PRAWA NA RZECZY CUDZEJ (IURA IN RE ALIENA)

SŁUŻEBNOŚCI (SERVITUTES)

Służebności gruntowe (servitutes praediorum)

• związana z gruntem i przechodziła na każdoczesnego właściciela gruntu władnącego i służebnego

Służebność gruntów wiejskich (rusticorum)	Służebności gruntów miejskich (urbanorum)
przyczyniające się do polepszenia uprawy i nawadniania	związane z zabudową
iter - prawo przechodu pieszo lub konno actus - prawo przepędzania bydła i przejazdu wozem via = iter i actus aquae ductus - prawo doprowadzenia wody przez cudzy grunt aquae haustus - prawo czerpania wody pecoris ad aquam adpulsus - dopuszczenia bydła do wody ius pascendi - prawo wypasu calcis coquendae - wypalania wapna harenae fodiendae - kopania piasku	oneris ferendi - prawo oparcia budynku o ścianę sąsiada tigni immittendi - prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada stillicidi - prawo ścieków i okazu altius non tollendi - ograniczenie wysokości budynku sąsiada

Służebności osobiste (servitutes personarum)

• początkowo nie były służebnościami, tylko odrębnymi uprawnieniami. Dopiero Marcianus (II/III w n.e.) wprowadził takie rozróżnienie.

• przysługiwały indywidualnie oznaczonej osobie przez czas określony (maksymalnie dożywotnio), niezależnie od tego, kto był właścicielem rzeczy służebnej.

• Ususfructus (użytkowanie)

• prawo używania rzeczy z prawem do pobierania pożytków

• nie można było zbyć ani dziedziczyć, ale można było zrzec się na rzecz właściciela.

• można było przekazać np. w najem odpłatnie lub nieodpłatnie.

• rzeczy niezużywalne (nieruchomości i ruchomości, szczególnie niewolnicy)

• cautio usufructuaria - gwarancja oddania rzeczy w nienaruszonym stanie.

• quasi-ususfructus - od I w p.n.e. dopuszczono również by przedmiotem użytkowania był cały majątek → cautio gwarantująca zwrotu rzeczy tego samego rodzaju i ilości.

• Usus (używanie)

• uprawnienie do korzystania z cudzej rzeczy z prawem pobierania pożytków tylko na własne, codzienne potrzeby.

• nie mógł odstąpić wykonania ani przenieść na inną osobę.

• Habitatio (prawo mieszkania w cudzym budynku)

• zauważano różnice już w okresie klasycznym, choć wciąż odnoszono do tego uprawnienia przepisy dotyczące ususfructus lub usus, ale dopiero za Justyniana zostało wyodrębnione jako oddzielne prawo.

• Operae servorum et animalium (korzystanie z cudzego niewolnika lub zwierzęcia)

• wyodrębnione w prawie justyniańskim.

Ustanowienie służebności

• konstytutywny sposób przeniesienia prawa

• w okresie przed klasycznym posługiwano się in iure cessio (dla służebności gruntowych wiejskich - też mancipatio)

• można było w ustanowić w legacie windykacyjnym

• na gruntach prowincjonalnych ustanawiano poprzez nieformalne umowy z zastrzeżeniem kary w razie niemożności wykonania

• służebności można było zasiedzieć, ale lex Scribonia pod koniec republiki zakazała tego. Odżyło jednak w prawie poklasycznym i potwierdzone w prawie justyniańskim.

Wygaśnięcie służebności

• w wyniku zniszczenia rzeczy obciążonej

• przez zbieg z prawem własności

• przez zrzeczenie się

• długie nie wykonania (non usus)

Ochrona służebności

• Vindicatio servitutis lub actio confessoria → actio in rem, skuteczna erga omnes kierowana przeciwko osobie uniemożliwiającej wykonanie służebności (najczęściej przeciwko właścicielowi)

Zasady dotyczące służebności

• Służebność nie może polegać na działaniu → wyjątek - utrzymanie ściany, o którą opierał się budynek sąsiedni.

