MAŁOLETNI, MŁODOCIANI I NIELETNI
OSOBA FIZYCZNA - każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci, z chwilą śmierci zwłoki ludzkie przymiot społeczeństwa i w rozumieniu prawa stają się rzeczą wyłączną z obrotu gospodarczego.
OSOBA PRAWNA - jednostka organizacyjna której przepisy prawa przyznały osobowość prawną.
ZDOLNOŚĆ PRAWNA - zdolność do posiadania praw i obowiązków cywilnoprawnych, np. możliwość bycia spadkobiercą i wierzycielem czy właścicielem. Zgodnie z prawem polskim każdy człowiek od chwili poczęcia aż do śmierci ma zdolność prawną. Z tym, że dziecko poczęte zdolność prawną
w zakresie praw i obowiązków majątkowych nabywa pod warunkiem, że urodzi się żywe.
ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH - zdolność do kształtowania swoich praw i obowiązków cywilnoprawnych poprzez własne działania. Osoby fizyczne mogą mieć zdolność do czynności prawnych pełną, ograniczoną lub mogą być jej pozbawione.
MAŁOLETNI - pojęcie z dziedziny prawa cywilnego, za małoletnią uznaje się osobę, która nie ukończyła 18-go roku życia, wyjątkiem są dziewczęta, które po ukończeniu 16-go roku życia wyszły za mąż, z chwilą zamążpójścia uzyskują one status osoby pełnoletniej, a więc mają pełną zdolność do czynności prawnej. W zależności od zakresu zdolności do czynności prawnych małoletnich można podzielić na dwie grupy wiekowe: 0 - 13 roku życia, 13 - 18 roku życia.
Osoby w wieku 0 - 13 nie mają zdolności do czynności prawnych, za taką osobę może działać jej przedstawiciel ustawowy, tj. rodzic, ewentualnie opiekun lub kurator wyznaczony przez sąd.
W niektórych jednak przypadkach przedstawiciel ustawowy na dokonanie czynności prawnej musi uzyskać zgodę sądu, np. rodzice sprawują co prawda zarząd majątkiem dziecka, ale nie mogą bez zgody sądu dokonywać czynności przekraczających zwykły zakres zarządu, np. zrzeczenie się przysługującego dziecku odszkodowania, sprzedaż nieruchomości należącej do dziecka. Czynność przekraczająca zwykły zarząd bez ważnego zezwolenia jest nieważne. Również czynności prawne dokonywane przez dziecko poniżej 13-go r. ż. z zasady są nieważne, wyjątkiem są tu sytuacje, gdy taki małoletni zawrze umowę w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, o ile nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia małoletniego.
Osoby z w wieku 13 -18 mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych pod warunkiem, że zostały całkowicie ubezwłasnowolnione nie będąc w stanie kierować swoim postępowaniem z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innych zaburzeń psychicznych. Jeśli małoletni nie został całkowicie ubezwłasnowolniony to może samodzielnie dokonywać pewnych czynności prawnych. Są to:
Zawieranie umów w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego
Samodzielne dysponowanie przedmiotami, które rodzice oddali mu do swobodnego użytku
Mogą rozporządzać swoim zarobkiem, o ile sąd nie postanowi inaczej
Dokonywanie czynności, przez które nie zaciąga zobowiązania ani nie rozporządza swoim prawem, np. przyjęcie darowizny bez żadnych obciążeń
We wszystkich pozostałych przypadkach do ważnego dokonania czynności prawnej przez małoletniego w wieku 13-18 lat wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego, ważność umowy zawartej bez takiej zgody zależ od jej późniejszego potwierdzenia przez przedstawiciela lub samego
małoletniego po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych takie późniejsze potwierdzenia skutkują konwalidacją umowy (unieważnienie). Na gruncie prawa pracy osoba małoletnia pomiędzy 15 a 18 r. ż. (młodociany pracownik) może bez zgody rodziców nawiązywać stosunek pracy z tym, że jeżeli stosunek ten będzie sprzeczny z zasadą dobra dziecka to każdy z rodziców może go rozwiązać za zgodą sądu opiekuńczego.
