Wczesne dzieciństwo - szanse i zagrożenia.

Obszary rozwoju i zadania rozwojowe w wieku 0-3 lata

Obszary rozwoju w okresie niemowlęcym	Obszary rozwoju w okresie poniemowlęcym
-społeczne przywiązanie -dojrzewanie f-cji sensorycznych i motorycznych -odkrycie przyczynowości -odkrycie stałości przedmiotu -rozwój emocjonalny	-rozwój lokomocji i manipulacji -rozwój języka -rozwój samokontroli -rozwój myślenia -rozwój różnych form zabawy
Zadania rozwojowe tego okresu	Zadania rozwojowe tego okresu
-uczenie się kontrolowania własnego ciała -uczenie się chodzenia -uczenie się pobierania pokarmów stałych -uczenie się mówienia -uczenie się różnic związanych z płcią i wstydu	-osiąganie stabilności fizjologicznej -formułowanie się prostych pojęć dotyczących rzeczywistości społecznej i fizycznej -uczenie się emocjonalnego odnoszenia się do innych ludzi -uczenie się rozróżniania dobra i zła oraz rozwijanie się sumienia

#red. Brzezińska A. i Horonowska E.: Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy, Warszawa 2004, str. 35.

OKRES NOWORODKOWY
-wzajemne poznawanie się -dostrojenie się rytmów dziecka i opiekunów -uregulowanie się podstawowych rytmów fizjologicznych (snu, czuwania, karmienia, wydalania)	Jest to szczególnie ważny czas w życiu dziecka, pomimo że trwa bardzo krótko, gdyż stanowi okres adaptacji do życia w radykalnie zmienionym środowisku. Dziecko musi przystosować się do zmian temperatury, nowego sposobu oddychania oraz nowego sposobu pobierania pokarmów i wydalania. Jest to również trudny okres dla matki szczególnie gdy obraz dziecka jest w znacznym stopniu różny od obrazu jaki sobie wytworzyła. Ważne jest dla prawidłowego rozwoju dziecka aby jak najszybciej oboje z matką zbliżyli się do siebie, na nowo przystosowali i zbudowali wzajemne relacje dostrajając jednocześnie do siebie swoje rytmy funkcjonowania. Na uwagę zasługuje zaznaczający się rytm snu i czuwania. Rytm snu i czuwania jest uwarunkowany fizjologicznie, jednakże warto pamiętać o potrzebie wspomagania rozwoju poprzez zapewnienie regularnego układu okresów przeznaczonych na spokojny sen i aktywne kontakty z opiekunami. Noworodek dysponuje sporymi możliwościami odbioru bodźców przez poszczególne zmysły. Najwcześniej tworzą się odruchy warunkowe na podstawie zmysłu równowagi i dotyku. Noworodek potrafi naśladować mimikę twarzy dorosłego.
OKRES NIMOWLĘCY
Okres 2-5 miesiąc życia: -znaczny wzrost uwagi kierowanej przez dziecko na otoczenie, szczególnie na innych ludzi -rozwój gotowości do wchodzenia z ludźmi w bliski kontakt typu twarzą w twarz Okres ok. 5-8 miesiąc: -przesuwanie się uwagi dziecka z ludzi na przedmioty -kontakty z ludźmi odbywają się coraz częściej „wokół przedmiotów” -włączanie przedmiotów we wzajemną interakcję i poszukiwanie różnych sposobów upewniania się, czy jest to rzeczywiście przedmiot zainteresowania dziecka i opiekuna. Okres ok8-18 miesięcy: -szybki rozwój poznawczy -uwzględnianie w działaniu różnych elementów otoczenia -coraz lepsza koordynacja aktywności kierowanej na przedmiot i na osobę zachowanie dziecka staje się elastyczne kontakt z innymi jest intencjonalny i wzajemny	W okresie niemowlęctwa dziecko powinno nawiązać bliską więź przynajmniej z jedną osobą osiągając takie poczucie pewności umożliwiające rozstanie z tą osobą najpierw na krótki okres, a później coraz dłuższy czas bez ponoszenia szkód emocjonalnych. Warunkiem wytworzenia się takiego zaufania jest szybkie i adekwatne reagowanie dorosłego na potrzeby dziecka czyli dostrojenie się do rytmu jego funkcjonowania. Również samo dziecko jest wyposażone mechanizmy służące do kontaktu z drugim człowiekiem. Jednak do nawiązania relacji może dojść jedynie wówczas gdy dorosły podejmie tę aktywność i będzie „dostępny i czytelny” dziecku jest to niezbędne do tego aby dziecko osiągnęło minimum poczucia bezpieczeństwa. Jeśli opiekunowie odrzucają dziecko lub są niekonsekwentni, dziecko może postrzegać świat jako niebezpieczny, pełen niegodnych zaufania i niewiarygodnych ludzi. Jak