1. Platon.
Żył w latach 427-347 p.n.e., czasie rozkwitu Aten. Był arystokratą i zdobył staranne wykształcenie będąc uczeniem Sokratesa. Jego główne dzieła: „Państwo” - wizja państwa i „Prawo”; obejmują wszystkie ówczesne dyscypliny naukowe. Platon zalicza się do autorów tzw. złotej myśli. Był prekursorem totalitaryzmu, twierdził że rządzić mają filozofowie i wojskowi. Państwo Platona jest komunizmem utopijnym. Podtrzymał wiele myśli Sokratesa:
• materia - odbicie ducha idei,
• świat Platona - świat materialny i idei (niewidzialne),
• miłość, przyjaźń, piękno - wielkie znaczenie mają dla ludzi.
Koncepcja państwa według Platona.
Platon był uczeniem Sokratesa. Jego główne dzieła: „Państwo” - wizja państwa i „Prawo”; obejmują wszystkie ówczesne dyscypliny naukowe. Platon zalicza się do autorów tzw. złotej myśli. Był prekursorem totalitaryzmu, twierdził że rządzić mają filozofowie i wojskowi. Państwo Platona jest komunizmem utopijnym. Podtrzymał wiele myśli Sokratesa:
• materia - odbicie ducha idei,
• świat Platona - świat materialny i idei (niewidzialne),
• miłość, przyjaźń, piękno - wielkie znaczenie mają dla ludzi.
W IV wieku p.n.e. Platon swoje rozważania o idealnym państwie zapisał w 10 księgach. Jednak, aby najlepiej zrozumieć jego koncepcje państwa należy zastanowić się, co sprawiło, że Platon zajął się tą sprawą.
Filozof urodził się w trakcie wojny peloponeskiej, która miała zapewnić hegemonię w helleńskim świecie a przyniosła zaś liczne straty. Ateny powoli chyliły się ku upadkowi, Platon obserwował ten upadek największego z greckich polis i na pewno niejednokrotnie zadawał sobie pytanie o przyczynę. Dzieło Platona zawiera zarówno krytykę panujących porządków jak i propozycję zmian. Jako bezpośrednią przyczynę upadku ustroju podaje złe postępowanie władz oraz samą demokrację. Dostrzegając, szerzącą się korupcje ateńskich urzędników, złe wykorzystywanie publicznych pieniędzy oraz nietrafione decyzje, Platon wyciągnął wniosek, że władza działa zwykle tylko w swoim interesie, który nie zawsze jest zgodny z dobrem państwa. Postawę filozofa wobec takiego stanu najwyraźniej widać w księdze ósmej, gdzie bardzo złośliwie i dobitnie wytyka wady panującego ustroju. Tym wszystkim problemom miała zaradzić koncepcja Platona, którą spróbuje wyjaśnić.
Według Platona ludzkie ciało podzielone jest na trzy części: głowę, pierś i podbrzusze. Każdej z tych trzech części odpowiada jedna cecha duszy: głowie odpowiada rozum, piersi wola, a podbrzuszu pożądanie. Każdej z części duszy przypisany jest z kolei pewien ideał, czyli cnota. Rozum powinien dążyć do mądrości, wola okazywać męstwo, a nad pożądaniem należy panować znając umiar. Dopiero, gdy wszystkie te części człowieka funkcjonują jako całość to mamy do czynienia z człowiekiem sprawiedliwym. W platońskiej szkole młodzież powinna najpierw uczyć się panować nad żądzami, a następnie rozwijać męstwo. Na koniec rozum powinien osiągnąć mądrość.
Platon wyobrażał sobie państwo działające na takiej samej zasadzie jak człowiek, czyli z zachowaniem identycznego podziału. Dzieląc państwo na 3 kasty przyporządkował każdej jedną część człowieka. I tak głowie przyporządkował władze, piersi - strażników, (czyli żołnierzy), a podbrzuszu wytwórców (robotników). Żadna z tych grup nie osiąga doskonałości z osobna, żadna nie funkcjonuje bez związku z pozostałymi, dopiero wszystkie razem tworzą harmonijną, składającą się z nierównych części - całość.. Państwo staje ponad jednostką, jednostka stanowi część składową całości.