• Nie może istnieć służebność na służebności → przedmiotem tylko rzeczy materialne

• Służebność należy wykonywać oględnie

• Nie można mieć służebności na własnej rzeczy

• Powinna przynosić gruntowi władnącemu trwałe korzyści → np. nie można ustanowić służebności zbiornika wysychającego latem.

ZASTAW

• realne zabezpieczenie wierzytelności

Fiducia

• nie było prawem na rzeczy cudzej

• dłużnik za pomocą fiducia cum creditore contracta przenosił własność rzeczy na wierzyciela

• by zabezpieczyć dłużnika wprowadzono pastum fiduciae - nieformalne porozumienie, zobowiązujące zastawnika do remancypacji rzeczy, po wypełnieniu świadczenia. W razie niewypełnienia skarga o charakterze deliktowym. W końcu republiki powstało powództwo cywilne infamujące - actio fiduciae directa

• zanikła w okresie poklasycznym, a justyniańskim zastąpiona słowem pignus lub hipotheca.

Zastaw ręczny (pignus)

• powstał w okresie wczesnej republiki

• za skutek kontraktu realnego, zastawca przenosił na zastawnika detencję

• niewygodne dla obu stron

• wierzyciel nie mógł używać rzeczy (furtum usus), a jako detentor miał jedynie ochronę interdyktalną

• dłużnik był pozbawiony rzeczy (furtum rei suae)

Zastaw umowny (pignus conventum, hipotheca)

• powstała od II w p.n.e.

• początkowo miała zastosowanie w przypadku inwentarza, należącego do dzierżyciela ziemi.

• z biegiem czasu rozszerzono na inne stosunki obligacyjne

• hipoteka powstała w Grecji i przez Egipt została recypowana ze zmianami do systemu rzymskiego prawa:

• zastaw jawny w Grecji → zastaw niejawny - Rzym

• tylko nieruchomości w Grecji → też ruchomości - Rzym

• Pierwsza forma zastawu jako prawa na rzeczy cudzej.

• Był prawem akcesoryjnym (dodatkowym) - nie mógł istnieć bez wierzytelności, jaką zabezpieczał.

Ustanowienie zastawu

• nieformalna umowa, w przypadku zastawu ręcznego należało wydać rzecz.

• czasem ustanawiany milcząco - na podstawie zwyczaju lub przepisu prawa → np. wydzierżawiający na owocach dzierżawcy, wynajmujący na rzeczach wniesionych do mieszkania, pupil na majątku tutora, żona na majątku męża, oraz sądowy, ustanowiony przez sędziego.

Wygaśnięcie zastawu

• w chwili wygaśnięcia zobowiązania, które zabezpieczał → zaspokojenie musiało być całkowite

• 239 r n.e. - pignus Gordianum - nawet po zapłaceniu wierzytelności, wierzyciel mógł zostawić zastaw tytułem innych, niespłaconych zastawów.

• gdy wierzyciel zrealizował prawo zastawu (sprzedał rzecz zastawioną), zrzekł się go, nabył na własność lub gdy rzecz uległa zniszczeniu.

Przedmiot zastawu

• rzeczy materialne - ruchomości i nieruchomości

• w okresie cesarstwa - hipoteka generalna - na całym majątku → zaczęto ustanawiać na rzeczach niematerialnych, a nawet na samym zastawie - podzastaw.

Realizacja zastawu

• używanie i pobieranie pożytków możliwe tylko w drodze dodatkowej umowy - pactum antichreticum

• w razie niespłacenia zobowiązania zastawnik mógł zrealizować zastaw

• sposób ustalały strony w umowie

• najbardziej ryzykowna dla dłużnika - lex commissoria - klauzula przepadku - w razie zwłoki dłużnika, na zastawnika przechodzi własność rzeczy. Zakazana przez Konstantyna Wielkiego w 326 r n.e.

