Psychika, świadomość i odmienne stany świadomości
Rozdział 5
Świadomość:
- jako przeciwstawienie się stanowi „nieświadomości”
- zdawanie sobie z czegoś sprawy np. informacji, działania
Poczucie ja(sense of self)- wynik obserwowania siebie z uprzywilejowanej pozycji osoby „wtajemniczonej”; świadomość tego, co się robi, myśli, czuje, spostrzega, że się to robi, czy bycia obserwowanym
Treść świadomości- wszelkie doznania, z których świadomie zdajemy sobie sprawę w danym momencie
Procesy nieświadome
Procesy organiczne np. regulacja ciśnienia krwi, oddychania
Wspomnienia przedświadome
Jest to cały magazyn pamięci funkcjonujący w tle psychiki i dostępny świadomości, dopiero wtedy, gdy ktoś zwróci na nie naszą uwagę.
Informacje odbierane mimowolnie
Czyli takie które nie występują w centrum świadomości, ale pomimo to są stale „nasłuchiwane” i mogą zwrócić naszą uwagę
Informacje nieświadome
Czyli trudno dostępne świadomości np. reguły gramatyczne, przetwarzanie danych językowych i wykorzystywanie kontekstu w rozumieniu znaczenia słów
Sigmunt Freud- teoria nieświadomych mechanizmów: część traumatycznych wspomnień i zakazanych pragnień zastaje wyparta ze świadomości, ale związane z nimi silne uczucia pozostają i wywierają wpływ na zachowanie.
Badanie świadomości
Protokoły głośnego myślenia
Wprowadzone przez Wundta i Titchenera procedury introspekcji, gdzie uczestnicy głośno komentują swój ciąg myśli podczas wykonywania różnych złożonych zadań. Bada się rozbieżności między wykonywaniem zadania, a zdawaniem sobie z tego sprawy.
Pobieranie próbek doświadczenia
Metoda, w której uczestnicy noszą przy sobie urządzenia, które sygnalizują im w losowych momentach dnia codziennego, kiedy powinni zdać sobie sprawę z tego, co myślą i jak są świadomi.
Różnice kulturowe w miarach dobrostanu, oczekiwaniach wobec tego jak powinno się być zadowolonym ze swojego życia i jak jest się rzeczywiście(wykres): Azjaci relacjonowali więcej doświadczanych aktualnie pozytywnych nastrojów, natomiast mniej pozytywnie oceniali swoje nastroje patrząc wstecz. Przeciwnie Amerykanie.
Funkcje świadomości
Pomoc w przetrwaniu
Zapewniała grupową obronę przed drapieżnikami i wydajniejszą eksploatację zasobów; zapotrzebowanie na zdolności ułatwiające współdziałanie, jak i rywalizację z innymi ludźmi
Przetrwanie najlepiej dostosowanego umysłu, który myśli, planuje, wyobraża sobie
Redukowanie dopływu bodźców, niezwiązanych z bezpośrednimi celami i zamiarami
Selektywne przechowywanie (tych informacji, które chcemy w przyszłości analizować, interpretować, uwzględniać z działaniu i odrzucanie tych nieistotnych)
Planowanie (umożliwia tłumienie silnych pragnień, gdy są sprzeczne z zasadami moralnymi)
Konstruowanie modelu rzeczywistości
Osobisty model rzeczywistości- zbudowany na podstawie zbioru wybranych, specyficznych informacji
Kulturowe modele rzeczywistości- sposoby myślenia o świecie podzielane przez większość członków określonej grupy ludzi
Badanie funkcji świadomości
Analizowanie związku między świadomymi i nieświadomymi wpływami na zachowanie
Technika SLIP- badanie jak procesy nieświadome wpływają na prawdopodobieństwo popełnienia błędów w mowie głównie przez prowokowanie przejęzyczeń
Ustalanie, które z wykonywanych codziennie zadań wymaga interwencji świadomości
- łatwiej znaleźć coś karmazynowego niż czerwonego, kwadratowego niż okrągłego i cos z określona jedną cechą, a nie dwiema
- wszystkie obiekty na obrazku mają łatwiejszy wpływ na wykonanie zadania, gdy różne barwy np. niebieski- żółty są zorganizowane w części i całości (rysunek)
Świadomość u dzieci
Uzyskiwanie Ja subiektywnego- kiedy zdają sobie sprawę, ze są odrębne od innych ludzi
Uzyskiwanie Ja obiektywnego- kiedy potrafią skierować swoją świadomość na siebie
- dopiero w wieku około 18 miesięcy większość dzieci dotykała swojego noska w reakcji na kropkę różu widzianą w lustrze
- w wieku około 4 lat potrafiły oglądając z opóźnieniem swoje zachowanie na wideo, były w stanie dostrzec związek nagrania z tym, co dzieje się teraz (naklejka na włosach)
Sen i marzenia senne
Rytm dobowy- bez korekcyjnych oddziaływań zewnętrznych sygnałów czasowych, wewnętrzny pacemaker ustawia się na 24h i 18 min.
