Prawa i obowiązki człowieka w świetle aktów prawnych
Po drugiej wojnie światowej jednym z najbardziej nośnych problemów była ochrona praw człowieka. Podejmowano szereg działań na arenie państwowej i międzynarodowej aby urzeczywistnić idee zapewnienia swobód i wolności demokratycznych. Problematyka ta obecna była w niemal każdym państwie demokratycznym. Nawet w samych Stanach Zjednoczonych, które są uznawane za ojczyznę wolności zaistniał ten problem. Chodziło tam o równouprawnienie czarnej ludności i kobiet. Osobami, które na trwałe w związku z tymi procesami weszły do historii byli Martin Luter King, Malcolm X. W Europie sprawy te ogniskowały się głównie w zwracaniu uwagi na łamanie praw człowieka w krajach komunistycznych. Innymi krajami, w których brak było poszanowania dla tych wartości były państwa afrykańskie, azjatyckie, jak na przykład Chiny i Ameryka Południowa. Również dziś sprawy te nadal nie straciły na aktualności, nawet w naszym kraju.
Co to są prawa i obowiązki obywateli?
Początkowo przez to pojecie rozumiano uprawnienia, które przysługiwały obywatelom danego państwa oraz obowiązki na nich spoczywające, które określały odpowiednie normy prawne. Obecnie podstawowe prawa, obowiązki i wolności obywatelskie zamieszczone są w konstytucji. Znajdujemy więc tam takie zapisy jak gwarancja ochrony godności każdego człowieka, wolności, zapis o równości wszystkich obywateli, o zakazie dyskryminacji czy innych prześladowań. Konstytucja gwarantuje prawo do zgromadzeń, udziału w życiu gospodarczym, politycznym, społecznym i wiele innych.
Prawa człowieka można podzielić następująco:
a) prawa osobiste:
prawo do:
życia
rzetelnego sądu
decydowania o swoim życiu
b) prawa i wolności polityczne:
Tzw. prawa negatywne - prawa służące ochronie wolności jednostki przed ingerencją ze strony państwa
prawo do obywatelstwa
możliwość uczestniczenia w życiu publicznym
czynne prawo wyborcze- możliwość uczestnictwa w wyborach
bierne prawo wyborcze - możliwość kandydowania w wyborach
wolność zrzeszania się
prawo do uczestniczenia i organizowania pokojowych manifestacji
prawo do składania wniosków, petycji, skarg
dostęp do informacji o działaniach władz i osób publicznych
równy dostęp do służby publicznej
c) wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
Tzw. prawa pozytywne - uprawnienia jednostki do świadczeń na jej rzecz - prawa socjalne
prawo do: ochrony zdrowia, nauki, pracy, odpowiedniego i zadowalającego wynagrodzenia, zapewniającego jednostce i jej rodzinie egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej, pomocy socjalnej (ogólnie)
Prawa ekonomiczne: prawo do własności, prawo dziedziczenia
Prawo solidarnościowe (w większości nie posiadają sformalizowanego charakteru prawnego) - wszystkie prawa przysługujące grupom społecznym, np. prawo narodów do samostanowienia
Prawa kulturalne: wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność korzystania z dóbr kultury i ich wytwarzania
Gwarancje:
materialne (dotyczą głównie praw socjalnych, ekonomicznych i kulturowych)
formalne (prawo do ochrony prawnej jednostki): prawo każdego człowieka do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły sąd, prawo do fachowej obrony w postępowaniu przed organami aparatu państwowego, prawo do skargi konstytucyjnej
Na prawa człowieka zwracano już uwagę w starożytności.
Pierwszym tego typu dokumentem był Hammurabiego Kodeks, jeden z najstarszych kodeksów świata, opracowany za czasów króla Hammurabiego władcy Babilonii w XVIII/XVII w. p.n.e,. Celem Kodeksu była unifikacja przepisów prawa zwyczajowego, które było do tego czasu nie spisane, co pozwalało na liczne nadużycia i dowolne interpretacje. Kodeks składają się 282 artykułów, prologu i epilogu, który dotyczy prawa karnego, procesowego, prywatnego (małżeńskiego, rzeczowego). Kodeks Hammurabiego opierał się na zasadach kazuistycznych. Kary nakładane były w myśl zasady "oko za oko, ząb za ząb" i tak zwanych karach odzwierciedlających (czyli jeśli syn uderzył ojca to odcinano mu ręką, którą to zrobił).
Tą problematykę poruszał także Arystoteles oraz Cycero. Również rzymskie prawo gwarantowało cały szereg praw, które odnosiły się do sfery własności i wolności.
Problem praw człowieka można odnaleźć w tekstach Starego Testamentu, następnie Nowego i w myśli chrześcijańskiej. Również w starożytnych Chinach poruszano te kwestie. Zajmował się tym między innymi Konfucjusz.
