1. Społeczeństwo, czyli aktywność ludzi.

Społeczeństwo to zbiorowość jakoś powiązanych ze sobą w „przestrzeni międzyludzkiej” jednostek, która nieustannie się zmienia, przekształca, „żyje”. Sekret tej dynamiki społeczeństwa, czynnik, który wprawia społeczeństwo w nieustanny ruch, to aktywność ludzi. To jest ten jedyny motor, który powoduje, że w społeczeństwie coś ciągle się dzieje. Społeczeństwo istnieje tylko o tyle i tylko dopóty, dopóki jacyś ludzie podejmują wobec siebie nawzajem jakieś działania.

Społeczeństwo zatem to w ostatecznym rachunku aktywność ludzi. Nie ma społeczeństwa bez ludzi działających.

2. Czym jest zachowanie i działanie?

Do opisania form aktywności fizycznej, zewnętrznie obserwowalnej, sprowadzalnej do pewnych ruchów, używamy w socjologii terminu „zachowanie”.

Zachowanie - zewnętrznie obserwowalny ruch fizyczny przejawiany przez ludzi.

Behawioryzm - kierunek postulujący badanie elementarnych zachowań ludzkich jako reakcji na bodźce płynące z otoczenia lub od innych ludzi oraz traktowanie wszelkich złożonych przejawów życia społecznego jako kombinacji zachowań.

Działanie - zachowanie, z którym związane jest znaczenie motywacyjne i kulturowe.

Zachowanie wyposażone w znacznie, sens, nazywamy w socjologii działaniem. Znaczenie nie jest zawsze immanentne, samo przez się , w żadnym zachowaniu, lecz może być dopiero zachowaniu nadane.

By zachowanie było działaniem musi być połączone z jakimiś zamiarami, celami, powodami, racjami. Takie znaczenie nazwiemy motywacyjnym, intencjonalnym, albo ogólniej - psychologicznym.

Jest ono ukryte w naszych głowach, niedostępne bezpośrednio dla innych. Możemy co najwyżej wnioskować o tym, co ktoś robi, z pewnych obserwowalnych wskaźników, na przykład sytuacji, w której działanie zachodzi. Czasem wskaźniki mówią dużo, pozwalają nam na to, co Max Weber nazwał „rozumieniem bezpośrednim” działania. Na pierwszy rzut oka na zachowanie widzimy jakie za sobą niesie wartości - widzimy działanie (biegacz na stadionie, bieg do autobusu).

Kiedy indziej działanie jest mniej oczywiste. Np. człowiek na rogu ulicy. Kiedy sens działania jest zupełnie ukryty, możemy pytać: „co robisz?” albo „po co to robisz?”. Zakładamy wtedy, że każdy rozumie sens własnych działań i że powie nam prawdę. Otóż i pierwsze, i drugie założenie może być mylne. Psychoanaliza dowodzi, że jest cała bogata kategoria działań podświadomych, z których rzeczywistego znaczenia ludzie nie zdają sobie sprawy. A po drugie nawet kiedy wiedzą , co robią, ludzie często kłamią, kamuflują, konfabulują, mają swoje powody, by nie ujawniać rzeczywistego sensu działań. metodologia badań socjologicznych wypracowała wyrafinowane sposoby interpretacji lub rozumienia pośredniego takich surowych danych socjologicznych, pozwalając bardziej wiarygodnie dotrzeć do rzeczywistych znaczeń subiektywnych przypisywanych przez ludzi ich działaniom.

Znaczenie może być nadane pewnemu zachowaniu przez całą zbiorowość, do której należę. Jest to znaczenie wspólnie uznane, którego sam nie wymyśliłem, lecz raczej przejąłem od mojej zbiorowości i zaakceptowałem. Znaczenia nadawane zachowaniom przez zbiorowość, wspólne dla tej zbiorowości, a różne od znaczeń przyjmowanych w innych zbiorowościach, nazwiemy kulturowymi.