Filozofię Platona jak również koncepcję państwa cechuje racjonalizm. Idealne państwo jest rządzone rozumem przez „miłośników mądrości”, czyli filozofów.
Warto wspomnieć, że filozof jako pierwszy napisał, że kobiety mają takie same możliwości w zdobywaniu wiedzy i w niczym nie ustępują mężczyznom, tak, więc i kobiety mogłyby rządzić państwem platońskim. W jednej ze swoich ksiąg napisał, że państwo, które nie kształci i nie ćwiczy kobiet, jest jak człowiek, który trenuje tylko prawą rękę.
Platon uważał, że obywatele znajdujący się w dwóch najniższych kastach powinni wyrzec się rodziny a wychowanie dzieci powierzyć ludziom wykształconym. Jako pierwszy stworzył pomysł publicznych przedszkoli i całodziennych szkół. Popierał także metody spartańskie, według niego dobrym pomysłem jest po porodzie zostawić przy życiu tylko dzieci zupełnie zdrowe, a chore lub kalekie zabić.
W dziele Platona można dostrzec wiele podobieństw ateńskiego ustroju do sytuacji, jaka panowała w Sparcie, łatwo zauważyć, że tamtejszy system państwa wyraźnie mu imponował i to właśnie, dlatego zaczerpnął z niego wiele pomysłów np. system edukacji. Zresztą jest to uzasadnione, Sparta wyszła z wojny peloponeskiej na znacznie lepszej pozycji niż Ateny. Panował tam porządek i wewnętrzna harmonia, państwo było dobrze rządzone a obywatele byli zadowoleni, czego nie można było powiedzieć o państwie Ateńskim.
Wg Platona rządy ludzi odważnych, mężnych, uczciwych powinny cechować się cnotą, czyli osiąganiem celów godzących cele osobiste z celami całej wspólnoty i najważniejszą z cech czyli sprawiedliwością. Filozofowie, politycy, władcy wymyślają prawa i egzekwują je. Władca - filozof rozumie idee sprawiedliwości i musi przestrzegać praw. Władza jest sprawiedliwa, jeśli stoi ponad prawem.
Platon według swoich koncepcji stworzył wizję polis idealnej czyli takiej, którą rządzi idea uniwersalnego dobra i sprawiedliwości. W państwie wszystko musi mieć charakter powszechny - nie ma tu miejsca na indywidualność, lecz jedynie najbardziej ogólne zasady, wzorce. Państwo jest jednym organizmem, wszyscy obywatele muszą mieć ten sam cel, jest to warunek ładu.
Państwo musi być ascetyczne, konieczne jest wyrzeczenie się wszelkich dóbr doczesnych. Ma panować komunizm- nie jest to rozumiane jako wspólne posiadanie ale jako wyrzeczenie się prawa do posiadania oczywiście na rzecz państwa.
Idealne społeczeństwo to takie, w którym wszystkie te elementy funkcjonują harmonijnie. Żołnierze pomagają władcom utrzymać resztę obywateli pod łagodną , lecz pełną kontrolą. W państwie idealnym nie ma konfliktów, każda klasa jest szczęśliwa i zadowolona dzięki robieniu tego, do czego się najbardziej nadaje. Platońska teoria państwa to normatywna teoria państwa “najlepszego” skonstruowana wg idei dobra i sprawiedliwości. Państwo “najlepsze” winno dążyć do najwyższych zalet za jakie Platon uważał powszechność i stałość.
Program Platona był jeden dla wszystkich, nie podlegał przystosowaniom ani rozwojowi państwa, od obywateli wymagał stałości w sposobie myślenia i odczuwania.
