Emocje z punktu widzenia psychologii
Niekiedy wydaje się, że celem psychologii jest znalezienie jakiś tajemniczych prawideł, dzięki którym moglibyśmy wytłumaczyć każdy przejaw zachowania człowieka. Założenie przeświecające przez te pragnienia jest dość wyraźne - chodzi mianowicie o to, że jesteśmy zdeterminowani odnośnie wszystkich możliwych stron życia. I rzeczywiście - w miarę postępu badań - coraz częściej odkrywane są zasady rządzące naszym zachowaniem. To chyba tylko niedoskonałości w operacjonalizacji niektórych z badanych zmiennych są wynikiem wciąż nikłej wiedzy dotyczącej zakresu zdeterminowania zachowania ludzkiego. Dotyczy to także tak niejednoznacznego tematu jakim są emocje.
Duma, gniew, lęk, miłość, nadzieja, poczucie winy, smutek, strach, szczęście, ulga, współczucie, wstręt, wstyd, zawiść, zazdrość. Emocje - nieodzowny składnik naszej codzienności. Umiejętność rozpoznawania ich znaczenia oraz, choć częściowe, kierowanie nimi to jedne z charakterystycznych cech ludzi. Niewątpliwie to właśnie one dodają kolorytu naszemu życiu, ale spełniają również inną ważną rolę - wywołują lub modyfikują nasze działania. Wzbudzają zachowania ale i wygaszają je.
Także w odniesieniu do nich sformułowano prawa dotyczące mechanizmów rządzących emocjami. Udało się to dzięki zaobserwowaniu, że proces powstawania, trwania i zaniku emocji poddaje się pewnym prawidłowościom tylko w niewielkim aspekcie podległym naszej woli. Do takiego stwierdzenia doszedł między innymi jeden z bardziej znanych badaczy procesów emocjonalnych - Nico H. Frijda. Uważa on, iż mechanizmy, którym podległe są emocje oparte są na doświadczeniu i nakazują takie, a nie inne odpowiedzi na pewne bodźce. Odpowiedzi owe to nic innego, jak tylko rodzaje gotowości do działania, możliwe dla człowieka. Zawierają one wrodzone wzorce zachowania, ogólne wzorce aktywacyjne, dezaktywacyjne, wzorce zaniechania działania i ataku, wzorce odpowiedzi autonomicznych i hormonalnych oraz zmiany kontroli działania ujawniające się w zachowaniu.
Psychologia, chociaż uznaje istotność roli emocji w życiu człowieka, jednak daleka jest jeszcze od ich jednoznacznej definicji oraz opisu. Emocje nie istnieją w oderwaniu do innych aspektów psychicznego funkcjonowanie człowieka. Ściśle bowiem wiążą się z motywacją, potrzebami, uwagą, spostrzeganiem, przetwarzaniem informacji czy komunikowaniem się. Tylko rozważanie emocji w stosunku do tych zjawisk psychologicznych może odpowiedzieć nam na wszelkie pytania jakie rodzą się w oparciu o to zagadnienie.
Emocje pomagają nam określić i zorganizować nasze zachowanie, są więc zjawiskiem ze wszech miar funkcjonalnym. Przede wszystkim sygnalizują o zdarzeniach istotnych dla interesów jednostki i motywują do wysiłków ukierunkowanych na poradzenie sobie z tymi wydarzeniami. Ponadto są swoistym regulatorem i system alarmowym. Strach ostrzega nas przed podejmowaniem pewnych działań, które mogłyby nam zagrażać, a inne pomagają podjąć decyzję. Dzięki emocjom lepiej i dokładniej pamiętamy także zdarzenia towarzyszące przeżywaniu silnych stanów emocjonalnych. Ponadto nie można nie zgodzić się z tezą, iż emocje są wzbudzane przez innych, a raz już wzbudzone istotnie wpływają na przebieg kontaktów interpersonalnych.
Wielu autorów zestawia motywację i emocje jako dwa podstawowe uczucia sterujące zachowaniem ukierunkowanym na jakiś cel. Jednak ostatnie badania tej problematyki wskazują, że o ile motywy mają jakieś wewnętrzne przyczyny to jednak emocje są zwykle odpowiedzią na bodźce zewnętrzne. Emocje zawsze pobudzają autonomiczny układ nerwowy, motywy nie zawsze. Istnieją także dość subiektywne różnice w odczuwaniu emocji i motywacji, co każe traktować je jako odrębne, choć jednak pokrewne zjawiska. Emocje są więc wyodrębnionymi zdarzeniami związanymi z krótkotrwałym stanem odczuwania pewnego pobudzenie organizmu. Trwają z reguły kilka sekund, chyba, że wywołujące je zdarzenie jest dłużej obecne.
W trakcie wielu badań nad problematyką emocji wyróżniono pięć ich składników:
zmiany fizjologiczne (szczególnie pobudzeniu autonomicznego układu nerwowego - np. przyspieszenie bicia serca, zmiany ciśnienia krwi),
ekspresja emocji w zachowaniu (zmiana postawy, gesty, uśmiech, marszczenie brwi),
konsekwencje w zewnętrznym działaniu (reakcja na źródło emocji - np. zaciskanie pięści, ucieczka),
aspekty poznawcze (świadomość lub ocena sytuacji jako korzystnej lub niekorzystnej - np. postrzeganie zagrożenia, niebezpieczeństwa, niepewności lub przyjemności)
doznania subiektywne (różne nasilenie afektu, doznania go jako przyjemnego lub przykrego).