widać rozwój dziecka i rozwój dorosłego są od siebie uwarunkowane i stanowią wspólne przedsięwzięcie, trudne i dla dziecka i dla dorosłego. Wrażliwość dorosłego jego łatwość wchodzenia w interakcje oparte na wzajemności i wrażliwości na potrzeby dziecka oraz prowadzenie „pseudodialogów” wszystko to gwarantuje pomyślny rozwój w okresie wczesnego dzieciństwa. Po początkowym spowolnieniu rozwoju między 5 a 7 miesiącem życia dziecka następuje przełom, zwany fizjologicznymi narodzinami, a po nim faza ekspansji zaznaczająca się intensywnym rozwojem układu mięśniowego, kostnego, nerwowego, ustalaniem się krzywizn kręgosłupa, dynamicznym rozwojem motorycznym. Dokonuje się zmiana postawy ciała od horyzontalnej do wertykalnej. W zakresie lokomocji zaznacza się przejście od obrotów wokół osi ciała poprzez pełzanie i raczkowanie do samodzielnego chodzenia. Rozwój manipulacji wyznaczają kolejne osiągnięcia w zakresie chwytu dowolnego; kolejno pojawia się chwyt: prosty, dłoniowo-łokciowy, nożycowy i pęsetkowy. Zmiany w zakresie motoryki i percepcji przyczyniają się do intensywnego eksplorowania przedmiotów, poznawania ich cech oraz tworzenia pierwszych kategorii percepcyjnych. Badania eksperymentalne wykazały, że niemowlę wyróżnia ludzką twarz z otoczenia, tworzy percepcyjne kategorie obiektów, postrzega głębię. Eksplorowanie przedmiotów poprzez zaangażowanie wielu schematów czynnościowych stanowi podstawę zdobywania wiedzy o świecie przedmiotów. Rozwija się inteligencja sensomotoryczna: powstają schematy czynności prostych opartych na odruchach (schematy pierwotne), schematy czynności skierowanych na przedmioty (schematy wtórne) oraz dochodzi do koordynacji schematów wtórnych, co czyni działanie dziecka intencjonalnym. W okresie niemowlęcym dziecko ustala relację między elementem oznaczanym i oznaczającym, przy czym oba te elementy nie są jeszcze wyraźnie odróżnicowane. Rozwijają się kontakty konwersacjopodobne matki i niemowlęcia stanowiąc dobrą szkołę nabywania umiejętności komunikowania się. Rozwija się zarówno komunikacja niewerbalna jak i werbalna. Dobrze rozwijająca się komunikacja niewerbalna koreluje z intensywnym rozwojem językowym w późniejszym okresie. Intensywnie rozwija się życie uczuciowe niemowlęcia. W wyniku różnicowania się pierwotnego stanu zadowolenia/niezadowolenia powstają takie emocje jak radość, strach, gniew, onieśmielenie. Ustala się przywiązanie do bliskiej osoby stanowiąc podstawę dalszego szczęśliwego rozwoju dziecka. Osiągnięcia dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa są więc niezwykle ważne. Oto, jak przekładają się one na dalszy rozwój: - zaufanie do mamy lub taty przekłada się w późniejszych latach na tworzenie głębokich związków emocjonalnych - umiejętność orientowania się w najbliższym otoczeniu i towarzyszące temu poczucie bezpieczeństwa jest podstawą do dalszego rozwoju poznawczego i społecznego - umiejętność samokontroli jest podstawą do panowania nad swoimi emocjami w wieku szkolnym, okresie dojrzewania - wytyczenie przez rodziców granic obszaru niezależności jest w późniejszych latach podstawą do poczucia własnej wartości - umiejętność odróżniania dobra od zła jest podstawą do kształtowania sumienia, współczucia dla innych ludzi - sukcesy i porażki pozwalają potem na radzenie sobie w trudnych sytuacjach
WCZESNE DZIECIŃSTWO 2-3 ROK ŻYCIA		ZAGROŻENIA DLA ROZWOJU DZIECKA
-Poczucie autonomii rozwija się po przez doświadczanie przez dziecko posiadania kontroli (doświadczanie jej lub też jej brak) nad szeregiem różnych sytuacji społecznych i adekwatne zachowanie się w tych sytuacjach. Podstawowym źródłem trudności jest fakt, że dziecko ma w tym okresie tendencję do zachowań porywczych, agresywnych, uleganiu wewnętrznym pobudkom, których nie potrafi rozpoznawać i kontrolować. Istotną rolę odgrywa tu konsekwentna rodzicielska regulacja umożliwiająca dziecku poradzenie sobie z negatywnymi tendencjami. Cierpliwość, spokój, łagodne oraz konsekwentne wyrażanie oczekiwań wobec dziecka, dawanie