Hierarchia społeczna została oparta przez Platona na hierarchii wiedzy. Mędrcy dochodzą do pełnej prawdy przez zdobycie kluczy otwierających przed nimi tajemnice świata idei; wojownicy poznają tylko część prawdy, prostacy zaledwie jej strzępy.
Idealne państwo to państwo ascetyczne, ponieważ cel do jakiego dąży jest idealny, którego osiągnięcie nie zapewnia obywatelom bezpośrednich korzyści, rozkoszy czy dóbr doczesnych. Wymaga wyrzeczenia się dóbr doczesnych. Ale te wyrzeczenia dotyczyły tylko dwóch wyższych stanów tj. strażników i wojowników. Dla nich została zniesiona własność indywidualna. W państwie obowiązywał ustrój komunistyczny, w którym wspólnym było wyrzeczenie się. Stan najniższy - rzemieślnicy nie podlegali rygorom, ponieważ nie brali udziału w dążeniach do doskonałości.
Ideą państwa platońskiego było podporządkowanie jednostek państwu, a państwa celom czysto moralnym, idealnym, powszechnym i stałym. W państwie idealnym nie liczono się z wolnością i szczęściem człowieka
Jednostka w platońskiej wizji nie była wartością suwerenną i samoistną, a jej szczęście osobiste i dobre samopoczucie nie stanowiły przedmiotu troski. Jednostka miała wartość o tyle tylko, o ile życie i działanie służyły realizacji ogólnych celów państwa. Idea państwa zajmowała wyższe miejsce w obiektywnej hierarchii, a niżeli jednostki. To nie państwo istniało dzięki jednostce, ale jednostka żyła dzięki państwu. Grupy rządzące żyły we wspólnocie rodzinnej i majątkowej. Nie znały rodzin. Związki kobiet i mężczyzn wyznaczał los, wychowanie dzieci było wspólne i odbywało się na koszt państwa ( rodzice nie znali swojego potomstwa). Elita nie znała własności prywatnej. Platon był zdania, że wyzwolenie od pokus osobistych, rodzinnych i majątkowych pozwoli na dystans wobec polityki, a tym samym na właściwe, szczęśliwe rządzenie
Myśl społeczno-ekonomiczna..
Według Platona człowiek to element państwa, o tym co dobre dla człowieka rozstrzyga państwo. Ujmował wszystko w odniesieniu makroekonomicznym, twierdził że „wszystko jest dla państwa, przez państwo, w państwie” ,a jednostka jest podporządkowana państwu: „państwo jest wszystkim, jednostka niczym” (podobnie jest w ustroju totalitarnym.) Państwem powinna rządzić klasa elitarna, klasa rządząca. Podkreślał, że funkcja rządzenia jest funkcją wręcz nieograniczoną, stąd też pojawia się u niego idea centralnego planowania gospodarczego - ustrój komunistyczny i korporacyjny. Rządzący chcąc spełnić istotny warunek rządzenia musieli bezwzględnie wyrzec się własności prywatnej (wszystko musieli oddać nawet żony), wszystko miało być wspólne, wszystko miało być podporządkowane jednemu celowi, czyli państwu.
Krytyka demokracji.
Wg Platona ustrój demokratyczny jest najbardziej chwiejny. Cechują go brak dyscypliny społecznej i respektu dla władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących i demoralizacja wśród ludu. Zręczny demagog nie ma trudności w zapanowaniu nad motłochem. Demokracja prowadzi nieuchronnie do tyranii.
Teoria krążenia ustrojów.
Timokracja - pojawiają się ludzie odważni, mężni, uczciwi, którzy walczą dla idei. Zaczynają patrzeć na własny interes. Myślą: obaliłem tyrana więc powinienem mieć więcej korzyści. Następuje podział na idealistów i arystokrację, czyli grupę ludzi, która monopolizuje władzę. Na zewnątrz monopolizuje mit, że ta władza wykonywana jest w interesie ogółu, dobra wspólnego. Arystokracja przekształca się w oligarchię.