Najbardziej skomplikowanym, rozbudowanym i wielowarstwowym systemem znaczeń kulturowych jest język. Używamy go w tym najbardziej dla ludzi typowym i najczęstszym działaniu jakim jest mówienie, czy ogólniej komunikowanie się. Mowa tylko swoją złożonością różni się od prostego gestu. Są to też zachowania, ruchy fizyczne ust, do których przypisane są znaczenia zakodowane w języku. Jest on systemem takich znaczeń, podzielnych w danej zbiorowości.

3. Działania społeczne, czynności społeczne, kontakty społeczne

Czynności społeczne

Do opisania takich działań, które skierowane są ku innym ludziom, Florian Zaniecki używał terminu czynności społeczne. W zależności od ich znaczenia wyróżniał m. in. czynności wychowawcze, edukacyjne, władcze, zabawowe, informacyjne, wyrażające się w pytaniach, pouczeniach, prośbach, rozkazach, udzielaniu pomocy, itp. We wszystkich tych przypadkach chcemy jakąś treść przekazać innym. Ci inni mogą być adresatami bezpośrednimi, kiedy są zidentyfikowani jako konkretne osoby. W najprostszym przypadku są współobecni w tym samym miejscu.

Działania społeczne

Jeszcze węższą kategorię wyróżnia wśród działań Max Weber. Nazywa je działaniami społecznymi i określa jako takie, w których uwzględnia się aktualne lub potencjalne reakcje innych i według tego kształtuje przebieg własnego działania. W działaniach tego typu druga jednostka pojawia się wyraźniej niż w czynnościach społecznych, już nie tylko jako bierny adresat, ale jako reagujący, przynajmniej potencjalnie, partner. Już nie tylko kierujemy czynność ku komuś drugiemu, ale staramy się domyślić, jak się zachowa, jak postąpi, odgadnąć jego intencje i wiążące go reguły kulturowe, które powinny skłonić do takich, a nie innych działań.

To, jak postąpimy, zależy więc od znaczenia - psychologicznego i kulturowego - jakie przypisujemy działaniu, zarówno swojemu, jak i oczekiwanemu działaniu partnera.

Kluczowe dla udanego działania społecznego jest trafne wskazanie sobie innego, identyfikacja partnera, ku któremu zwracamy działanie i który winien spełnić nasze oczekiwania.

Wśród działań społecznych można wyróżnić kilka ich rodzajów.

Działania racjonalne

Racjonalność w najprostszym sensie oznacza tyle co kalkulację. Chodzi więc o takie działania, które poprzedzone są rozwagą, podejmowane po pewnym przemyśleniu, z premedytacją. przeciwieństwem będą działania odruchowe, spontaniczne, bezrefleksyjne. W szerszym rozumieniu racjonalność to typ kalkulacji, który prowadzi do optymalizacji działania (rachunek zysków i kosztów). Najdoskonalsze działania racjonalne to transakcje ekonomiczne. Ale nie tylko odnosi się to do ekonomii - złodziej planuje skok, generał, który przygotowuje bitwę, kampania wyborcza polityka. Zachodzi tu racjonalność subiektywna - z perspektywy jednostki działającej, zgodnie z jej wiedzą i hierarchią preferencji.

Drugą stroną własnej racjonalności działającego są oczekiwania co do racjonalności partnera, którego sobie wskazujemy i do którego kierujemy nasze działanie. Jeżeli możemy założyć, że partner będzie reagował racjonalnie, to jesteśmy w pewniejszej sytuacji.

Wszystkie rozważania powyżej to racjonalność instrumentalna.

Obok niej występuje również racjonalność autoteliczna (racjonalność ze względu na wartość). Jest to sytuacja w której cel uświęca środki. Chodzi o działania ludzi, dla których cel, do którego zmierzają, znaczy subiektywnie tak wiele, stanowi taką wartość, że gotowi są zgodzić się na największe wyrzeczenia, zapłacić każdą cenę, ponieść najwyższe koszty, aby tylko cel osiągnąć.

Działania tradycjonalne

Inaczej działania rutynowe. Tutaj działamy w pewien sposób po prostu dlatego, że tak się zawsze czyniło albo, że tak wszyscy czynią w naszej zbiorowości. Naśladujemy niemal automatycznie działania odwieczne albo powszechne.