Zaburzenia po długim locie (jet lag)- spowodowane przelotem przez kolejne strefy czasowe
Lot na wschód powoduje większe zaburzenia niż na zachód, gdyż zegar biologiczny łatwiej można spowolnić niż przyśpieszyć!
W 1937 roku po raz pierwszy zastosowano technikę EEG
sen beta (13-30 Hz) -stan czuwania oraz sen REM: niskie napięcie, fale nieregularne, szybkie
sen alfa (8-12 Hz) - spadek aktywności, zamknięte oczy
stadium 1- sen theta (3-7Hz)
stadium 2- iglice senne (duża częstotliwość) i zespoły K (duża amplituda)
sen delta(0,5-2Hz)
Pierwsze cztery fazy= sen NREM 90min.
Sen REM 10min. (w kolejnych fazach czas ten wydłuża się)
Funkcje snu NREM:
Ochrona i regeneracja organizmu
- umożliwia zachowanie energii, gdy nie trzeba poszukiwać pokarmu, partnera, czy pracować
- synteza neuroprzekaźników (powrót do optymalnego poziomu wrażliwości)
Funkcje snu REM:
W okresie niemowlęctwa wytwarzanie dróg między nerwami i mięśniami, umożliwiających poruszanie oczami
Ułatwia wytwarzanie funkcjonalnych struktur w mózgu
Utrzymanie nastroju i emocji
Przechowywanie wspomnień
Przywrócenie równowagi mózgu po śnie NREM
Czas snu zmienia się w zależności od wieku -najdłużej śpią noworodki a najkrócej osoby w podeszłym wieku; jednocześnie maleje stosunek długości snu REM do ogólnej długości snu
Zaburzenia snu
Bezsenność
Charakterystyczna jest tu niezdolność do szybkiego zasypiania, częste budzenie się w czasie snu lub wczesne budzenie się rano. Bezsenność powstaje wskutek działania kilku czynników: psychologicznych, środowiskowych i biologicznych.
Bezsenność subiektywna- wiele osób, które uskarża się na zaburzenie, wykazuje zupełnie normalne wzorce snu. W tych samych badaniach wykryto zaburzenia u 43% osób, które nie uskarżały się na bezsenność.
Narkolepsja
Charakteryzuje się okresowym zasypianiem w ciągu dnia, przy czym następuje również prawie natychmiastowe przejście do snu REM, stąd bardzo żywe obrazy senne, jakich narkoleptycy doświadczają. Często towarzyszy temu katalepsja- zwiotczenie mięśni i utrata nad nimi kontroli pod wpływem pobudzenia emocjonalnego. Sądzi się, że zaburzenie to ma podłoże genetyczne.
Bezdech senny
Kiedy osoba w czasie snu przestaje nagle oddychać poziom tlenu we krwi spada i wydzielane są hormony sygnalizujące stan alarmowy, co powoduje, ze śpiący budzi się i znów zaczyna oddychać. U osoby z tym zaburzeniem mogą występować setki takich cykli w ciągu nocy. Najczęściej występuje u wcześniaków i u osób starszych.
Somnambulizm
Czyli popularnie lunatykowanie, występuje, gdy osoba wstaje z łóżka i chodzi, mimo, że nadal śpi. Dotyczy to około 7% dzieci i 2% dorosłych i związane jest ze snem NREM. Budzenie somnambulików nie jest niebezpieczne.
