Wraz z rozpoczęciem nauki w szkole szczególnego znaczenia nabierają umiejętności manualne. Odpowiedni poziom sprawności manualnej w znacznym stopniu warunkuje powodzenie dziecka w szkole. Sprawności motoryczne są rodzajem bardzo precyzyjnej koordynacji, w której zasadniczą rolę odgrywają mięśnie krótkie. Sprawność dobrze wyuczona przekształca się w nawyk. Po osiągnięciu kontroli nad tzw. motoryką dużą małe dziecko jest gotowe do uczenia się sprawności. Każdą sprawność motoryczną trzeba opanowywać osobno, ponieważ różni się ona pod pewnymi względami od pozostałych sprawności. Trzymanie łyżeczki przy samodzielnym jedzeniu różni się od trzymania kredki przy malowaniu.

Sprawności motoryczne są rodzajem bardzo precyzyjnej koordynacji, w której zasadniczą rolę odgrywają mięśnie krótkie. Sprawność dobrze wyuczona przekształca się w nawyk. Po osiągnięciu kontroli nad tzw. motoryką dużą małe dziecko jest gotowe do uczenia się sprawności.

Podział sprawności ze względu na ich funkcje:
a) Sprawności samoobsługowe ( samodzielne mycie się, ubieranie )
b) Sprawności społeczne ( dziecko musi być zdolne do współdziałania, do zdobywania akceptacji grupy)
c) Sprawności zabawowe ( aby znajdować przyjemność w działalności grupy rówieśników dziecko musi opanować zabawę np. w piłkę)
d) Sprawności szkolne ( im lepiej dziecko opanuje takie sprawności jak np. pisanie, rysowanie, lepienie tym lepiej będzie przygotowane do zadań szkolnych i osiągnie lepsze rezultaty w nauce).
W miarę rozwoju sprawności wzrasta szybkość, dokładność, siła i oszczędność ruchów. Kontrola mięśni przedramienia, ramienia i nadgarstka rozwija się szybko
w okresie dzieciństwa. W 12. roku życia osiąga poziom zbliżony do osób dorosłych. Natomiast kontrola drobnych mięśni palców rozwija się w wolniejszym tempie.
Rozwój układu kostnego oraz rosnąca sprawność drobnych grup mięśniowych wpływają na stopniowe zwiększanie się precyzji manualnej, a także wytrzymałości przy wykonywaniu różnych czynności ruchowych.

Etapy kształtowania się sprawności manualnej
1 Etap od barku do łokcia ( od 2 do ok. 4 roku życia)
— zabawy całym ciałem
— pisanie na piasku
— rysowanie kredą na asfalcie
— malowanie na dużych arkuszach
— zabawy manualne na podłodze

2 Etap od łokcia do nadgarstka ( od 4 do ok. 6 roku życia)
— materiał zawieszony w pionie ( malowanie na sztalugach, na kartonach
zawieszonych na ścianie, pisanie na zaparowanym lustrze)

3 Etap od nadgarstka do końców palców ( do 7 roku życia kształtuje się dłoń)
— kreślenie linii etapami:
I etap — linie poziome
II etap- linie pionowe
III etap- linie koliste ( ruch nadgarstka)

Objawy zakłócenia motoryki manualnej, zdaniem H. Natowskiej to:„ Opóźnienia w rozwoju praksji ( umiejętności posługiwania się przedmiotami codziennego użytku), mała wyćwiczalność w zakresie ruchów drobnych ( brak precyzji ruchów) związana
z nadmiernym lub za małym napięciem mięśni oraz brakiem koordynacji ruchów palców, dłoni i przedramienia, zakłócenia koordynacji wzrokowo- ruchowej przy czynnościach wykonywanych pod kontrolą wzroku ( niski poziom graficzny oraz trudności w innych zadaniach plastycznych), szybkość ruchów rąk niedostosowana do zadania, niechętne podejmowanie czynności manualnych. Zakłócenia te mogą występować na tle ogólnej niesprawności ruchowej lub są zaburzeniem izolowanym”.

Ćwiczenia sprawności manualnej
Głównym celem ćwiczeń sprawności manualnej jest usprawnianie motoryki rąk, tzn. płynności, elastyczności i precyzji ruchów zwłaszcza mięśni dłoni, palców i nadgarstka, rozwijanie koordynacji wzrokowo- ruchowej niezbędnej przy nauce pisania, kształcenie systematyczności i wytrwałości w pracy ( np. podczas ćwiczeń grafomotorycznych wykonywanych w liniaturze), harmonizowanie wszystkich funkcji psychomotorycznych przy wyrabianiu odpowiedniej gotowości do nauki. Poprzez systematyczne, stopniowe
i przemienne wykonywanie szeregu ćwiczeń, dziecko osiąga taki poziom sprawności manualnej, który pozwala mu dobrze funkcjonować.


