Ewaluacja - co o niej należy wiedzieć?
Historia i geneza pojęcia.
Pojęcie ewaluacji stało się od pewnego czasu symbolem zmian w oświacie, nowością, która przyjęła się i upowszechniła, stając się synonimem oceniania i kontrolowania, rzadziej wartościowania i szacowania wartości. W praktyce ewaluacją nazwano różnorodne działania w ramach zajęć edukacyjno-wychowawczych. Wbrew pozorom ewaluacja nie jest pojęciem nowym, ma już dłuższą historię,
Pojęcie ewaluacja wywodzi się z języka francuskiego, oznacza ,, oszacowanie, określenie wartości, czasem ocenę”. Podobne znaczenie ma w innych językach np. j. angielskim. W j. polskim ewaluacja pojawiła się w słowniku M. Arcta (1929), gdzie została określona jako ,,ocenianie, oszacowanie, określenie wartości”. Pierwsze prace wykorzystujące ewaluację przeprowadzono w USA w latach dwudziestych XX wieku. Prowadził je Joseph M. Rice , który jako pracownik oświaty badał skuteczność nauczania. Założenia teorii ewaluacji stworzył w 1949 roku Amerykanin Richard Tyler. W 1967 roku Michael Scriven rozbudował teorię ewaluacji i przedstawił ją w książce ,,Metodologia ewaluacji”. Był to początek szybkiego rozwoju tego pojęcia, które stało się dziedziną naukową w krajach zachodnich, głównie USA. Ewaluacja stała się niezależnym kierunkiem badań, dziedziną dydaktyki, zyskała dużą popularność i szerokie zastosowanie, także poza oświatą. W Polsce ewaluacja zyskała popularność w związku z reformą systemu oświaty, ale należy zauważyć, że jest wykorzystywana w innych dziedzinach życia społecznego.
Ewaluacja współcześnie.
Wykorzystanie ewaluacji ma miejsce w wielu dziedzinach życia, ale szczególne znaczenie ma jej zastosowanie w oświacie i edukacji. Współczesny nauczyciel musi zadać sobie zasadnicze pytanie-czym jest ewaluacja i jak ją efektywnie wykorzystać? Gdyby oprzeć się na treści hasła ze Słownika Języka Polskiego PWN to ,,ewaluacja to ustalenie wartości i ceny czegoś, ocenianie, oszacowanie”. Jest to określenie zbyt ogólne, ale pozwalające na szeroką interpretację i naturalną refleksję. Nawet pobieżne zetknięcie się z tym pojęciem rodzi szereg wątpliwości i pytań. Często odpowiedzi, jakie znajdujemy w literaturze dotyczącej ewaluacji sprowadzają się do popularnych twierdzeń: ,,ewaluować można i powinno się w zasadzie wszystko”, ,,ewaluować może każdy, kto chce podnosić jakość tego, co robi”, ,,ewaluować mogą wszyscy, wszystko i wszystkich”. Są to ogólne i stereotypowe stwierdzenia, powszechne opinie, ale współczesna ewaluacja to bardziej skomplikowany proces, który wymaga konkretnej wiedzy i umiejętności stosowania. Myślę, że poznanie podstawowych informacji o ewaluacji jest warunkiem koniecznym do świadomego wykorzystania tego procesu, także do dalszego studiowania wiedzy o tej nowej i ciekawej dziedzinie. Trudno sobie wyobrazić współczesnego nauczyciela, który nie stosuje ewaluacji w procesie dydaktyczno - wychowawczym.
Istota ewaluacji.
Aby lepiej rozumieć czym jest ewaluacja jako proces musimy poznać jej istotę. Jest to działanie usystematyzowane jako proces wytwarza określony produkt, wynik, który można oceniać, analizować. Zwykle dotyczy strategii i działań praktycznych, a w oświacie to proces systematycznego opisu obiektów edukacyjnych. Jako proces zwykle obejmuje rozeznanie problemu, zebranie i analizę odpowiednich danych, udostępnienie wyników. Pod względem organizacyjnym może być zewnętrzna lub wewnętrzna, formatywna ( bieżąca, kształtująca) lub konkluzywna ( sumująca, końcowa). Analizując ewaluację nie należy utożsamiać jej z monitorowaniem, ocenianiem, kontrolą, inspekcją, nadzorowaniem, ma jedynie działanie zbliżone, podobnie jak pomiar dydaktyczny i mierzenie jakości. Należy zauważyć, że ewaluacja jako proces nie jest obojętna dla podmiotów, dlatego wywołuje różne dylematy.
Definicje ewaluacji.
