Podejmowane przez kraje Unii Europejskiej inicjatywy edukacyjne i reformy oświatowe to przejaw starań każdego z nich o wspólną przyszłość. Wśród nich coraz większego znaczenia nabiera przygotowanie dzieci do wejścia w świat ludzi dorosłych.

Krystyna Kamińska
Edukacja początkowa w krajach Unii Europejskiej

Współczesna szkoła europejska, to z jednej strony nowe tendencje powielające założenia reform oświatowych z lat sześćdziesiątych, wówczas dotyczące nauczania na poziomie szkoły średniej, teraz uwzględniające powszechność, bezpłatność i obowiązkowość kształcenia w odniesieniu do edukacji przedszkolnej. Z drugiej zaś strony, to szkoła odczuwająca coraz silniejsze dążenia do powiązania oświaty z rynkiem pracy, typowe dla nowego nurtu przemian lat osiemdziesiątych, w których naukę zaczęto traktować jako towar (Dziecko i edukacja, Materiały Programu Wspólnoty Europejskiej, Tempus-Redesign, CODN 1993).

Te najnowsze trendy przeobrażeń oświatowych końca XX wieku znalazły swoje odzwierciedlenie także w edukacji wczesnoszkolnej. W ostatnich latach w krajach Wspólnoty Europejskiej obraz edukacji wczesnoszkolnej uległ nieznacznym zmianom, które były następstwem powolnego procesu integracji i przenikania się wzajemnych wpływów oraz ujednolicania - z konieczności - pewnych rozwiązań oświatowych, ustalonych wspólnie standardów edukacyjnych.

We wszystkich krajach członkowskich, z wyjątkiem Luksemburga, edukacja wczesnoszkolna to pierwszy, obowiązkowy etap kształcenia, będący jednocześnie integralnym składnikiem systemu szkolnego. Jednak między poszczególnymi krajami występują duże różnice strukturalno-organizacyjne i programowo-metodyczne spowodowane przede wszystkim uwarunkowaniami etniczno-historycznymi, ekonomicznymi i kulturowymi. W niektórych z nich edukacja wczesnoszkolna jest utożsamiana ż nauczaniem na poziomie szkoły początkowej, w innych ze szkolnictwem elementarnym lub podstawowym czy powszechnym.

W większości krajów termin rozpoczęcia nauki szkolnej - określany jako moment równowagi między możliwościami dziecka a wymaganiami szkoły, którym powinno sprostać - wyznaczono na szósty rok życia lub poniżej tego wieku (Belgia, Niemcy, Hiszpania, Francja, Irlandia, Włochy, Portugalia, Grecja, Holandia, Wielka Brytania). Tylko w Danii naukę w szkole zaczynają dzieci starsze, siedmioletnie.

Nie zawsze wiek kalendarzowy dziecka daje podstawę do rozpoczęcia przymusowej edukacji, a tym samym realizacji obowiązku szkolnego. Dlatego też niektóre kraje wprowadziły tzw. "płynną" dolną granicę obowiązku szkolnego, mającą ułatwić dzieciom adaptację do zinstytucjonalizowanych form kształcenia. Uelastycznienie dolnej granicy obowiązku szkolnego spowodowało, że równocześnie mogą rozpoczynać naukę szkolną dzieci w różnym wieku kalendarzowym, ale o mniej więcej porównywalnym poziomie rozwoju. Zastosowane w poszczególnych krajach rozwiązania są bardzo zróżnicowane. Zauważalna jest jednak pewna, wspólna dla tych rozwiązań tendencja - powiązanie edukacji wczesnoszkolnej z edukacją przedszkolną. W Luksemburgu to powiązanie już znalazło swoje odbicie w rocznym obowiązkowym oddziaływaniu przedszkola. W Belgii zaś coraz częściej postuluje się obniżenie o rok dolnej granicy obowiązku szkolnego.

W zależności od struktury systemu oświatowego liczba lat edukacji wczesnoszkolnej waha się od czterech, realizowanych w czteroletniej Grundschule w Niemczech, przez pięcio- lub sześcioletni okres nauki, podzielony dodatkowo na dwa lub trzy cykle kształcenia w Belgii albo we Francji, aż do ośmiu lat w nietypowym rozwiązaniu holenderskim. W swojej koncepcji władze oświatowe Holandii przyjęły założenie nie wyodrębniania edukacji przedszkolnej. Natomiast przedszkole zostało włączone w dotychczasową strukturę 6-letniej szkoły początkowej, przekształcając ją w 8-letnią szkołę podstawową przeznaczoną dla dzieci od 4 do 12 lat. Wariant wydłużonej szkoły podstawowej, bez podziału na cykle kształcenia i wydzielania edukacji wczesnoszkolnej w strukturze systemu szkolnego, został przyjęty nie tylko w Holandii. Ten rodzaj szkoły jest charakterystyczny również dla szkolnictwa skandynawskiego.