Oligarchia - Zwyciężają największe namiętności: miłość do pieniądza, bogactwa. Brak racjonalnego myślenia, że ten interes przeznaczony jest dla dobra wspólnego, dla ogółu. Arystokraci nie patrząc na innych zagarniają wszystkie dobra. Pojawia się sprzeciw, wszyscy zaczynają chcieć rządzić. Następuje demokracja - rządy ludu.
Demokracja - każdy chce mieć władzę i pieniądze. Każdy chce rządzić, demokracja staje się w końcu anarchią.
Anarchia - ludzie dążą do silnej władzy, mówią, że wreszcie trzeba zrobić porządek. Ale żebym miał z tego korzyść, będę obiecywał (demagog- który wszystkim obiecuje wszystko) Robi się z niego tyran.
Tyrania - ustrój zdecydowanie najgorszy, racją stanu jest tu interes osobisty despoty - karierowicza. Ponieważ na dłuższą metę jest on niemożliwy pojawiają się ludzie odważni, mężni, uczciwi którzy obalają tyrana. Tyrania zmienia się w timokrację.
W ten sposób wg. Teorii krążenia ustrojów następuje powrót do pierwotnej formy i wszystko rozpoczyna się od nowa.
Geneza państwa.
Państwo stworzył człowiek. Państwo powstaje wówczas, gdy nikt z nas nie zdoła dbać w dostateczny sposób o zaspokojenie swych potrzeb lecz zdany jest na pomoc wielu. Państwo tworzy się w wyniku naszej wzajemnej potrzeby. Naczelną zasada realnych tworów państwowych wcale nie jest rozum ale odwaga (timokracja), anarchia (demokracja), chciwość (oligarchia), strach i zbrodnia (tyrania).
Jak więc widzimy doktryna Platona jest widoczna do dnia dzisiejszego w wielu innych doktrynach. Głównie w komunizmie, ale również choć w mniejszym stopniu w doktrynach faszystowskiej i nazistowskiej.
2. Arystoteles.
Arystoteles żył w latach 384 - 322 r. p.n.e.. Pochodził z Macedonii, jednak przybył do Aten i wstąpił do Akademii Platona, który miał już wówczas 61 lat. Najbardziej interesowała go żywa przyroda, z uwagą obserwował wszystko co go otaczało. W wielu przypadkach stanowił dokładne przeciwieństwo Platona, który posługiwał się tylko rozumu. Przyjął jednak pewne platońskie myśli, od niektórych zaś odszedł. Odrzucił idee degradacji i awansu, Platoński podział na klasy był dla niego podziałem stosunkowo sztywnym, dało to podstawę do tzw. średniowiecznego feudalizmu. Zadał sobie pytanie „co to jest dobro i na czym polega”. Doszedł do wniosku, że najważniejszym dobrem człowieka jest szczęście jednostki, ale też całego społeczeństwa. Odszedł od totalitaryzmu i despotyzmu państwowego Platona. Twierdził że szczęście nie jest w rękach państwa, ale w rękach jednostek, a każdy z nas ma wolną wolę, każdy z nas może być szczęśliwy, jeśli chce. Szukał też tzw. złotego środka, szczęście rozumiał w sensie materialnym i duchowym, uważał, że warunkiem szczęścia duchowego musi być pełne zaspokojenie potrzeb materialnych.
W ujęciu Arystotelesa ekonomika była w znaczeniu makroekonomicznym, czyli w odniesieniu do całego społeczeństwa. Ekonomika Arystotelesa jest częścią etyki, jest nauką jak zaspokajać potrzeby materialne, które prowadzą do szczęścia. Arystoteles wprowadził również dodatkowo pojęcie chremastyki, konkurencyjne w stosunku do ekonomiki; była to sztuka bogacenia się za wszelką cenę i wszelkimi sposobami („po trupach do celu”), nie uwzględniała zasad etycznych. Do czasów nowożytnych rozróżnia się te dwa pojęcia - ekonomikę i chremastykę.