W średniowieczu aktem, który stanowił ważny przełom w omawianych tutaj kwestiach była wydana w 1215 roku przez króla Jana bez Ziemi Magna Charta Libertatum, czyli Wielka Karta Swobód. Mówiła ona między innymi: "żaden wolny człowiek nie ma być pojmany ani uwięziony albo wyrzucony z posiadłości, albo proskrybowany, ani wygnany lub innym sposobem pognębiony; i ani sami na niego nie wyruszymy, ani nikogo innego przeciw niemu nie wyślemy, jak tylko na podstawie legalnego wyroku równych jemu albo na podstawie prawa ziemskiego (...)".
W Polsce przywileje jedleńsko-krakowskie, które zostały wydane przez Władysława Jagiełłę w latach 1430-1433 gwarantowały szlachcie nietykalność osobistą ii majątkową, w myśl zasady Neminem captivabimus nisi iure victum (łac.nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego).
Rewolucyjnym, jak na owe czasy, było wystąpienie na soborze w Konstancji (1414-1418) Pawła Włodkowica, rektora Akademii Krakowskiej, który wystąpił wówczas z krytyką średniowiecznych metod nawracania na chrześcijaństwo i precedensowej doktryny prawa narodów.
W 1628 wydano w Anglii Petycję o prawie (ang. Petition of Wright), dokument ten został przedstawiony przez ang. parlament Karolowi I, domagano się w nim głównie przestrzegania kompetencji parlamentu co do nakładania podatków oraz zabraniano więzienia kogokolwiek bez wyroku sądowego. Akt ten zaliczany jest do angielskich aktów konstytucyjnych. Dalszy rozwój praw człowieka obserwujemy w oświeceniu. Twórcy tych przemian (jak między innymi John Lock, który jest twórcą nowożytnego systemu politycznego) idee i systemy swoje tworzyli nie z miłości czy chodźmy sympatii do ludzi, ale z potrzeby własnych, osobistych interesów. Może o tym świadczyć fakt, iż pierwsze decyzje jakie zostały w procesie wyżej wspomnianych. przemian podjęte to było to nadanie wolności od poddaństwa, po tym posunięciu uchwalano karę śmierci za włóczęgostwo. Decyzje te w praktyce miały na celu kierowanie mas ludzkich zaraz po uzyskaniu wolności od pańszczyzny bezpośrednio do fabryk, natomiast poprzez wprowadzenie mechanizmów gospodarczych do rozporządzania tymi ludźmi jak niewolnikami. Spopularyzowana na ówczesny czas koncepcja państwa burżuazyjnego formalnie dawała człowiekowi wolność, ale faktycznie poprzez jej ograniczanie nie dawała mu żadnych możliwości do korzystania z niej. Pomimo jednak, iż rzeczywistość była dosyć brutalna idee oświeceniowe w XVIII wieku popularyzowały się, a nowe poglądy filozofów francuskich i angielskich dotyczące relacji pomiędzy jednostką a państwem zdobywały sobie coraz większe uznanie. Coraz powszechniejsze było też przekonanie co do istnienia "praw naturalnych" człowieka (a były to prawa do wolności myśli oraz wypowiedzi, nietykalności osobistej, własności), o naturalnej równości ludzi, także o tym, iż państwa powstają przez "umowę społeczną" jego mieszkańców i trwają dzięki ogólnej zgodzie na zakres władzy panującego oraz obowiązujące prawa. Sceptyczny stosunek do zastanego porządku społecznego oraz jego wad stał się przyczyną wydarzeń, które doprowadziły do wywalczenia wolności przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (Deklaracja Niepodległości została ogłoszona w 1776) a także obalenia monarchii we Francji (Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789, zniesienie monarchii - 1792, stracenie Ludwika XVI - 1793).
Bardzo ważnym krokiem w dziedzinie szerzenia doktryn praw człowieka było uchwalenie w 1776 roku w stanie Wirginia "Karty Praw stanu Wirginia" dokument ten opierał się na zasadach, które wyznawał John Lock, zgodnie z nimi prawa człowieka stanowią podstawę istnienia państwa.
4 lipca 1776 roku została przyjęta Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych Dokument ten głosił iż: " wszyscy ludzie zostali stworzeni równi, zostali wyposażeni przez stwórcę w pewne niezbywalne prawa, między którymi są: życie, wolność i dążenie do szczęścia". Ponadto że dla zaprowadzenia tych praw zostały ustanowione w społeczeństwie rządy wywodzące swoja słuszną władzę z pozwolenia rządzonych. Dalej mówiono, iż jeśli kiedykolwiek któraś z form rządów stałaby się niebezpieczną dla owych celów, naród ma prawo do zmiany czy obalenia rządu, a następnie powołania nowego, który będzie sprawował władzę na takich zasadach, jakie naród uzna za najodpowiedniejsze by zapewnić sobie bezpieczeństwo i szczęście. Ta deklaracja była w rzeczywistości oskarżeniem trzynastu angielskich kolonii w Ameryce, które złożyły je pod adresem króla angielskiego Jerzego III oraz jego rządu. Sedno tej deklaracji sprowadzało się do zaakcentowania wolności kolonii jako pewnej zbiorowości ludzkiej, nie ustosunkowując się jednak do wolności jednostki. Kwestie dotyczące wolności obywateli realizowane były w formie Konstytucji w poszczególnych stanach, dla których wzorcem została Karta Praw Wirginii.