W większości krajów członkowskich Unii Europejskiej panuje raczej tendencja do skracania, a nie do wydłużania okresu nauki w szkole początkowej. Tendencja ta znalazła swoje odzwierciedlenie m.in. w reformie strukturalnej przeprowadzonej we Francji, w której okres edukacji wczesnoszkolnej został skrócony z sześciu do pięciu lat i podzielony jedynie na dwa cykle (2-letni fundamentalny i 3-letni pogłębiony) zamiast poprzednich trzech cykli.

Zupełnie innym, odbiegającym od standardów europejskich przeobrażeniom poddano szkolnictwo podstawowe w Hiszpanii. Reformę realizowano stopniowo w latach 1990-1995, a zmiany doprowadziły do przekształcenia struktury nauczania na poziomie podstawowym. Czas nauki w szkole podstawowej skrócono o dwa lata, a szkoła ze względu na zmniejszony zakres zmieniła swój status na szkołę początkową.

Potwierdzeniem zainteresowania władz tym, by szkoła początkowa była szkołą przyjazną dla uczniów, jest ich automatyczne przechodzenie z klasy do klasy, niezależnie od otrzymanych ocen i wyników nauczania. W siedmiu krajach Wspólnoty Europejskiej wyeliminowano już świadectwa ukończenia szkoły początkowej i egzaminy końcowe. We wszystkich krajach członkowskich dziecko lub jego rodzice mają prawo wyboru takiej drogi kształcenia, m.in. w ramach edukacji wczesnoszkolnej, którą uznają za najwłaściwszą. Uczeń może pobierać naukę tak w szkole publicznej (państwowej),jak i niepublicznej (prywatnej, wyznaniowej). Szkolnictwo niepaństwowe jest subsydiowane, lecz musi przestrzegać regulacji prawnych ustanowionych przez państwowe władze oświatowe. W poszczególnych krajach uwydatniają się znaczące różnice w sieci szkół państwowych i niepaństwowych. Najwięcej uczniów, bo prawie 70%, uczęszcza do szkół prywatnych i wyznaniowych w Holandii. Równie wysoki odsetek uczniów pobierających naukę w szkołach niepaństwowych charakteryzuje szkolnictwo francuskie (45%) i hiszpańskie (40%).

W przeciwieństwie do tych krajów, w Niemczech i w Irlandii większość dzieci uczęszcza do szkół państwowych. Z oferty oświatowej szkół prywatnych i wyznaniowych korzysta tylko około 1% uczniów w skali kraju.

Jeszcze inne zjawisko można zaobserwować w Danii, w której na przestrzeni ostatnich lat gwałtownie zmalała sieć szkół państwowych na rzecz stale rosnącej liczby szkół prywatnych. W dynamicznie zmieniających się warunkach ekonomicznych i kulturalnych krajów członkowskich edukacja wczesnoszkolna, ze względu na swoją rolę, jaką odgrywa w dalszej drodze szkolnej każdego ucznia, stanowi przedmiot troski władz oświatowych. Obecnie edukacja wczesnoszkolna to nie tylko przygotowanie do dalszej nauki na średnim i wyższym poziomie kształcenia, ale silniejsze niż kiedykolwiek powiązanie treści kształcenia, metod i form organizacyjnych nauczania z faktycznymi możliwościami ucznia. Przemianom w zakresie treści wczesnoszkolnych, zwłaszcza ich nasyceniem informacjami związanymi z osiągnięciami współczesnej nauki, towarzyszą przeobrażenia w zakresie metod i organizacji pracy w szkole.

