Sąd/proces

Sąd jest instytucją powołaną do orzeka­nia o zgodności z prawem czynów oby­wateli. Obraz sądu i jego funkcja zależą od czynników politycznych (ustrój pań­stwa, jego konstytucja), tradycji, mo­mentu historycznego (sądy w czasie pokoju i w czasie wojny). Proces to rozprawa sądowa orzekająca o winie oskarżonego.

Biblia (ST) -1) Sądy Boga nad ludzkoś­cią miały na celu ukaranie grzeszników i odnowę moralną świata (np. potop, zniszczenie Sodomy i Gomory, pomie­szanie języków budowniczych wieży Babel). 2) Sądy Salomona charakteryzo­wały się sprawiedliwością, bezstronnoś­cią. Salomon starał się wydać wyrok, który nie krzywdziłby żadnej ze stron („Salomonowe wyjście" - wobec dwóch możliwych rozwiązań znaleźć trzecie).

Biblia (NT) - 1) Jezus wyraźnie mówi, że nie ma ludzi bez winy, a prawo do sądzenia człowieka ma wyłącznie Bóg (Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni). 2) Sąd nad Jezusem prowadzony był przez Sanhedryn i Poncjusza Piłata. Jezus został oskarżony o podburzanie ludności Jerozolimy i nazywanie siebie królem żydowskim. Faktycznie najwię­kszą winą były tu nowatorskie nauki religijne wygłaszane przez niego. Na­miestnik rzymski, Poncjusz Piłat, umy­wa ręce (gest konformisty) i oddaje oskarżonego w ręce Sanhedrynu. Chrys­tus do końca broni swoich przekonań, zachowuje godność i powagę. Wyro­kiem jest ukrzyżowanie, na które, wedle prawa rzymskiego, skazywani byli naj­więksi złoczyńcy. 3) Sąd Ostateczny - patrz: Apokalipsa.

Mitologia - 1) Starożytni wyobrażali sobie boginię sprawiedliwości, Temidę, jako kobietę o oczach przewiązanych opaską (ślepa sprawiedliwość), trzyma­jącą w ręce wagę (ważenie dobrych i złych uczynków). Jej podobizna poja­wia się na frontonach większości nowożytnych sądów. 2) Sąd Parysa - patrz: wesele/gody.

Homer „Iliada" - Na tarczy Achillesa widnieje scena sądu. Na rynku miasta toczy się spór o zapłatę za zabójstwo. Sędziami są starcy, z których każdy wydaje wyrok. Symbolem władzy sądo­wniczej jest berło brane do ręki przez kolejnych sędziów.

Sofokles „Antygona" - Kreon, surowy władca Teb, sądzi Antygonę za narusze­nie praw królewskich (zakaz grzebania zwłok zdrajców). Pomimo pozycji spo­łecznej Antygeny (pochodzi z królews­kiej rodziny) i jej racji (kierowała się prawami boskimi i miłością siostrzaną), została ona skazana na śmierć.

A. Frycz-Modrzewski „O karze za mężobójstwo" - Frycz-Modrzewski domagał się ujednolicenia prawa kar­nego tak, by szlachcic, mieszczanin czy chłop karani byli w ten sam sposób za popełnienie takiej samej zbrodni. Do problemu tego wrócił później w swoim dziele „O poprawie Rzeczypospolitej", w księdze „O prawach".

W. Szekspir „Henryk VIII" - Jednym z tematów sztuki jest proces rozwodowy króla, prowadzony przez kardynała Wol-seya. Orzekł on o rozwodzie Henryka VIII z Katarzyną Aragońską wbrew woli papieża, co było równoznaczne z zer­waniem stosunków z Kościołem Kato­lickim.

Wolter „Kandyd" - Jednym z epizo­dów powiastki jest proces prowadzony przez Wielką Inkwizyję w Lizbonie. Kara śmierci dla Kandyda i Panglossa nie wynikała z ich winy; spalenie ich na stosie miało uspokoić ludność miasta i wskazać winnych trzęsienia ziemi.