mu wsparcia jest niezbędny w procesie uzyskiwania przez dziecko kontroli, samodzielności i pewności siebie. - Koordynacja własnej woli i woli innych ludzi tworzy się po przez możliwość wyrażania własnej woli, realizowania jej przez działanie oraz uwzględniania woli innych i koordynacja własnych działań i woli z działaniami i wolą innych. Istotne znaczenie ma tu wspieranie woli dzieci po przez stwarzanie mu sposobności do dokonywania samodzielnych wyborów zgodnych z przyjętymi normami oraz ich respektowanie. Ważne jest również prezentowanie dziecku w sposób dla niego zrozumiały trudnych dla niego wzorców zachowań w celu włączenia go w system norm życia społecznego i rodzinnego oraz czytelne określenie granic oraz konsekwentne nakłanianie go do respektowania zakazów i wyjaśnianie ich sensu i wspierania w trudnościach, szczególnie gdy potrzeby zostają niezaspokojone. -Poszanowanie dla norm i dociekanie ich sensu czyli tendencja do kierowania się we własnym postępowaniu normami społecznymi tworzy się na podstawie wzorców jakie uruchamiają rodzice egzekwując swoje oczekiwania wobec dziecka. Bardzo ważne jest w tym przypadku wyjaśnianie dziecku dlaczego spełnianie przez nie określonego wymagania jest ważne, jaka jest społeczna wartość nałożonego ograniczenia ponieważ konfrontują dziecko z przyjętymi regułami i uczą poszanowania dla autorytetu i empatii jednocześnie ucząc radzenia sobie z własną frustracją.		-Niezgodność między tym czego chce dziecko a tym czego oczekują inni objawia się tym, że dziecko silnie akcentuje swoją samodzielność i niezależność od rodziców, przy czym wyraża dużą gotowość do uczenia się pewnych akceptowanych społecznie wzorów zachowań. Ważne jest wypracowanie sposobów koordynowania, uzgadniania chęci, brania przez dorosłego pod uwagę pragnień dziecka w taki sposób aby dziecko chciało tego samego co dorosły bez utraty poczucia własnej autonomii. Inaczej bowiem dziecko wszystkie swoje spontaniczne pragnienia będzie interpretować jako „złe” powodujące konflikty, napięcia, negatywne emocje jednocześnie budząc w nim poczucie napięcia, lęku oraz niezaspokojenia ważnych dla niego potrzeb. -Dominacja i demonstrowanie woli wiąże się z koniecznością rezygnacji jednej ze stron (najczęściej dziecka) z własnych chęci i postępowania w sposób określony aby uniknąć zawstydzenia. Wola dorosłego wyrażana przez częste zakazy i nakazy, korygowanie i krytyczne ocenianie każdej działalności dziecka, brak przyzwolenia na samodzielną aktywność powodują powstawanie zachowań buntowniczych oraz mogą mieć paraliżujący wpływ na uczenie się samodzielności. Dla prawidłowego rozwoju umiejetności dziecka kontroli nad sobą i otoczeniem, w tym nad ludźmi ważny jest proces koordynacji czyli tłumaczenie dziecku zasad postępowania, cierpliwość i konsekwencja. -Zawstydzanie jest to mechanizm oparty na poczuciu wstydu, związany z trudnościami jakie doświadcza dziecko ucząc się nowych wzorów zachowań. Największym zagrożeniem jest tu nadmierne porównywanie osiągnięć dziecka z osiągnięciami i możliwościami innych, bo tym samym pokazuje dziecku jego niedoskonałości. Również brak zaangażowania ze strony opiekuna podczas nauki podstawowych nawyków i czynności jako modela, od którego dziecko może się uczyć zmniejsza szanse na dobre opanowanie tych czynności, a tym samym na negatywna ocenę dorosłego i narażenie dziecka na poczucie wstydu, gdy dorosły jest niezadowolony. -Zwątpienie powstaje gdy podczas swoistej konfrontacji ze światem dziecko oddaje część swojego postępowania, część swojego ciała pod kontrolę dorosłego (szczególnie w sytuacjach nie do przewidzenia gdy dziecko nie widzi, gdy nadchodzi dorosły). W sytuacjach , w których na chęci dziecka nakładane są bezwzględne zakazy, gdy dziecko poddane jest nadmiernej kontroli, zaczyna mieć wątpliwości czy jest miejsce na jego potrzeby, czy ma szansę na ich zaspokojenie. Lekceważenie lub zaniedbywanie potrzeb dziecka może zburzyć ufność do świata i powodować frustrację i niechęć do rzeczywistości.

