierdza go i zleca jego wykonanie rządowi
*jest w ujęciu ekonomicznym scentralizowanym zasobem gromadzonych i rozdzielanych środków publicznych, pieniężnych w ciągu roku o charakterze bezzwrotnym przeznaczonym na finansowanie rozwoju gospodarczego państwa i potrzeb ogólno-społecznych.
*jest rocznym planem (rok budżetowy), który dotyczy jednego roku
*jest podstawowym planem finansowym będącym formą publicznej gospodarki finansowej
*jest aktem prawnym normatywnym (ustawa budżetowa)
Budżety są planami dyrektywnymi i obligatoryjnymi.
Dyrektywa-wytyczna działania
Obligate - obowiązkowa
Budżety są planami przyszłych dochodów i wydatków, w zasadzie bezzwrotnych.
Funkcje budżetu:
* f. ogólne: -polityczne (kontrola społeczeństwa nad działalnością rządu poprzez parlamentarzystów); -ekonomiczne (podział za pośrednictwem budżetu części wytworzonego dochodu); -prawne (budżet jako ustawa)
* f. finansowe: -redystrybucyjna (gromadzenie przez budżet i podział środków); -stymulacyjna (oddziaływanie przez państwo poprzez wydatki i dochody na sytuację gospodarczą kraju); -kontrolna (polega na wykorzystaniu procesów gromadzenia i podziału zasobów pieniężnych do kontroli prawidłowości przebiegu procesów gospodarczych, np. wpływy z podatków dają obraz rzeczowych procesów gospodarczych); -fiskalna (gromadzenie w budżecie dochodów, np. podatki pośrednie, bezpośrednie, cła).
System budżetowy - to zespół norm prawnych, regulujących organizację finansowych organów państwa, instytucji objętych gospodarką budżetową państwa a także zasady pobierania i wydatkowania środków pieniężnych. Stanowi on podstawowe ogniwo systemu finansowego.
Gospodarka budżetowa - to planowanie budżetowe, dochody i wydatki budżetu i
przestrzeganie dyscypliny finansowej.
Podstawowe zasady budżetowe:
*jedności - budżet jest sporządzony w jednym dokumencie odzwierciedlającym całości gospodarki budżetowej danego szczebla. W zasadzie niemożliwe jest przerzucanie środków pomiędzy funduszami z których składa się budżet.
*zupełności - powszechności, polega na tym, że wszystkie jednostki państwowe wchodzą do budżetu całością swoich wydatków i dochodów, jest to tzw. Budżetowane brutto.
*równowagi - dążenie do wzajemnego dostosowania wydatków do dochodów (postulat). Zasada ta nie jest obligatoryjna, ponieważ ustawa budżetowa przewiduje deficyt budżetowy, tzn. wydatki większe od dochodów. W zasadzie wymaga się, żeby deficyt budżetowy nie przekraczał 3% produktu krajowego brutto.
*szczegółowości - polega na ujmowaniu dochodów i wydatków budżetowych w podziale na grupy rodzajowe. Zasada ta wiąże się z pokrewnymi zasadami: w specjalizacji budżetowej, jawności, przejrzystości. Zasada ta oznacza ujmowanie wszystkich dochodów i wydatków w odpowiednich rubrykach budżetowych. Wydatki mogą być dokonywane tylko na ściśle określony cel (zadanie), kwota, rok budżetowy. Jawności musi być kontrola społeczna nad wydatkami publicznymi. Przejrzystości - jasności, niesprzeczności, zrozumiałości.
Fundusze celowe (parabudżety)
Budżety państwa, województw, lokalne są podstawową formą organizacyjną dla pieniężnych środków publicznych, ale pewne ich cechy jak np. roczny okres czy sztywność powodują, że mogą one wywoływać negatywne skutki dla gospodarki (ograniczenia).
Eliminowanie tych ograniczeń dokonuje się przez tworzenie obok budżetu publicznych funduszy celowych tak jak para budżetu jako alternatywnej formy gromadzenia i wydatkowania pieniędzy w stosunku do budżetu.
Czas istnienia funduszy celowych na ogół jest nie określony.
Publiczny fundusz celowy jest tworzony na mocy aktu prawnego i jest formą gromadzenia środków pieniężnych ze ściśle określonych źródeł na ściśle określone cele na okres dłuższy niż jeden rok.
*fundusz powstaje z wyodrębnionych środków publicznych
*wiąże się z określonymi zadaniami
*tworzenie funduszu celowego podnosi rangę tych zadań
*zadania finansowe z funduszy celowych mają zapewnioną ciągłość finansowania; jest to bardzo ważne w przypadku procesów inwestycyjnych
*zasady gospodarki publicznymi funduszami celowymi umożliwiają kumulację nie wykorzystanych pieniędzy w danym roku.