Istotnym wyznacznikiem emocji jest poznawcza ocena zdarzenia wywołującego emocję, a nie samo zdarzenie jako takie. Bez owej oceny emocja nie mogłaby zostać wzbudzona, a więc i odczuta. I choć trudno nie zgodzić się, iż w powstawianie emocji włączone są więc procesy poznawcze - uwaga, spostrzeganie, zinterpretowanie danego zdarzenia - to jednak niektóre badania, zwłaszcza biologicznie nastawionych psychologów, wskazują, iż procesy te mogą być wzbudzone automatycznie bez udziału świadomości jednostki i/albo też mogą być jedynie śladowe. Emocje jednak, jako takie, zawsze są zjawiskiem świadomym. Jedynie pewne elementy przetwarzania emocjonalnego czy też nadawania poznawczego znaczenia danemu zdarzeniu może przebiegać bez udziału świadomości, to jednak odczucie jako takie zawsze pozostaje świadome - choć nieraz taka emocja może mieć bardziej "rozlany" charakter i nie zawsze jesteśmy w stanie określić jej odniesienie.
Do emocji wzbudzanych poza progiem świadomości badacze zaliczają tzw. emocje podstawowe - do których zaliczyć można wstręt, smutek, gniew i strach. W odróżnieniu od nich postuluję się także istnienie tzw. emocji złożonych - tj. wstydu czy poczucia winy. Te ostatnie, w odróżnieniu od emocji prostych, pozostają pod stosunkowo największym wpływem wartości kulturowych, gdyż w ich powstanie uwikłane są sądy moralne.
Jednak zagadnienie istnienia emocji podstawowych jest o wiele bardziej skomplikowane. Już od czasów Karola Darwina zadawano sobie pytanie o rzeczywiste istnienie takich emocji, które byłyby takie same dla wszystkich ludzi, a nawet zwierząt. Prowadzone badania wskazują, iż niektóre z emocji - np. strach, złość, smutek, zdziwienie, obrzydzenie czy szczęście - jest bardzo podobna u większości ludzi, aczkolwiek należałoby chyba stwierdzić, iż emocje jako takie występują uniwersalnie, ale jednak ich forma jest już zindywidualizowana.
Inną, aczkolwiek chyba bardziej podniosła kwestią jest pytanie o możliwość kontrolowania naszych emocji. Tutaj także badania podają nieraz różnoznaczne odpowiedzi, jednak ogólnie rzecz biorąc można powiedzieć, iż ponieważ proces powstawania emocji przebiega poza naszą świadomością, nie jesteśmy w stanie go zablokować. Co innego dotyczy ich ekspresji. Za fizjologiczne zmiany związane z odczuwanymi emocjami odpowiedzialny jest autonomiczny układ nerwowy, w związku z czym na fizjologiczne komponenty emocji, takie jak rozszerzenie źrenic, wzrost temperatury ciała, czy czerwienienie się, nie mam większego wpływu jednak już na komunikowanie emocji czy gesty charakterystyczne dla nich - tak.
Z zagadnieniem tym wiąże się także kwestia doświadczanie emocji. Tutaj również opinie badaczy są różne. Jedna z teorii - Jamesa i Langego, mówi, iż spostrzeżenie jakiegoś zdarzenia lub przedmiotu odruchowo wywołuje określony wzorzec zmian fizycznych. Po zarejestrowaniu tej zmiany (np. przyspieszonego bicia serca) doznajemy odpowiedniej emocji, której taki zmiany fizjologiczne są przypisane.
Z kolei według teorii uczuć Cannona i Barda, spostrzeganie zjawiska lub przedmiotu doprowadza do zaktywizowania się podwzgórza, które odbiera, przetwarza a następnie wysyła informacje jednocześnie do autonomicznego układu nerwowego, którego celem jest wzbudzenie odpowiednich reakcji fizjologicznych oraz do mózgu, który przyczynia się do powstania świadomego doznania emocji.
Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera oraz Singera podaje nieco inny mechanizm - po zarejestrowaniu nietypowej zmiany fizjologicznej poszukuje się jej przyczyny w otaczającym środowisku i zgodnie z odkrytą przyczyną interpretuje się dane zmiany fizjologiczne jako poszczególne emocje. Wydaje się jednak, iż żadna z teorii emocji nie wyjaśni całkowicie wszystkich poczynionych obserwacji.
Emocje obserwowalne są już większość noworodków - już po pierwszy tygodniu życia u człowieka różnicuje się działalność płata czołowego w mózgu na emocje pozytywne - powstające w półkuli lewej oraz negatywne - w prawej. To zróżnicowanie badacze tłumaczą, faktem, iż prawa półkula kontroluje duże mięśnie, które mogą umożliwić walkę lub ucieczkę. W 1. roku życia dziecka występują reakcje typowe dla szeregu emocji (radość, gniew, złość, smutek) a w 2. i 3. pojawiają się pozostałe - bardziej wyrafinowane emocje. Potem wraz z wzrostem i różnicowaniem się układu poznawczego powstaje zdolność do odczuwania takich emocji jak duma czy poczucie winy.
W kontekście powyższych rozważań, można stwierdzić, iż to właśnie emocje czynią nas ludźmi - w humanistycznym znaczeniu tego słowa. Kilkukrotne próby komputerowej symulacji ludzkiego zachowania zawsze napotykały trudności związane właśnie z niemożliwości wyposażenia maszyn w odpowiednik ludzkich emocji, a co za tym idzie w tą cechę, która odróżnia nas od biologiczno-mechanicznego konstruktu, do jakiego niektóre teorie próbują sprowadzić człowieka.