G.G. Byron „Giaur" - patrz: zbrod­nia/zbrodniarz.

A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod"

- Sąd kapturowy (powoływany w śred­niowieczu w okresie bezkrólewia lub nieobecności władcy) skazał Konrada -l na śmierć za zdradę Zakonu. Wallenrod,; chcąc umrzeć z honorem, uniemożliwia -i zakonnikom wykonanie wyroku, popeł- 'i niając samobójstwo. Patrz: wina i od-J powiedzialność.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - Te- >;

matem utworu jest proces Filomatówl i Filaretów, przedstawiony tu w sposób Ą uwznioślony, przyrównany do biblijnej rzezi niewiniątek. Herodem jest car,^; a niewiniątkami - młodzież polska. Pren j ces został wytoczony bezprawnie przez | Senatora (Nowosilcowa) i prowadzony,.: był okrutnymi metodami (znęcanie siei nad uwięzionymi). Karą była wywózka! na Sybir. Patrz: cierpienie, Polska/Pola- s cy, ofiara, wina i odpowiedzialność.

J. Słowacki „Balladyna" -1) Zaraz po ,' objęciu rządów przez Balladynę widzi­my bohaterkę w roli sędziego, który wysłuchuje skrzywdzonych poddanych. Przed jej obliczem stają: Filon (zako­chany w zmarłej Alinie) i wdowa (matka Balladyny - patrz: matka). Królowa: wspomagana przez doradców, orzeka, że winnego ich cierpień (czyli ją samą) należy skazać na śmierć. 2) W końcowej scenie dramatu Balladyna sama wydaje na siebie wyrok, by zadośćuczynić woli matki i Filona. Karę wymierza tu świat fantastyczny: bohaterka pada rażona piorunem (patrz: zjawy - upiory - wam­piry, władza/władca, zbrodnia/zbrod­niarz).

A. Dumas „W dwadzieścia lat póź­niej" - Dumas przedstawia proces króla Anglii, Karola I, sądzonego przez par­lament w styczniu 1649 roku. Według autora król był męczennikiem niesłusz­nie oskarżonym o dążenia absolutystyczne. Na sali sądowej znajdują się przeciwnicy i nieliczni sympatycy mo­narchy. Karol I przez cały czas siedzi w kapeluszu, co świadczy o jego pogar­dzie dla sędziów. Został skazany na karę śmierci i ścięty 31 stycznia 1649 roku. Patrz: władza/władca, kat.

L. Carroll „Alicja w krainie czarów"

- Obraz sądu widziany jest oczyma śniącej małej dziewczynki. Sędziami są karty do gry, uczestnikami - postacie baśniowe. Brak tu dowodów, brak istot­nej przyczyny (jest nią kradzież ciastek), a proces przypomina farsę. Wyrokiem jest jednak kara śmierci dla Waleta Kier.

B. Prus „Lalka" - Sekwencja sądowa w powieści obejmuje dwa procesy. Pier­wszy z nich, w którym oskarżoną przez baronową Krzeszowską była pani Staw-ska, dotyczył kradzieży lalki. Miał on swój rzeczywisty pierwowzór (proces w Wiedniu, c»którym Prus czytał w ga­zetach), a jest o tyle ważny, że od niego powieść wzięła swój tytuł. Drugi, także wytoczony przez baronową Krzeszows­ką, dotyczył nie zapłaconego przez stu­dentów komornego. Jakkolwiek studen­ci przegrali sprawę (w przeciwieństwie do pani Stawskiej), sympatia zgroma­dzonych na sali sądowej była po ich stronie.

W.S. Reymont „Chłopi" -1) W poblis­kim miasteczku odbywa się proces o uznanie ojcostwa Macieja Boryny. Ze względu na wysoką pozycję społeczną i ekonomiczną oskarżonego wyrok jest z góry wiadomy. Powódka przegrywa, choć do końca nie wiadomo, czy jej roszczenia nie były słuszne. 2) Na sali sądowej (kilka miesięcy później) roz­patrywana jest także sprawa o zbrojne wystąpienie chłopów przeciwko sprze­daży lasu przez dziedzica. Chłopi, ska­zani na areszt, wychodzą po odsiedzeniu wyroku lub za kaucją. Jednym z nich jest Antek Boryna.