Arystoteles odrzucił platońską ideę komunizmu, sprzeciwił się odebraniu własności prywatnej. Własność prywatna według Arystotelesa (podobnie w Anglii - liberalizm angielski) wynika wprost z prawa natury, z czysto naturalnego egoizmu posiadania. Arystoteles przewidywał możliwość ograniczenia własności co do zakresu posiadania; państwo ma prawo czuwać nad tym, aby własność nadmiernie się nie rozrastała, tak aby nie zakłócała idei dobra wspólnego.
Arystoteles rozwijał również swoją teorię niewolnictwa; stwierdził, że są dwa rodzaje niewolnictwa:
• naturalne (niewolnik rodzi się w rodzinie niewolników)
• przypadkowe (za długi, niewolnikiem jest też jeniec wojenny).
Rozwijał również swoją teorię na temat roli pieniądza, uważał, że gospodarka powinna opierać się na pieniądzu (a nie towar za towar). Arystoteles stał na stanowisku tzw. nominalizmu pieniężnego, tzn. uważał, że pieniądz nie ma żadnego znaczenia z punktu widzenia substancjalnego, tj. z czego jest sporządzany, nadaje się wartość umowną papierowi, zwykłym metalom. Pieniądz w istocie rzeczy jest tylko środkiem wymiany, w żadnym razie terauzacji (gromadzenie bogactwa). Pieniądz ma taką wartość jaką nada mu państwo. Arystoteles sprzeciwiał się też w praktyce pożyczkom na procent.
Prawo natury.
Arystoteles podkreśla, że rzeczywistość ustrojowa podlega prawu. Koncepcja prawno-naturalna mówi, że istnieją obiektywne prawa naturalne, podlega im cała rzeczywistość. Prawo natury - przyrodnicze, prawa naturalne - podlega im człowiek. Prawo natury znajduje zastosowanie w społecznych instytucjach koniecznych “ z natury”, górujących nad ludzkimi ustaleniami. Natura występuje jako stróż powszechnego ładu, twórca harmonijnego świata. Prawo natury u Arystotelesa jest zsynchronizowane z zasadą nierówności dominującą w świecie, a także z zasadą równości, która zawiera idee propozycji, nakazując każdemu oddawać to , co mu się należy wg miejsca w hierarchii świta i społeczeństwa.
Funkcje i zadania państwa.
Polis służy człowiekowi, państwo ma mu pomagać, zaspokajać jego potrzeby. Wg Arystotelesa człowiek jest istotą polityczną i bez otaczającego go społeczeństwa nie jest prawdziwym człowiekiem. Państwo należy do tworów natury, a człowiek z natury jest istotą państwową. Państwo pochodzi z natury tzn. że powstaje na drodze naturalnego rozwoju. Arystoteles twierdził , że cały rozwój społeczny zmierza do tego celu, którym jest państwo. Etapami tego rozwoju jest powstanie rodziny, gminy wiejskiej, a w końcu państwa, wspólnoty doskonałej, która jest kresem ewolucji. Priorytet państwa jest logiczny - całość musi być pierwsza od części. Państwo jest koroną mniejszych wspólnot rodzinnych. Tylko państwo osiąga wszechstronną samowystarczalność, może zaspokoić wszystkie materialne i duchowe potrzeby ludzi. Celem państwa jest stworzenie ludziom dobrego życia tzn. pełnego rozwoju materialnych i moralnych wartości, których ludziom potrzeba. Dobra materialne też są warunkiem szczęścia, ale nie dają się one mnożyć w nieskończoność i nie są trwałe; te zalety mają tylko wartości duchowe. Arystoteles podkreśla związek rozumu i cnoty z działaniem, z praktyczną aktywnością ludzi. W naturze ludzkiej tkwi dążenie do życia w państwie. Człowiek jako istotą własnego gatunku, pewne predyspozycje nabywa wraz z urodzeniem, ale grupa pozwala mu je wykształcić. Istotą człowieczeństwa jest życie w grupie. Arystoteles uważa że człowiek dochodzi etapami do państwa. Państwo jest tą doskonałą syntezą (potrzeba bezpieczeństwa).
