Wykład 4 Ekonomiczne aspekty zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

Jak wykazują badania przeprowadzone przez Europejską Fundację Poprawy Warunków Pracy w siedmiu krajach Wspólnoty Europejskiej, największy wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy wywierają uregulowania prawne [1]. Coraz częściej działania mające na celu poprawę warunków pracy są podejmowane również z myślą o zwiększeniu wydajności i poprawie jakości produkcji, stworzeniu pozytywnego wizerunku zakładu pracy i zwiększeniu zaangażowania pracowników. Zwiększa się również świadomość strat powodowanych wypadkami i absencją chorobową związaną z warunkami środowiska pracy.

Wciąż jednak powszechne jest przekonanie, że zapewnienie pracownikom ochrony zgodnej z wymaganiami obowiązujących przepisów i poprawa warunków pracy oznacza dla przedsiębiorstwa przede wszystkim dodatkowe nakłady finansowe i nie daje wymiernych korzyści. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że ponoszone przez przedsiębiorstwa koszty działań profilaktycznych łączone są z korzyściami dla pracowników i instytucji ubezpieczeniowych, w samych przedsiębiorstwach zaś koszty związane z niewłaściwymi warunkami pracy i wynikające z ich zmiany korzyści nie są na ogół obliczane. Efektem takiego stanu rzeczy jest ograniczanie celów w zakresie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy do spełnienia minimum obowiązujących wymagań prawnych. Ten sposób postępowania w większości przypadków nie zapewnia skutecznego rozwiązywania istniejących problemów. Dlatego procesowi zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinna towarzyszyć rzetelna analiza kosztów podejmowanych działań i płynących z nich korzyści, uwzględniająca wszystkie podstawowe składniki kosztów bezpieczeństwa i higieny pracy. Ich wyodrębnienie jest często trudne, gdyż zazwyczaj związki tych składników z warunkami pracy nie są ściśle ustalone.

Do kosztów bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie są zaliczane zarówno koszty związane z niedostatecznym poziomem bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, jak i koszty działań profilaktycznych (fol.5). Obciążające przedsiębiorstwo koszty bezpieczeństwa i higieny pracy, związane z nieodpowiednimi warunkami środowiska pracy, można podzielić na trzy następujące kategorie:

Koszty działań prewencyjnych związane są z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w stopniu co najmniej zgodnym z wymaganiami obowiązujących przepisów. Wyższe koszty działań prewencyjnych powinny prowadzić do wzrostu poziomu bezpieczeństwa i poprawy warunków pracy, a tym samym do zmniejszenia - w krótszym lub dłuższym czasie - kosztów związanych z niewłaściwymi warunkami środowiska pracy. Za optymalny z ekonomicznego punktu widzenia uważa się często taki poziom bezpieczeństwa [5], dla którego suma nakładów na działalność profilaktyczną i kosztów wypadków oraz zdarzeń prawie wypadkowych osiąga minimum (fol.6).

Wśród kosztów bezpieczeństwa i higieny pracy koszty ubezpieczenia stanowią na ogół składnik dominujący i najbardziej dostrzegalny. W przypadku ustalenia składki ubezpieczeniowej na stałym poziomie są one tym składnikiem kosztów, na który przedsiębiorstwo nie ma wpływu. W takiej sytuacji podstawowym stymulatorem poprawy warunków pracy pozostają wymagania prawa.

W wielu krajach funkcjonują już systemy ubezpieczeń, w których wysokość składki ubezpieczeniowej zależy od poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy w przedsiębiorstwie. Poziom ten jest na ogół określany w zależności od wskaźników wypadków i chorób zawodowych lub od wysokości odszkodowań wypłaconych przez instytucje ubezpieczeniowe osobom poszkodowanym. W niektórych krajach udziela się pomocy finansowej tym przedsiębiorstwom, które chcą inwestować w poprawę warunków pracy. Eksperymentalnie są również wprowadzane systemy, w których wysokość składki ubezpieczeniowej zależy od oceny systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

W polskim modelu ubezpieczenia wypadkowego składka jest różnicowana zarówno na poziomie działalności gospodarczej, jak i na poziomie przedsiębiorstw. Jej wysokość zależy od kategorii ryzyka wyznaczanej na podstawie czterech wskaźników (fol.7):

W zależności od relacji wskaźników uzyskiwanych przez przedsiębiorstwo do wskaźników średnich dla danej działalności płacona składka może być większa lub mniejsza od średniej ustalonej dla tej działalności. W ten sposób przedsiębiorstwa inwestujące w poprawę warunków pracy mogą osiągnąć wymierne i dostrzegalne korzyści ekonomiczne.

Koszty wypadków przy pracy obciążają przede wszystkim społeczeństwo. Ponoszą je również poszkodowani pracownicy i ich rodziny. Związane z tymi wypadkami koszty obciążające przedsiębiorstwo na ogół nie są obliczane. Pracodawcy dostrzegają tylko część kosztów wypadków urazowych (fol.8), a koszty wypadków bezurazowych, powodujących wyłącznie straty materialne, nie są na ogół zaliczane do kosztów wynikających z braku bezpieczeństwa.