W programach i przewodnikach metodycznych kładzie się coraz większy nacisk na nauczanie zróżnicowane, integrację przedmiotową, pracę w małych grupach i zespołach uczniowskich, uczenie przez zabawę oraz działania wspierające aktywność ucznia. W niektórych krajach wręcz zachęca się do wprowadzania integracji przedmiotowej przez organizację okazji edukacyjnych, stwarzając w ten sposób warunki do rozwiązywania problemów i sytuacji problemowych. We wszystkich krajach członkowskich, z wyjątkiem Niemiec, Irlandii i Portugalii, jest bardzo rozpowszechnione nauczanie zróżnicowane, a w Belgii wszystkie wyżej wzmiankowane metody znalazły swoje odzwierciedlenie w zapisach oficjalnych dokumentów oświatowych oraz programach nauczania. Praktyczne ich stosowanie ma, z jednej strony, ujednolić występujące w belgijskim systemie oświaty odrębności kulturowe i językowe, z drugiej zaś zaradzić jednemu z największych w krajach stowarzyszonych w Unii odpadowi na poziomie szkoły początkowej.

Program nauczania w zależności od kraju przybiera inny kształt. W niektórych z nich jest to jedynie pojedynczy dokument, w innych plik dokumentów zgodny z liczbą przedmiotów nauczania. Brak jest zgodności między krajami, ponieważ nie zostały odpowiednio sprecyzowane uregulowania prawne co do częstotliwości prowadzonych weryfikacji, w odniesieniu do modernizacji lub zmiany programów nauczania. W Danii, Hiszpanii czy Wielkiej Brytanii modernizację programu przeprowadza się na mocy zatwierdzonej przez parlament ustawy. W innych krajach, na przykład we Francji, Belgii czy Luksemburgu, do wprowadzenia zmian i modernizacji programów wystarczy tylko zarządzenie ministra. Jedynie w Holandii i w Niemczech dokonuje się okresowej aktualizacji programów - raz na dwa lata. W pozostałych krajach częstotliwość zmian i modernizację programów uzależnia się od decyzji władz oświatowych.

W poszczególnych dokumentach modernizujących istniejące programy nauczania określono tzw. cele społeczne, bardzo istotne z punktu widzenia późniejszego prawidłowego funkcjonowania w demokratycznym społeczeństwie, które mają ułatwić zacieranie i niwelowanie odrębności w łonie państw członkowskich Wspólnoty Europejskiej. W wielu z nich eksponuje się aktywne współuczestnictwo w tworzeniu porozumienia międzynarodowego, zwłaszcza współpracy i integracji wewnątrz Europy, podkreślając konieczność powstania tzw. społeczeństwa wielokulturowego. Bardzo silne są również akcenty związane z respektowaniem podstawowych zasad równości szans w demokracji, w kontekście obowiązków społecznych i świadomości własnych praw.

W prawie wszystkich programach kładzie się nacisk na znaczenie równowagi i społecznego zaangażowania w rozwój jednostki, uwydatniając jej prawo do samodzielności, własnej odrębności i niepowtarzalności. Jednak tylko niektóre kraje członkowskie - zwłaszcza te bardziej rozwinięte pod względem ekonomicznym - w swoich programach ukierunkowują proces wychowania, uwydatniając takie cechy, jak: tolerancja, odpowiedzialność i gotowość świadczenia usług wobec innych, bardziej potrzebujących.

W krajach członkowskich Unii Europejskiej, które w ostatnich latach przeprowadziły modernizację programów edukacji wczesnoszkolnej, dokonano aktualizacji treści programowych uwzględniając zagadnienia:

• Szeroko rozumianego wychowania zdrowotnego i ekologicznego - przez rozwijanie świadomości znaczenia zdrowia i nawyku dbania o nie, w powiązaniu z ochroną środowiska.

• Stopniowego, w miarę powszechnego wprowadzania nauki języka obcego do edukacji wczesnoszkolnej, w trakcie dwóch ostatnich lat szkoły początkowej.

• Ściślejszego powiązania edukacji i kultury przez rozwój koncepcji pozalekcyjnych ośrodków edukacyjnych na terenie szkoły i poza nią.

O znaczeniu edukacji wczesnoszkolnej, stanowiącej przygotowanie uczniów do późniejszego, odpowiedzialnego wejścia w dorosłe życie, świadczy również waga, jaką władze oświatowe przywiązują do odpowiednio wysokich kwalifikacji nauczycieli uczących w szkołach początkowych. W większości krajów warunkiem koniecznym jest legitymowanie się wyższym wykształceniem typu uniwersyteckiego. Wymagania w poszczególnych krajach określają w miarę precyzyjnie okres trwania studiów - od trzech do pięciu lat. Na ogół przeważają jednolite studia czteroletnie. W Niemczech wymagania zostały poszerzone jeszcze o kilkunastomiesięczną (od 18 do 24) praktykę pedagogiczną.

Krystyna Kamińska
Uniwersytet Łódzki

---