MŁODOCIANY - pojęcie z zakresu prawa karnego jest to sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 r. ż. I w czasie orzekania w sądzie pierwszej instant nie miał skończonych 24 lat. Zasadniczo młodociani ponoszą pełną odpowiedzialność karną, z tym że jest ona modyfikowana przez uwzględnienie ich cech psychofizycznych i położenie nacisku na wychowawcze działanie kary, w związku z tym sąd wymierzając karę młodocianemu przede wszystkim powinien kierować się tym, aby go wychować, zgodnie bowiem z założeniami nowoczesnego ustawodawstwa do 21 r. ż. Nie następuje jeszcze ukształtowanie w pełni dojrzałej osobowości, istnieje więc możliwość wychowawczego wpływu na jednostkę. Sąd wymierzając karę może zastosować w stosunku do młodocianego jej nadzwyczajne złagodzenie jeśli przemawiają za tym cele wychowawcze. Stosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary jest zawsze fakultatywne a jego zastosowanie zależy od swobodnej oceny sądu. Wobec młodocianego sprawcy, które w chwili popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat nie można orzec kary dożywotniego pozbawienia wolności. Ponadto wobec sprawy, który popełnił występek poniżej 18 r. ż. , a więc nie będąc już nieletnim sąd jeśli przemawiają za tym okoliczności sprawy oraz właściwości i warunki osobiste sprawy może orzec środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze. Argumentem na rzecz takiego rozwiązania będzie stopień rozwoju psychicznego sprawcy. Ustawodawca nałożył, że ze względu na to, iż rozwój jest cechą indywidualną sprawcą mimo ukończenia 17 r. ż. Może pozostawać na poziomie rozwoju właściwym osobom nieletnim, a w Takim przypadku wskazana jest rezygnacja z represji karnej i zastąpienie jej środkami z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (UPN).
NIELETNI - ustawowa definicja pojęcia nieletniego została zawarta w UPN-ie, ustawa ta wyróżnia 3 kategorie:
Osoby do 18 r. ż. , które przejawiają objawy demoralizacji
Osoby, które po ukończeniu 13 r. ż., a przed ukończeniem 17 r. ż. Popełniły czyn karny, czyli przestępstwo, ewentualne przestępstwo skarbowe bądź wskazane w UPN-ie wykroczenie.
Osoby do 21 r. ż. Wobec których wykonywane są środki wychowawcze bądź poprawcze orzeczone wcześniej na postawie UPN, poza UPN prawnymi zagadnieniami dotyczącymi osób nieletnich zajmuje się również kodeks karny, który za górną granicę nieletności przyjmuje 17 r. życia. Jak wynika z powyższego pojęcie nieletności nie pokrywa się z pojęciem niepełnoletności (małoletniości), zgodnie bowiem z kodeksem cywilnym pełnoletnim jest ten kto ukończył 18r.ż. bądź przed ukończeniem 18r.ż. zawarł związek małżeński najczęściej więc nieletni będzie jednocześnie niepełnoletni, ale nie zawsze. Podstawowym celem UPN jest dążenie do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stawianie im warunków powrotu do normalnego życia jeśli popadli w konflikt z prawem i zasadami współżycia społecznego. UPN unika takich pojęć jak skazane przestępstwo czy odpowiedzialność karna, takich pojęć dla prawa karnego materialnego. Nakazuje przy tym, aby w sprawach nieletniego uwzględniać jego dobro. Konsekwencją tego jest masowe skazanie wobec nieletnich środków wychowawczych bądź poprawczych a wyjątkiem jest orzekanie kary jeśli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego wg UPN odstępstwa od masowego niekarania nieletnich dotyczą osób które:
W chwili orzekania ukończył 18r. ż. A jednocześnie występują przesłanki umieszczenia ich w zakładzie poprawczym wówczas sąd rodzinny może orzec karę jeżeli uzna, że środek poprawczy nie odniósłby zamierzonego efektu.
Dotyczy osób które ukończyły 18 lat przed rozpoczęciem wykonywania orzeczenia umieszczenie w zakładzie poprawczym, sąd rodzinny decyduje tu czy wykonać orzeczony środek czy też odstąpić od jego wykonania i orzec karę, jeśli sąd zdecyduje się wymierzyć karę pozbawienia lub ograniczenia wolności to czas jej trwania nie może przekroczyć ukończenia przez sprawcę 21r. ż.
