Finanse publiczne jako konsekwencja niedoskonałości rynku
Niedoskonałości rynku |
||||||
Nieefektywność rynku |
Niestabilność gospodarki |
Nierówność dochodów |
||||
niedoskonała konkurencja, monopole |
koszty zewnętrzne (społeczne) |
brak rozwoju usług publicznych |
wahania koniunkturalne |
bezrobocie, patologie społeczne |
progresja podatkowa |
opieka społeczna |
interwencje na rynku, ustawodawstwo antymonopolowe |
koszty związane np. z naruszeniem stanu środowiska przez firmy, nie uwzględniane w rachunku kosztów |
budowa infrastruktury, subsydiowanie działania instytucji publicznych |
oddziaływania stabilizacyjne polityki gospodarczej |
opieka socjalna nad obszarami tworzenia patologii społecznej, wynikającymi z wahań gospodarczych |
ograniczenie uznanych za nadmierne rozpiętości w poziomie życia |
ograniczenie sfery ubóstwa wynikającego z rozpiętości dochodów |
|
przepisy, ograniczenia, opłaty, kary, rekompensaty |
tworzenie dóbr społecznych, zaspokajanie potrzeb zbiorowych |
|
inwestycje publiczne, prace interwencyjne, ulgi podatkowe, dopłaty celowe |
progresywny system podatkowy, różnicowanie podatków pośrednich |
system zapomóg i zasiłków socjalnych |
Struktura finansów publicznych
Finanse publiczne tworzą złożoną strukturę, której celem jest gromadzenie i rozdysponowywanie pieniężnych środków publicznych. Składają się na nią następujące elementy; podmiotowe, prawne, instytucjonalne, instrumentalne, techniczne.
podmiotowe; (władze ustawodawcze różnych szczebli, władze wykonawcze różnych szczebli, aparat finansowy (skarbowy), podmioty finansowane z funduszy publicznych.
prawne; (ustawy); (konstytucja jako ustawa zasadnicza, prawo budżetowe, ustawy i uchwały budżetowe, podatkowe, rozporządzenia)
instytucjonalne; budżet państwa, budżety samorządowe, fundusze ubezpieczeń społecznych, pozostałe fundusze publiczne, fundacje publiczne.
instrumentalne podatki centralne, podatki lokalne, opłaty niepodatkowe, cła, dochody z majątku publicznego, składki na ubezpieczenia społeczne, subwencje, dotacje, kredyty państwowe, pożyczki publiczne.
techniczne; klasyfikacja budżetowa, procedura budżetowa, postępowanie podatkowe, metody i procedury planowania dochodów i wydatków.
System finansów publicznych
W układzie instytucjonalnym, pokazującym poziomy gromadzenia i rozdysponowywania pieniędzy publicznych wyróżniamy;
Budżet państwa; Scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych związanych z realizacją funkcji państwa, ma charakter planu finansowego państwa.
Budżety samorządowe; Fundusze publiczne uzyskiwane jako efekt transferów środków finansowych z regionu i do regionu, pozostające w gestii władz regionalnych i pozwalające na realizację specyficznych celów uznanych przez władze lokalne.
Fundusze ubezpieczeń społecznych; Fundusze wynikające z uznania obowiązków państwa wobec społeczeństwa, wynikają z przezorności grupowej, najczęściej obejmują: ubezpieczenia emerytalno-rentowe, zdrowotne i ubezpieczenia na wypadek bezrobocia.
Pozostałe fundusze publiczne; Fundusze celowe ogólnego przeznaczenia istniejące jako alternatywa systemu budżetu państwa, powoływane dla osiągnięcia określonego celu, wyróżniamy fundusze: państwowe, samorządowe oraz ponadnarodowe,
Fundacje publiczne; Fundusze celowe oparte na dobrowolnych wpłatach ludności i podmiotów gospodarczych dla osiągnięcia określonych celów.
Dochody publiczne
Konieczność zapewnienia dochodów publicznych wynika z konieczności zapewnienia środków na finansowanie dóbr społecznych i celów polityki gospodarczej państwa. Dochody publiczne dzielimy na: bezzwrotne (podatki, dochody publiczne, inne) oraz zwrotne (kredyty i pożyczki publiczne, deficyt budżetowy i dług publiczny i inne).
Dochody publiczne
bezzwrotne
podatki; Pieniężne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub władz lokalnych; podstawowe narzędzie przejmowania dochodów przez państwo; zaliczyć do tego typu świadczeń można: podatki, opłaty i cła.
dochody; dochody publiczne z majątku i praw majątkowych wynikają z zaangażowania majątku państwa i majątku komunalnego w procesy gospodarcze.
inne; inne dochody publiczne obejmują: opłaty (np. za świadczenie usług jednostek sektora publicznego), składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, składki na różne fundusze publiczne (celowe).
zwrotne
kredyty; kredyty z banku centralnego i banków komercyjnych zaciągane na pokrycie bieżących potrzeb niemożliwych do sfinansowania z dochodów bezzwrotnych; są przyczyna powstawania długu publicznego.
pożyczki; pożyczki od rządów obcych i z banków zagranicznych zaciągane na pokrycie bieżących potrzeb niemożliwych do sfinansowania z dochodów bezzwrotnych; są przyczyną powstawania zadłużenia zagranicznego.
inne; dochody stanowiące podstawę lub istotny składnik finansowania zaspokajania potrzeb społecznych uznanych za niezbędne z punktu widzenia polityki ekonomicznej; obejmują: część opłat, składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, składki na różne fundusze publiczne.
System podatkowy
Do podstawowych kryteriów podziału podatków zaliczamy: kryterium przedmiotowe, kryterium związku pomiędzy podatkiem a podatnikiem, kryterium terytorialne i kryterium źródeł pochodzenia.
Kryteria podziału podatków
Przedmiotowe; Struktura przedmiotowa określa podstawy naliczania podatków:
podatki majątkowe i od praw majątkowych; podstawą podatku jest posiadany majątek, zasadą powinno być nienaruszalność ekonomicznej podstawy podatku,
podatki od przychodów; podstawą podatku jest zakładany przychód, państwo może realizować premię inflacyjną,
podatki od dochodów; podstawą podatku jest dochód, mogą prowadzić do zawyżania kosztów,
podatki od wydatków; typowe podatki od konsumpcji, mogą być stosowane wybiórczo.
Strukturalne; Z punktu widzenia związku między ciężarem podatkowym a ponoszącym go podatnikiem wyróżniamy:
podatki bezpośrednie, w których istnieje bezpośrednia zależność pomiędzy podatnikiem a płaconym podatkiem,
podatki pośrednie, w których brak bezpośredniego związku pomiędzy podatnikiem a podatkiem, możliwe jest „przerzucanie” ciężaru na inne podmioty i deformacja zakładanej struktury obciążeń społeczeństwa.
Terytorialne Struktura terytorialna jest podstawa podziału podatków na:
podatki nakładane przez państwo (podstawowa część podatków, ujednolicana w ramach danego kraju),
podatki nakładane przez władze samorządowe (regionalne i lokalne), mogą być dodatkowym składnikiem dochodów władz samorządowych.
Źródła pochodzenia
Struktura sektorowa, wykorzystywana najczęściej do analiz systemu podatkowego, wyróżnia sektory:
przedsiębiorstw niefinansowych,
instytucji finansowych,
gospodarstw domowych,
zagraniczny.
1