Do ćwiczeń sprawności manualnej należą:
Ćwiczenia rozmachowe, których celem jest rozluźnianie napięcia mięśni ramienia
i przedramienia:
— zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn ruchami poziomymi lub
pionowymi z zachowaniem kierunku od strony lewej do prawej,
z góry na dół
— zamalowywanie dużych konturów rysunków
— pogrubianie konturów dużych rysunków i form geometrycznych
— rysowanie dużych form kolistych z zachowaniem kierunku pisania owali
liter płynnym, ciągłym ruchem
— malowanie dużych form kolistych
Ćwiczenia manualne, których celem jest usprawnianie małych ruchów ręki :
dłoni, nadgarstka i palców:
— nawlekanie koralików, przewlekanie sznurków przez otwory
— zwijanie sznureczka według wzoru
— układanki płaskie ( obrazkowe, geometryczne, klockowe) na wzorze,
według wzoru i bez wzoru
— montowanie konstrukcji z gotowych elementów
— modelowanie w plastelinie zaczynając od form prostych typu wałeczki do
form bardziej złożonych
— wycinanie z papieru z uwzględnieniem stopnia trudności ( cięcie po linii
prostej, falistej, wycinanie form geometrycznych i konturów rysunków)
— wycinanki ( naklejanki z papieru, materiału, wełny)
— wydzieranki- naklejanki
— łamanki papierowe
— stemplowanie
Ćwiczenia graficzne, których celem jest usprawnianie drobnych ruchów ręki ułożonej
w pozycji jak przy pisaniu:
— rysowanie wzorów po śladzie
— pogrubianie konturów
— kopiowanie rysunków przez kalkę techniczną

— rysowanie za pomocą szablonów figur geometrycznych i nieskomplikowa-
nych przedmiotów
— zamalowywanie kredkami małych przestrzeni
— kreskowanie- wypełnianie konturów za pomocą równoległych kresek
poziomych lub pionowych z zachowaniem kierunków od lewej do prawej
i od góry do dołu
— rysowanie szlaczków literopodobnych w liniaturze ( wodzenie po wzorze,
kończenie rozpoczętego wzoru, odwzorowywanie)
— rysowanie szlaczków obrazkowych
— odtwarzanie układów linearnych z elementów powtarzających się cyklicz-
nie, różniących się kolorem lub kształtem
— dowolne rysunki kredkami świecowymi lub ołówkowymi


Mówiąc o sprawności manualnej i ćwiczeniach usprawniających tę funkcję powinniśmy zwrócić uwagę na nieprawidłowo napięty tonus mięśniowy.

Wśród dzieci z nieprawidłowo napiętym tonusem mięśniowym wyróżniamy dwie grupy :
1. Dzieci z podwyższonym ( napiętym) tonusem mięśniowym ( zbyt duży
nacisk narzędzia- ołówka, kredki ).
Ćwiczenia usprawniające dla tej grupy mają na celu zmniejszenie
napięcia mięśni. Oparte powinny być na materiałach miękkich ( wata,
suche produkty itp. ).
Przykładowe ćwiczenia :
— ugniatanie kuleczek z waty
— rysowanie na wysypanej kaszy, piasku
— malowanie akwarelą
2. Dzieci z obniżonym tonusem mięśniowym ( nacisk narzędzia jest zbyt
mały- słaby ślad pisma, niedociąganie do linii)
Ćwiczenia usprawniające dla tej grupy mają na celu zwiększenie napię-
cia mięśni.

Przykładowe ćwiczenia:
— uderzanie w twarde podłoże
— kalkowanie
— modelowanie w plastelinie, modelinie
Tak więc bardzo ważne jest, przede wszystkim wnikliwe poznanie dziecka
i właściwy dobór ćwiczeń usprawniających funkcje manualne. Odpowiedni poziom sprawności manualnej w znacznym stopniu warunkuje powodzenie dziecka w szkole. Jest nieodzownym determinantem opanowania techniki pisania jak również posługiwania się przyborami szkolnymi.

Bibliografia:
Gąsowska T., Pietrzak-Stępkowska Z., Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu, Warszawa 1988
Hurlock E.B., Rozwój dziecka, Warszawa 1985
Natowska H., Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka, Warszawa 1980
Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, warszawa 1985

---