Zasadniczo istnieje kilkanaście definicji ewaluacji różnego autorstwa, które różnią się interpretacją istoty procesu i jego przebiegu, także kwestią efektów i ich wykorzystania. Najbardziej popularne definicje to:
Badanie własności obiektu,
Systematyczne badanie wartości lub zalet jakiegoś obiektu,
Systematyczny proces obejmujący zbieranie informacji oraz zdawanie relacji z tego, jak się rzeczy mają z intencją dostarczenia danych ułatwiających podejmowanie decyzji,
Systematyczne zbieranie informacji z pewnego zakresu, którego celem jest dostarczenie przydatnej informacji zwrotnej,
Proces zbierania informacji i ich interpretacji w celu podjęcia decyzji,
Proces diagnostyczno - oceniający, zawierający w sobie elementy pomiaru, osądu i decyzji,
Ewaluacja jest procesem systematycznego gromadzenia informacji na temat działania, właściwości i rezultatów programów, personelu oraz produktów,
Proces ustalania wartości czegoś, aby podjąć decyzję, wydać opinię o wartości działania,
To sztuka zadawania pytań, systematyczne badanie zdarzeń, które mają miejsce w ramach realizowanego programu lub są jego konsekwencją.
Typy i modele ewaluacji.
Wyróżniamy następujące typy i modele ewaluacji:
Biurokratyczna, wynika z nakazu prawnego, aby kontrolować, nadzorować instytucję, sporządzać dokumenty i raporty na wypadek zewnętrznej kontroli,
Autokratyczna, wynika ona z działań ewaluatora, który w ten sposób poznaje przedmiot swoich badań stając się ekspertem i znawcą,
Demokratyczna, służy zbieraniu informacji o pewnych procesach, aby je prezentować i wymieniać, w efekcie podejmować działania naprawcze.
Etapy procesu ewaluacji.
Każdy proces ewaluacji musi być odpowiednio przygotowany i zawierać następujące etapy:
Określenie tematyki ewaluacji, czyli co będzie przedmiotem lub podmiotem ewaluacji.
Określenie pytań kluczowych, czyli takich pytań, na które szukamy odpowiedzi.
Określenie kryteriów wartościowania i standardów, które będą nas obowiązywać w organizacji procesu.
Ustalenie hierarchii zagadnień, które należy przeanalizować, aby otrzymać pełne odpowiedzi na pytania ewaluacyjne.
Identyfikację źródeł potrzebnych informacji, np. jak dużą grupę objąć badaniem.
Określenie metod pracy np. ankieta, wywiad, obserwacja.
Opracowanie narzędzi, jeżeli wybierzemy ankietę, to musimy opracować jej formularz.
Przygotowanie harmonogramu procesu i narzędzi monitorujących, które umożliwią nam kontrolę przebiegu procesu, opracowanie wyników i ich prezentacje.
Zasady dobrej ewaluacji.
Aby ewaluacja jako proces przyniosła dobre i oczekiwane wyniki musi spełniać następujące standardy:
użyteczność; ewaluacja ma sens, gdy jej wyniki zostaną wykorzystane,
wykonalność; ewaluację należy wprowadzić tylko wtedy, gdy jest to możliwe w praktyce, a efekty uzasadniają poniesione koszty,
poprawność; ewaluacja musi być przeprowadzona legalnie, etycznie, z uwzględnieniem dobra uczestników, nie narusza ich dóbr osobistych,
dokładność; ewaluacja musi być przeprowadzona profesjonalnie, fachowo, precyzyjnie, a jej wyniki odpowiednio wykorzystane.
Podstawy prawne ewaluacji.
Aby ewaluację przeprowadzić zgodnie z obowiązującym prawem należy zapoznać się z następującymi aktami prawnymi:
rozporządzenie Ministra Oświaty i Nauki o nadzorze pedagogicznym z 15 grudnia 2006 roku oraz wcześniejsze;
rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 23 kwietnia 2004 roku.
Warto przeczytać o ewaluacji.
W chwili obecnej istnieje dość obszerna literatura w tej dziedzinie, przed napisaniem artykułu przestudiowałem następujące pozycje:
Autoewaluacja w szkole - skrypt CODN Warszawa
Ewaluacja w edukacji, red. L. Korporowicz. Warszawa 1997, Oficyna Naukowa,
Ewaluacja w szkole, red. H. Mizerek, wydawnictwo MG, Olsztyn, 1997,
Niemierko B.: Między oceną szkolną a dydaktyką. Warszawa 2001,
Niemierko B.: Pomiar wyników kształcenia. Warszawa 1999,
Konarzewski K.: Jak uprawiać badania oświatowe. WSiP Warszawa 2000,
Zamiast zakończenia.
Ewaluacja jako proces wymaga odpowiedniego przygotowania i odpowiednich umiejętności w przeprowadzeniu. Wymaga też odpowiedniej wiedzy teoretycznej i praktycznej. W mojej praktyce wykorzystuję literaturę i źródła internetowe, fora dyskusyjne. Jestem przekonany, że po lekturze mojego artykułu ewaluacja jako proces stanie się przedmiotem zainteresowania i będzie szerzej wykorzystywana w pracy dydaktyczno - wychowawczej.