Określając czas stracony wskutek wypadku, należy uwzględnić (fol.10): czas stracony przez osobę poszkodowaną, zarówno w dniu wypadku jak i w dniach absencji, czas stracony przez inne osoby (np. udzielające pierwszej pomocy poszkodowanemu, towarzyszące mu w drodze do lekarza lub domu, przyglądające się zdarzeniu itp.), czas związany z zastępowaniem poszkodowanego, czas poświęcony na dochodzenie powypadkowe oraz czas na planowanie i prowadzenie prac badawczo-rozwojowych.

Do płatności bieżących związanych z wypadkiem należą (fol.11, fol.12): wypłacane odszkodowania jednorazowe, świadczenia wyrównawcze, zasiłki wyrównawcze z tytułu rehabilitacji zawodowej, dodatki wyrównawcze z tytułu przeniesienia do innej pracy itp. Należy tu również uwzględnić koszty związane z wynajęciem maszyn, zleceniem produkcji, naprawami wykonanymi poza zakładem oraz koszty transportu poszkodowanego i płatnej pomocy medycznej poza zakładem pracy.

Straty w majątku trwałym i obrotowym to koszty straconych wskutek wypadku surowców, półwyrobów lub wyrobów gotowych oraz straty w wyposażeniu (maszyny, narzędzia, pojazdy). Związane z wypadkiem przerwy w produkcji, zmniejszenie wydajności i obniżenie jakości pracy powodują utratę przychodów. Całkowity koszt wypadku ponoszony przez przedsiębiorstwo można obliczyć sumując poszczególne składniki kosztów.

Nie wszystkie wymienione składniki kosztów są traktowane w przedsiębiorstwie jako koszty związane z wypadkami, nawet jeżeli są one rejestrowane. Na ogół z wypadkiem łączy się wyłącznie koszt absencji osoby poszkodowanej. Z przeprowadzonych badań wynika, że ten składnik stanowi średnio ok. 40% ogólnych kosztów wypadków urazowych [3]. W różnych przedsiębiorstwach przeciętny koszt wypadku może być różny (fol.13).

Prowadząc analizy ekonomiczne w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy należy pamiętać o występujących w każdym przedsiębiorstwie wypadkach bezurazowych. Jest ich na ogół znacznie więcej niż wypadków urazowych. W przedsiębiorstwach badanych przez Health and Safety Executive w Wielkiej Brytanii [6] stosunek liczby wypadków urazowych do liczby wypadków bezurazowych wynosił od 1 : 23 do 1 : 68, w zależności od rodzaju działalności (fol.14).

Wypadki bezurazowe są, podobnie jak wypadki urazowe, symptomem niewłaściwego funkcjonowania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ich koszty powinny być uwzględnianie w analizach ekonomicznych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. W większości przedsiębiorstw wypadki te nie są rejestrowane. Pominięcie ich kosztów w analizach ekonomicznych powoduje niewłaściwą ocenę zarówno ceny braku bezpieczeństwa, jak i oczekiwanych korzyści z podejmowanych działań profilaktycznych.

Koszty związane z wykonywaniem pracy w warunkach, które odbiegają od warunków optymalnych z ergonomicznego punktu widzenia, są zawsze trudne do oszacowania. Można przyjąć, że niewłaściwe warunki pracy są czynnikiem wpływającym na zwiększenie absencji chorobowej (fol.15), a także na pogorszenie wydajności i jakości pracy.

Na ogół wraz z poprawą warunków pracy zmniejsza się absencja chorobowa. Wzrasta również jakość i wydajność pracy, a także poprawia się wizerunek przedsiębiorstwa. Wszystko to ma swój wymiar ekonomiczny. Ze względu na fakt, że na takie zjawiska może wpływać również wiele innych czynników, ustalenie ich bezpośrednich związków z bezpieczeństwem i higieną pracy nie zawsze jest możliwe. Liczne badania wskazują jednak bezspornie na istnienie takich związków.

Do kosztów działań prewencyjnych trzeba także zaliczyć koszty wdrażania systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy zgodnego z określonymi wymaganiami. Należy jednak podkreślić, że koszty te na ogół dają w ostatecznym efekcie korzyści w postaci zmniejszenia liczby wypadków, chorób zawodowych, a także wzrostu jakości i wydajności pracy, czego dowodem mogą być doświadczenia przedsiębiorstw wdrażających takie systemy (fol.17).

W przepisach prawnych sformułowano wymagania odnoszące się do bezpieczeństwa i higieny pracy, które określają podstawowe zasady zarządzania organizacjami w tym obszarze. Działania związane z zarządzaniem bezpieczeństwem i higieną pracy nie mogą być traktowane wyłącznie jako źródło kosztów związanych z koniecznością realizacji tych wymagań, lecz również jako źródło korzyści i czynnik promocji organizacji. Podobnie jak w innych obszarach zarządzania, również w tym obszarze konieczne jest analizowanie zarówno kosztów jak i korzyści wynikających z prowadzonych działań. Analizy ekonomiczne bezpieczeństwa i higieny pracy, uwzględniające wszystkie podstawowe składniki kosztów, ułatwiają planowanie działań profilaktycznych w taki sposób, aby ich skuteczność była możliwie największa przy jak najmniejszych kosztach. Jednocześnie sprzyjają one wykazaniu, że wysoki poziom bezpieczeństwa i higieny pracy przyczynia się do osiągnięcia większych zysków, a brak dbałości o bezpieczeństwo i ochronę zdrowia pracowników się nie opłaca.