Czasami działania tradycjonalne odrywają się zupełnie od jakichkolwiek celów, utrzymują się tylko jako pozostałości działań niegdyś celowych, które utraciły swój cel w zmienionych warunkach. Może być i tak, że służą obecnie jakiemuś innemu celowi, zmieniły swoją funkcję. (dorożka) Bronisław Malinowski używał pojęcia przeżytków kulturowych.

Częstość działań tradycjonalnych w różnych zbiorowościach jest nierówna.

1. Różne konteksty życia społecznego:

• kontekst religijny - szczególnie mocny akcent spoczywa na ciągłości, odwieczności, kontynuacji, czego manifestacją jest szeroka obecność działań rytualnych, ceremonialnych, obrzędowych;

• kontekst rodziny;

• kontekst polityczny;

• kontekst edukacyjny

Po przeciwnej stronie leży kontekst zawodowy, ekonomiczny gdzie jest niewskazane działanie tradycjonalne.

2. Częstość działań tradycjonalnych w różnych epokach i krajach:

• w społeczeństwach średniowiecznych i starożytnych przejawiano ogromna liczbę działań tradycjonalnych bo naczelną rolę w tym czasie pełniła religia, mit

• w społeczeństwie nowoczesnym, zdominowanym przez technikę, ekonomię, naukę występuje zatarcie działań tradycjonalnych.

Wypada zwrócić uwagę, że naśladowanie rytuałów może samo nie być działaniem tradycjonalnym, lecz całkiem racjonalnym. Chodzi nam o to, by się nie wyróżniać, być akceptowanym przez innych, nie spotkać się potępieniem. Podejmujemy pewien rytuał jako formę kamuflażu.

Działania afektywne

Inaczej zwane emocjonalnymi. Podejmujemy działanie nie po to, aby osiągnąć cel, ani nie dlatego, że inni tak postępują, ale dlatego, że czujemy przemożną potrzebę ekspresji pewnych stanów psychicznych, radości, gniewu, strachu, itp. Np. wyładowanie napięcia, gniewu strachu, okazanie radości. W takich sytuacjach wszelka argumentacja racjonalna nie ma sensu, apelowanie do rozumu nic nie daje, a może nawet wzmagać wzburzenie. Bardziej adekwatna reakcja na afektywne działanie partnera polega na odwołaniu się do empatii, wczucia się w jego stan, bo wszyscy jako ludzie przeżywamy czasami stany podobne.

Pewna szczególna odmiana działań afektywnych polega na pozorowaniu emocji w celu wywarcia wpływu na partnera. Takie działania nie są już ekspresją stanów psychicznych, lecz raczej racjonalną, skalkulowaną manipulacją, a więc rodzajem działań instrumentalnie racjonalnych. (dyrektor krzyczy na pracownika, Tyson udaje bestię,

Częstość działań afektywnych zależy od kontekstów społecznych. Wydaje się, że największa jest tam, gdzie wchodzą w grę intymne, bliskie relacje, silna identyfikacja ze zbiorowością, mocne poczucie tożsamości. Taki charakter ma kontekst rodzinny, religijny, ale także etniczny, polityczny i sportowy, zwłaszcza wtedy gdy zdominowany zostaje poczuciem konkurencji, współzawodnictwa, walki.

Istotne różnice występują też pomiędzy rozmaitymi zbiorowościami. Wyróżniamy tu cywilizacje gorące - gdzie wyrażanie emocji, także publicznie, jest nie tylko dopuszczalne, ale wymagane, oraz cywilizacje zimne, gdzie akcent położony jest na opanowanie, powściągliwość, dystans emocjonalny, a publiczne manifestowanie uczuć jest traktowane jako wysoce niewłaściwe.

Kontakty społeczne

Kontakt społeczny - para wzajemnie zorientowanych działań społecznych o charakterze jednorazowym, przelotnym. Np. która godzina? proszę bilet? potrącenie kogoś w autobusie, itp.

Kontakt społeczny zachodzi przy kontaktach bezpośrednich, które następują przy współobecności inicjującego i reagującego w tej samej przestrzeni i czasie. Ale nie koniecznie. Możne dojść do kontaktu społecznego poprzez media komunikacyjne. Np. przez telefon „pomyłka”, biznesmen odpisuje że nie jest zainteresowany ofertą handlową, itp.

---