Senność w ciągu dnia
Zaburzenie to powoduje zmniejszenie czujności, wydłużenie czasu reakcji oraz pogorszenie wyników w zadaniach ruchowych i poznawczych.
Według psychologa Jamesa Maasa (film: „Alert senny”) cierpi na nią aż 30% uczniów i ma ona podłoże fizjologiczne.
Ambiwalentny stosunek do snu wynik rozwoju Internetu:
ludzie lubią spać, ponieważ czują się dobrze, gdy są wypoczęci
ludzie niechętnie śpią, ponieważ jest mnóstwo przyjemnych rzeczy, które mogą robić, gdy czuwają
Analiza marzeń sennych
Więcej marzeń sennych jest rejestrowanych w fazie REM (82% przebudzeń), ale występują one także w fazie NREM (54% przebudzeń), chociaż wtedy rzadziej przyjmują postać opowieści o treściach angażujących emocjonalnie i są bardziej podobne do codziennych myśli.
Twórcą najważniejszych teorii marzeń sennych był Sigmunt Freud, który w pracy Objaśnienia marzeń sennych uznał sny za symboliczna ekspresję silnych, nieświadomych, wypartych pragnień, będących siedliskiem zakazanych żądz. Dwie dynamiczne siły działające w marzeniach sennych:
Pragnienie
Cenzura- obrona przed pragnieniem, która przetwarza treść utajoną snu(nie do zaakceptowania) w treść jawną(możliwą do zaakceptowania), która ukazuje się po przejściu procesu zniekształcenia, czyli pracy marzenia sennego.
Interpretacja marzenia sennego wymaga przejścia w przeciwnym kierunku.
Plemię Arthur w Ekwadorze- przekonanie, że jednostki śnią „dla społeczności, jako całości”
Mojowie- funkcję tłumaczy snów pełnią szamani; duże znaczenie przypisywane snom i widzeniom pozwala im pozostawać w kontakcie z przodkami i świętą ziemią, na której żyją
W niektórych kulturach wierzy się, ze sny przedstawiają wizje przyszłości.
Model aktywacji i syntezy( J. Allan Hobson i Robert McCarley)
Sygnały neuronowe z pnia mózgu pobudzają korę mózgową automatycznie, co około 90min.
aktywizowanie przodomózgowia i pól kojarzeniowych kory
uruchomienie wspomnień i związków z przeszłymi doświadczeniami osoby śpiącej, bez wyraźnego logicznego porządku
Badania nad marzeniami sennymi dzieci i młodzieży: różnice pod względem treści snów o rówieśnikach (dziewczynki częściej myślą o przyjaciołach obojga płci)
Przeciętna ilość koszmarów sennych: 24 na rok i częściej u dzieci
William Domhoff- ogólna treść snów pozostaje u każdego taka sama, co wymaga zaangażowania w treść snów większych obszarów mózgu, niż te, które dostarczają przypadkowych sygnałów.
Zmienione stany świadomości
Przytomne sny (lucid dreaming)
Zdawanie sobie sprawy z tego, że się śni oraz kontrola nad kierunkiem marzeń sennych i dopasowywanie ich do własnych potrzeb jest umiejętnością, której można się nauczyć przez regularne ćwiczenia doświadczenie Stephena La Berge
W tym celu można stosować specjalne gogle, w których błyska czerwone światło, gdy wykryją one fazę REM.
Hipnoza
Stan charakteryzujący się specyficzną zdolnością niektórych ludzi do reagowania na sugestię zmianami w zakresie percepcji, pamięci, motywacji poczucia samokontroli.