Klasyfikacja ustrojów.
Zależnie od tego kto rządzi ( jednostka, grupa czy ogół) istnieją trzy ustroje dobre ( rządy dla dobra powszechnego): monarchia, arystokracja i politea oraz trzy ustroje zdegenerowane ( rządy dla własnej korzyści rządzących) : tyrania, oligarchia, demokracja.
Kształt ustroju zależy od siły i efektu walk społecznych, stanu gospodarki, charakteru narodu, podziału geograficznego oraz wielkości terytorium.
Kryterium oceny to, czy rządy są sprawowane w interesie ogółu.
Oligarchia to rządy bogaczy nawet gdy stanowią większość, a demokracja to rządy biednych nawet gdy stanowią mniejszość. Kariera tych ustrojów jest w pełni zrozumiała, ponieważ podstawowym kryterium zróżnicowania społecznego jest majątek. Trzecią drogą jest forma pośrednia, gdyby stan średni był grupą najsilniejszą, a co najmniej przeważającą liczebnie najlepszym ustrojem byłaby politea. Arystoteles bardzo chwali ten ustrój widząc w nim harmonijne połączenie ideałów wolności i hierarchii. Politea to system trwały i wykluczający walki wewnętrzne. Jest ona mieszaniną oligarchii i demokracji. W istocie politea to oligarchia o szerokiej podstawie społecznej. Wg Arystotelesa politea to złoty środek, to szansa dla kompromisów społecznych i stabilizacji polis.
Koncepcja szczęścia, a polis.
Wg Arystotelesa formą człowieka jest to, że ma on zarówno duszę roślinną , duszę zwierzęcą i duszę myślącą. Człowiek będzie szczęśliwy, gdy wykorzysta wszystkie swoje zdolności i możliwości. Arystoteles uważał, że istnieją trzy formy szczęścia:
* życie wśród namiętności i przyjemności
* życie wolnego i odpowiedzialnego obywatela
* życie badacza i filozofa
Aby człowiek był naprawdę szczęśliwy spełnione muszą być te trzy warunki jednocześnie. Człowiek jest stworzony do życia w polis i tylko będąc jej obywatelem może być w pełni szczęśliwy.
Geneza państwa.
Punktem wyjścia arystotelowskiej nauki o państwie jest stwierdzenie, że państwo należy do twórców natury, człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, zaś taki który z natury, a nie przez przypadek żyje poza państwem jest albo nędznikiem albo nadludzką istotą. Państwo jest syntezą mniejszych wspólnot rodzinnych i miejskich, jest ono jednak od tamtych doskonalsze, bo oznacza się samowystarczalnością. W sensie logicznym państwo jest pierwsze, człowiek bez państwa nie może istnieć.
Wnioski: Zarówno doktryna Platona jak i Arystotelesa pomimo iż żyli w czasach antycznych funkcjonują do dziś w wielu współczesnych nam doktrynach. Koncepcje tych dwóch wielkich filozofów przetrwały do dziś i stały się podstawą poglądów, które tak jak np. nazizm czy komunizm odegrały ogromne znaczenie w historii świata.
Bibliografia:
„Kultura fizyczna antycznej Grecji” - Bogdan J.Kunicki
„Encyklopedia PWN”
„Starożytność - oświecenie” - Krzysztof Mrowcewicz
„Etyka Platona o formie platońskiej refleksji moralnej” - Joanna Gwiazdecka
|