• We wczesnej republice strony zawierały umowę o sprzedaży rzeczy (pactum de vendendo). W okresie klasycznym uważano, że nawet w braku takiej umowy wierzyciel może sprzedać rzecz, a nadwyżkę oddać dłużnikowi.

• Lex commissoria i pactum de vendendo - zastaw ręczny i umowny.

• W przypadku hipoteki trzeba było wejść w posiadanie rzeczy - interdictum Salvianum, ale dotyczył tylko inwentarza dzierżawcy. → od I w p.n.e. powstała actio Serviana skuteczna erga omnes, wydzierżawiający żądał wydania inwentarza. Na wzór tej skargi zaczęto udzielać również w innych przypadkach zastawu skarg - actio Serviana utilis, actio quasi Serviana, vindicatio pignoris, actio pignoretica in rem, actio hipothecaria.

Wielość zastawów

• początkowo lepsza sytuacja tego zastawnika który miał rzecz

• w okresie klasycznym - wszyscy zastawnicy mieli równe prawa

• w okresie późnoklasycznym - prior temtore, potior iure. → pierwszy realizował swój zastaw, a dalsi w kolejności zastawów dostawali nadwyżkę. Można było zaspokoić „wyżej stojących” - ius offerendi et succedendi)

EMFITEUZA (Emphyteusis)

• już w okresie republiki - ius perpetuum - wieczysta dzierżawa, która trwała do czasu, aż uprawniony płacił czynsz (vectigal). Był detentorem chronionym interdyktami, a w przypadku utraty posiadania pretor udzielał mu skargi in rem o wydanie rzeczy.

• w okresie cesarstwa we wschodnich prowincjach ziemie należące do cesarza oddawano w długoterminową dzierżawę zobowiązująca do uprawy ziemi. Później tez na gruntach prywatnych.

• w V w n.e. ius perpetuum zlało się z emfiteuzą w ius emphyteuticum. W 480 cesarz Zenon postanowił, że umowa oddania gruntu na podstawie ius emphyteuticum jest odrębnym prawem na rzeczy cudzej, a nie kupnem ani najmem.

• Uprawnienia:

• dziedziczna (ab intestato i ex testamento)

• zbywalna → konieczność zawiadomienia właściciela, który miał prawo pierwokupu, a jeśli nie skorzystał dostawał 2% ceny (laudemium)

• dowolna eksploatacja, nawet ze zmianą przeznaczenia rzeczy, byle bez pogorszenia jej wartości.

• mógł wykonywać osobiście lub pośrednio

• własność owoców z chwilą oddzielenia.

• Ochrona taka jak właściciela

• actiones utiles - skargi analogiczne do skarg właściciela

• interdykty posesoryjne, choć był detentorem

• Wygaśnięcie

• niepłacenie czynszu (przez 3 lata)

• pogorszenie wartości gruntu

• niezawiadomienie o sprzedaży

• zlania się z prawem własności

• stała się punktem wyjścia dla konstrukcji własności podzielonej.

SUPERFICIES

• od okresu republiki odstępowano pod zabudowę grunty publiczne za minimalny, corocznie płacony czynsz (solarium)

• od pryncypatu również grunty prywatne

• wybudowany budynek zgodnie z zasadą stawał się własnością właściciela gruntu i tylko jemu przysługiwała ochrono

• superficiariusz w zamian za czynsz mógł korzystać z mieszkania, podnajmować je, przekazywać na wypadek śmierci, bez konieczności powiadomienia właściciela i bez prawa pierwokupu dla właściciela.

• przysługiwała mu ochrona z interdictum de superficiebus skutecznego erga omnes.

• w prawie justyniańskim uzyskał skargę in rem, wzorowaną na skardze właściciela → od tej chwili superficies stała się w pełni prawem na rzeczy cudzej.