-Ekspozycja dotyczy stopniowego odróżniania, wyodrębniania i uświadamiania sobie własnego „ja” na podstawie doświadczeniom własnego sprawstwa oraz konfliktom ujawniającym sprzeczność między własną i cudzą wolą. Na podstawie porównywania, obserwacji dziecko unaocznia sobie różnice oraz rozpoznaje wymagania dotyczące jakości wykonywanych czynności. Ważne jest aby nadmiernie nie zawstydzać, nie koncentrować się nadmiernie nad tendencjami dziecka do wstydzenia się jak również pozwolić mu na chwile samotności gdzie łatwiej może odzyskać pewność siebie. Istotną rolę odgrywają tu pochwały dzięki którym dziecko może doświadczyć poczucia dumy, co wzmacnia pewność siebie oraz odwagę w sytuacjach gdy dziecko wystawiane jest na ekspozycję.

-Nadmierna kontrola ze strony dorosłych lub jej brak powoduje, że dziecko nie ma obszaru na którym dziecko mogłoby trenować swoją własną aktywność, a tym samym prowadzi do rezygnacji z przyswojenia wzorów zachowań, z reguł, które rządzą relacjami społecznymi. I tak nadmierna kontrola może powodować: 1. Zahamowanie aktywności dziecka: w sytuacji gdy dziecko jest „wystawione” na ciągłą obserwacje może zaprzestać jakiegokolwiek działania, nawet jeżeli było ono poprawnie wykonane. 2.Ostentacyjne łamanie zasad przez dziecko: w sytuacji gdy dorosły nie koordynuje swoich wymagań z potrzebami dziecka, wówczas dziecko demonstruje swoja wolę odrzucając poczucie wstydu i odrzuca sposób postępowania narzucony przez dorosłego. 3. Uruchomienie nadmiernej samokontroli: w sytuacji ciągłego napięcia dziecko zaczyna samo korygować swoje postępowanie, tak aby stać się doskonałym odzwierciedleniem wzoru. Nadmierna kontrola własna powoduje, że dziecko koncentruje się na obsesyjnym powtarzaniu, udoskonalaniu lecz nie korzysta ze skutku jakim jest radość z uzyskania oczekiwanego efektu. 4. Zróżnicowanie form zachowania dziecka: zarówno tendencje do postępowania zgodnie z wolą dorosłego jak i ucieczka od ekspozycji zależą od sytuacji, w której znajduje się dziecko (czy jest pod kontrolą dorosłego czy też nie). Brak lub niedostateczna kontrola dorosłego tzw. bezstresowe wychowanie, przyzwalające lub permisywne odnosi się jedynie do rodzica (gdyż nie wymaga od niego konsekwencji, znajomości zasad postępowania, ich sensu), a nie do dziecka, które w tym okresie uczy się jak radzić sobie z emocjami, napadami złości, poczuciem bezsilności a także przyswojeniu różnych pożądanych społecznie form zachowania.

---