Funkcje funduszu celowego:
- alokacje środków publicznych (rozmieszczenie środków między różne grupy ludności)
- redystrybucji dochodów w gospodarce i społeczeństwie
- mobilizacji środków publicznych
- racjonalizacji wydatków publicznych
Mobilizacja - powiększanie środków publicznych w miarę możliwości bez stosowania instrumentów fiskalnych (podatków, opłat, ceł). Stosuje się tu często czynnik psychologiczny czego nie ma w przypadku budżetu.
Racjonalizacja - istnienie funduszu celowego eliminuje możliwość ciągłej zmiany hierarchii celów i zadań co ma miejsce w ramach procedur budżetowych. Mniejsze znaczenie czynnika politycznego.
Cechy funduszu celowego:
- zrywają z zasadą jednoroczności budżetowania
- stabilizacja dochodów tych funduszy celowych zagwarantowanych przez przepisy
- ciągłość i elastyczność
Wady funduszu celowego:
- rozbicie gospodarki globalnymi środkami publicznymi
- nie zawsze realizowana jest zasada racjonalności
- wystarczy również niebezpieczeństwo marnotrastwa i korupcji
Rodzaje funduszy celowych:
- państwowe
- samorządowe
- dotacje środków społecznych
- dofinansowujące kulturę, sport, ochronę środowiska
Źródła dochodów funduszy celowych:
- dobrowolne wpłaty różnych podmiotów (osoby fiz. i pr.)
- dotacje budżetowe, transfery wew. fin. publicznych (emerytura, renta, zasiłek)
- przymusowe dochody typu budżetowego (podatki, opłaty, składki); możliwość akumulacji (gromadzenia).
Podatek jest klasyczną formą daniny publicznej. Należy do najstarszej kategorii finansowej i ekonomicznej. Jest również kategorią prawną, polityczną, społeczną i fiskalną. To pieniężne, bezzwrotne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne świadczenie na rzecz państwa lub innych związków publiczno-prawnych. Jest nakładany jednostronnie przez państwo na podstawie przepisów prawnych.
Główną funkcją podatków jest redystrybucja i korekta dochodów przez państwo.
Forma pieniężna - pozwala odróżnić podatek od szeroko dawniej stosowanych świadczeń w naturze jako form danin publicznych.
Przymusowy charakter - odróżnia podatek od świadczeń dobrowolnych. Są nakładane i pobierane mocą uprawnień władczych organów państwa lub samorządów. W związku z tym mogą być egzekwowane w drodze przymusu. Wystarczy tu stosunek podporządkowania.
Ogólny charakter - obejmuje wszystkich podatników tzn. że podatki nie mogą być wyznaczane indywidualnie.
* nadpłatność - w zamian za wniesione podatki podmiotowi, który je zapłacił nie przysługują żadne świadczenia wzajemne ze strony państwa lub samorządu
*bezzwrotność - kwoty już pobranych podatków nie podlegają zwrotowi podatnikom. Oczywiście nie zaliczamy tu różnych korekt, błędów.
Podatki bezpośrednie - podstawą jest dochód lub majątek.
Podatki pośrednie - od wydatków, od konsumpcji, od zakupów, są ukryte w cenach i płacone za pośrednictwem cen. Przy zakupie różnych dóbr największy udział w dochodach budżetu mają podatki ok. 90% całości dochodu.
Akcyza - rodzaj selektywnego podatku pośredniego nakładanego na niektóre ściśle określone produkty konsumpcyjne jak np. paliwa płynne, niektóre kosmetyki, wyroby przemysłu samochodowego, tytoniowego.
Spełnia główną funkcję fiskalną budżetu oraz niekiedy poza fiskalną tzn. ograniczenie spożycia niektórych wyrobów szkodliwych np. alkohol, papierosy.
Działalność fiskalna państwa - ma również cele poza fiskalne, które są jednym z przejawów intensencjonalizmu państwowego funkcjonowania mechanizmu rynkowego, ponieważ rynek nie zawsze działa sprawnie np. powoduje nadmierne zróżnicowane w podziale dochodów tu chodzi o tzw. sprawiedliwość społeczną.
Rynek - jest bezwzględnym organizatorem życia gospodarczego i społecznego w funkcjonowaniu rynku też występuje nieprawidłowość np. monopolizacja.
Korygowanie rynku jest ważnym zadaniem państwa. Dotyczy głównie korygowania rozpiętości dochodów i jest dokonywana przede wszystkim za pomocą podatków a w mniejszym stopniu za pomocą wydatków.
Rozkład dochodów jest często zróżnicowany z przyczyn niezależnych od ludzi np. miejsce zamieszkania, zdolności, wykształcenie.
Krzywa Lappera - zależność między wpływami do budżetu z tytułu podatków a wysokością stopy podatkowej. Krzywa jest konstrukcją wyłącznie geometryczną. Pokazuje ona, że istnieją granice opodatkowania, przekroczenie których powoduje spadek aktywności gospodarczej i spadek dochodów budżetu.
Wynika z niej, że w miarę wzrostu stopy podatkowej dochody budżetu rosną dosyć szybko, następnie wolniej a od pewnego momentu zaczynają spadać, ponieważ działalność gospodarcza przestaje być opłacalna.