Dotyczy osób, wobec których postępowanie zostało wszczęte przez sąd rodzinny po ukończeniu 18r. ż. Z tym że czynu karalnego dopuścić się mogą oni przed ukończeniem 17r. ż. We wszystkich tych trzech przypadkach zachodzi niecelowość stosowania środka poprawczego wobec osób, które są już pełnoletni w świetle prawa. Z uwagi jednak na różnice pomiędzy zakładem poprawczym a karą, wymierzanie kary obligatoryjnie następuje z jej nadzwyczajnym złagodzeniem.
Odstępstwo od zasady niekarania nieletnich przewiduje również kodeks karny. Jego przepisy pozwalają na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej nieletniego, który po ukończeniu 15r.ż. popełnił jeden z czynów enumeratywnie wyliczonych w kodeksie karnym. Do czynów tych należą:
- zamach na życie prezydenta polski lub jego publiczne zniesławienie
- zabójstwo
- umyślne ciężkie uszkodzenie ciała + ze skutkiem śmiertelnym.
- katastrofa komunikacyjna w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym jeśli zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób lub mieniu w wielkich rozmiarach + skutek śmiertelny
- porwanie statku
- przetrzymywanie zakładnika + skutek śmiertelny lub ciężki uszczerbek na zdrowiu
- zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą
- rozbój
Za pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności karnej muszą przemawiać okoliczności sprawy oraz właściwości i warunki osobiste sprawy a zwłaszcza to, że stosowane wcześniej środki wychowawcze i poprawcze nie odnosiły zamierzonego skutku. Pamiętać jednak należy, że wcześniejsze stosowanie tych środków nie jest ani warunkiem niezbędnym tej odpowiedzialności ani też nie musi tej odpowiedzialności powodować. Pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności karnej na zasadach ogólnych jest fakultatywne. Orzeczona w takich przypadkach kara nie może przekraczać dwóch trzecich górnej granicy kary przewidzianej dla dorosłych. Sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Ponadto podobnie jak w przypadku młodocianych sąd wymierzając karę kieruje się przede wszystkim tym aby sprawcę wychować i wobec sprawcy, który w chwili popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.
Idea szczególnego traktowania nieletnich sprawców czynów karalnych zawarta jest również w przepisach procesowych UPN, które powierzają orzekanie w sprawach nieletnich sądowi rodzinnemu a prowadzenie postępowania wyjaśniającego w tym również o czym karalny sędziemu rodzinnemu. Wyjątki od tej zasady dzielą się na 4 podstawowe kategorie:
Pierwsza z nich dotyczy wyposażenia w kompetencje do rozpatrzenia sprawy nieletniego sądu właściwego wg kodeksu postępowania karnego (kpk), jeżeli:
- istnieją podstawy do orzeczenia kary na podstawie kodeksu karnego wobec nieletniego, który ukończył 15 lat
- postępowanie przeciwko nieletniemu sprawcy czynu karalnego wszczęto po ukończeniu przez niego 18r. ż.
Druga kategoria mediacji - sytuacja, kiedy sąd przekazuje część swoich kompetencji w sądzie bądź instytucji godnej zaufania.
Trzecia kategoria regulacji dopuszczających tryb dyscyplinarny i właściwości dyrektora zakładu poprawczego w sprawie wychowanka takiego zakładu, który popełnił czyn karalny przed ukończeniem 17r. ż. o ile nie jest to czyn, który pociągnął za sobą obniżenie granicy odpowiedzialności karnej do 15r. ż.
Czwarta kategoria ustala kompetencje prokuratora, przede wszystkim jest to ustalenie w jakiej sytuacji prokurator może z własnej inicjatywy bez oczekiwania na stanowisko sędziego rodzinnego wszcząć i przeprowadzić postępowanie przygotowawcze przeciwko nieletniemu sprawcy czynu karnego. Jest to możliwe tylko wówczas jeśli nieletni po ukończeniu 15r. ż dopuścił się jednego z czynów enumeratywnie wymienionych w kodeksie karnym przy czym czyn ten był ściśle związany z czynem osoby dorosłej a łączne prowadzenie spraw nie godzi w dobro nieletniego. Brak którejkolwiek z tych przesłanek zobowiązuje prokuratora do przekazania sprawy nieletniego sądowi rodzinnemu.