- indukcja hipnotyczna, czyli głęboka relaksacja i koncentracja osoby na sugerowanych bodźcach stosowana wielokrotnie przeradza się w wyuczony sygnał
- podatność na hipnozę- stopień wrażliwości danej osoby na podawane jej standardowe sugestie (dzieci są zwykle bardziej podatne, a szczególnie tuż przez okresem dojrzewania)
- osoby w hipnozie reagują na sugestie dotyczące zdolności ruchowych i doznań percepcyjnych
- zdolność hipnozy do redukowania bólu
- bycie hipnotyzowanym nie oznacza utraty kontroli!, ale umożliwia nauczenia się nowych sposobów jej sprawowania
doświadczenie z osobami, które stymulowały hipnozę i takimi, które były w nią naprawdę wprowadzane, potwierdziły realność tego stanu
Medytacja
Forma zmiany świadomości, mająca na celu zwiększenie samowiedzy i polepszenie samopoczucia oraz osiągnięcie głębokiego stanu uspokojenia; redukuje stres, poprawia wyniki poznawcze
- z uwaga ograniczoną- skupienie na sobie, pozycje jogi, oczyszczanie umysłu
- z uwaga pełną- swobodny przepływ myśli
Halucynacje
Żywe, wyraziste spostrzeżenia, które mają miejsce przy braku obiektywnej stymulacji, stanowią umysłowa konstrukcję, zaślepiającą danej jednostce rzeczywistość. Występują np. w czasie wysokiej gorączki, napadów padaczki, migreny, przy zażywaniu środków psychotropowych jak LSD czy peyotl oraz wraz z odstawieniem alkoholu, w przypadku zaawansowanego alkoholizmu.
W niektórych kulturach są zjawiskiem pożądanym i ważnym
Złudzenia- percepcyjne zniekształcenia rzeczywistych bodźców
Ekstaza religijna
Charakteryzuje się poczuciem jedności i wzajemnego związku zdarzeń, realnością i żywością doznań oraz niemożliwością ich opisania
Lud Ducha Świętego z Apallachów- w trakcie nabożeństw biorą do ręki jadowite węże, piją truciznę i wkładają ręce w ogień
Środki zmieniające psychikę
Starożytni Azteccy używali nasion sofora, zażywali również teonanacatl i grzyby Psylocybe, co było częścią ich obrzędów
W. James wyjaśniał skutki działania podtlenku azotu.
Środki psychotropowe- oddziałują na receptory synaptyczne, blokując lub stymulując pewne reakcje
Ciągłe zażywanie tolerancja potrzebne są większe dawki, dla osiągnięcia tego samego efektu
uzależnienie fizyczne(adaptacja) i nałóg objawy odstawienia
uzależnienie psychiczne(niepohamowane pragnienie)
Środek |
Działanie |
Zastosowania |
Opiaty -morfina -heroina |
Tłumią wrażenia fizyczne, reakcje na bodźce, głównie ból; wiążą się z tymi receptorami, co endorfiny i wpływają na wydzielanie dopaminy, przez hamowanie GABA |
Środki przeciwbólowe |
Halucynogeny -LSD -PCP -MDMA(ecstasy) -Marihuana |
Zmieniają percepcję środowiska i świadomość wewnętrzną, halucynacje Wpływają na wykorzystanie serotoniny, wiążąc się z jej receptorami Receptory kanabinoidów liczne w hipokampie, naturalnie wiąże się z nimi anandamid; wywołują euforię, zniekształcają percepcję czasu i przestrzeni |
-weterynaryjny środek znieczulający -pomoc w psychoterapii -mdłości, związane z chemoterapią |
Stymulanty -amfetamina -kokaina -nikotyna -kofeina |
Wywołują stany euforii, zwiększają pewność siebie, skrajnie ożywiają umysł, ale prowadzą też do bardzo depresyjnych dołków, wywołują urojenia paranoidalne; podnoszą w mózgu poziom dopaminy, serotoniny i noradrenaliny |
-Hiperkineza, narkolepsja, regulacja wagi ciała -miejscowy środek znieczulający
|
Środki obniżające aktywność -barbiturany (np. Rohypnol) -benzodiazepiny -alkohol |
Tłumią psychiczną i fizyczną aktywność organizmu, ułatwiają komunikację neuronowa w synapsach, używających GABA; alkohol pobudza wydzielanie dopaminy, powoduje odprężenie i rozszerza źrenice |
-środki uspokajające, nasenne, znieczulające, przeciwdrgawkowe - środki uspokajające, nasenne - środek antyseptyczny |