J. Kasprowicz „Dies irae" - patrz: apokalipsa, katastrofizm.

F. Kafka „Proces" - Sąd przedstawio­ny został jako tajemnicza instytucja, której oskarżony do końca nie poznaje. Społeczność dzieli się na oskarżonych i oskarżających, przy czym tych pierw­szych jest nieporównywalnie więcej. Aparat sądowniczy jest zhierarchizowa­ny, a Józef K. poznaje jedynie najniższy szczebel tej hierarchii. Sprawy toczą się latami i rzadko kiedy kończą się pomyśl­nie dla oskarżonych. Główny bohater nie wie nawet, o co został oskarżony. Ani on, ani jego adwokat nie mogą wpłynąć na bieg procesu. Wiadomo jednak, że wyrok jest z góry znany: kara śmierci. Obraz procesu można potrak­tować dwojako: a) proces w państwie autorytarnym, gdzie oskarża się niewin­nych ludzi i skazuje na śmierć, b) życie człowieka, który nie zna prawa ani zasad nim kierujących, prowadzące nie­uchronnie do śmierci („byt ku śmierci"). Patrz: śmierć (bohaterów literackich).

A. Camus „Upadek" - Główny boha­ter, Jean-Baptiste Clemence, to były adwokat, a teraz sędzia-pokutnik, który nieustannie dokonuje sądu nad sobą i innymi ludźmi. W świecie bez Boga sędzią jest człowiek, który nie dopusz­cza możliwości ułaskawienia. Clemence mówi, że aby osądzić ludzi, trzeba naj­pierw osądzić samego siebie, przyznać się do własnej nikczemności. W jego świecie nie ma podziału na oskarżonych i oskarżających, wszyscy są sędzia-mi-pokutnikami.

K. Moczarski „Rozmowy z katem"

- Rozmowy Moczarskiego ze Stroopem poprzedzają proces zbrodniarza wojen­nego, likwidatora warszawskiego getta.

Stroop do końca broni swoich poglą­dów, nie wyrzeka się ideologii nazis­towskiej, a swą działalność uznaje za słuszną i konieczną. Został skazany na śmierć przez powieszenie. Patrz: kat.

U. Eco „Imię róży" - Jednym z epizo­dów powieści jest proces prowadzony przez Wielkiego Inkwizytora (Bernar­da). Guio Oskarżonymi są dwaj zakon­nicy, należący niegdyś do heretyckiego odłamu brata Dulcyna, oraz dziewczy­na, która przychodziła do opactwa. In­kwizycja obwinia ich o to, że w klasz­torze rozpanoszyło się zło, że to oni są winni tajemniczej śmierci innych braci. Wszyscy zostali skazani na karę śmierci poprzez spalenie na stosie.

* „Najlepszym sposobem na rozpędzenie melancholii jest widok kryminalnego procesu, głupota bowiem sędziów bywa zazwyczaj niezwykle ucieszna". (W. Hugo)

* „Niedobrze czyni, kto ma u sądu wzgląd na osobę i dla kęsa chleba odstępuje prawdy". (Salomon)

* „Historia świata jest sądem nad światem." (F. Schiller)

* „Zwycięzcy się nie sądzi". (Katarzyna II)

* „Zdechłbym ze śmiechu na widok człowieka, który sądzi innego człowieka, gdyby nie budził we mnie litości". (G. Flaubert)

* „Sąd: grupa ludzi orzekająca, która ze stron miała lepszego adwokata." (J. Tuwim)

* „Niech pan nie czeka na sąd ostateczny. Sąd ostateczny jest co dzień."

(A. Camus)

* „Wielkie zbrodnie mogą sądzić tylko zwykli, prości ludzie. Wielkie zbrodnie godzą przecież zawsze w nich". (L. Kruczkowski)

---