Przełomowym wydarzeniem jeśli idzie o kształtowanie się idei praw człowieka w świecie była rewolucja francuska. W 1789 roku we Francji przyjęto Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Ten o doniosłym znaczeniu dokument rewolucji francuskiej został uchwalony 26 VIII 1789 przez Konstytuantę. Za przyczynę nadużyć rządów Zgromadzenie Narodowe, które reprezentowało lud francuski uważało lekceważenie i nieznajomość praw człowieka. W związku z tym postanowiono więc ogłosić w uroczystej formie deklaracji, naturalne, niepowtarzalne, niepozbywalne i święte prawa człowieka. Mówiła ona między innymi: ludzie rodzą się równi i wolni, a jedynym co może wyznaczać różnice społeczne może być tylko użyteczność poszczególnych ludzi, natomiast celem każdego politycznego stowarzyszenia jest zachowywanie praw człowieka czyli takich jak: własność i bezpieczeństwo, wolność oraz prawo do oporu przeciwko uciskowi, postanawiano, że żadne ciało czy jednostka nie może dzierżyć władzy która nie byłaby wywodzona z narodu, a granice korzystania z tych wolności zostać mogą ograniczone tylko przez ustawę, ta znowuż może zakazywać tylko działań, które byłyby szkodliwe dla społeczeństwa, ustawa może być tworzona jedynie przez społeczeństwo oraz musi być taka sama dla wszystkich (gdyż wszyscy obywatele równi muszą być wobec prawa, zaś żaden człowiek nie może być: oskarżony, aresztowany czy uwięziony, inaczej jak tylko w sytuacji określonej przez ustawę i zgodnie z formą jaką ona przewiduje, nikt też nie może być karany w inny sposób niż na mocy ustawy wydanej i ogłoszonej jeszcze przed popełnieniem przestępstwa, w myśl zasady, że prawo nie działa wstecz, oraz ustanowionej zgodnie z prawem, każdego człowieka uznaje się też za niewinnego dotąd, aż nie zostanie uznany za winnego, nikt nie może też być niepokojony za swoje przekonania, również religijne, jeśli tylko ich manifestowanie nie zakłóca porządku publicznego, każdemu też obywatelowi przysługuje prawo do swobodnej wypowiedzi, pisania, druku i może odpowiadać za nadużycie tej wolności, tylko w przypadkach, które określają ustawy, aby utrzymać siłę publiczną, danina, czyli podatki muszą być równo rozłożona na wszystkich członków społeczeństwa i odpowiednio do ich możliwości, obywatele mają prawo żądać od każdego urzędnika publicznego sprawozdania z jego działalności, własność jest bowiem prawem, nienaruszalnym i świętym i nikt nie może zostać jej pozbawionym, za wyjątkiem tylko legalnej konieczności, i to pod warunkiem sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania. Deklaracja ta uznawała przyjętych przez nią katalog praw za wynikający z praw natury. Dała ona początek określeniu podmiotowe prawa publiczne, a jej postanowienia zamieszczane były później w konstytucjach francuskich, stały się też wzorem dla konstytucji innych państw. W Polsce Konstytucja Trzeciego Maja była pierwszą na w Europie konstytucją przyjmującą za podstawę statusu człowieka w państwie majątek, a nie jak dotychczas jego pochodzenie. Ten akt obok rewolucji francuskiej i amerykańskiej jest uznawany jako trzecia najważniejsza demokratyczna rewolucja ówczesnego świata. Po raz pierwszy w Polsce wówczas została zniesiona zasada, iż państwo nie ingeruje w stosunki pomiędzy panem a chłopem. Zagwarantowano także wolność osobistą osadnikom, którzy przebywali w kraju, do konstytucji włączono postanowienia odnośnie praw miast z 17 kwietnia 1791 rok. W sferze swobód obywatelskich przyznano mieszczanom z miast królewskich nietykalność osobistą, władzę w państwie pozostawiono w rękach tylko tej grupy szlachty, która posiadała majątki, wyłączono więc z wpływu na losy państwa szlachtę gołotę, za religię dominującą uznano katolicyzm, zapewniono również opiekę ze strony państwa innym wyznaniom. Rzeczpospolita miała być dziedziczną monarchią stanową, w państwie tym najważniejszym organem władzy ustawodawczej uznano dwuizbowy sejm, który składał się z Izby Poselskiej oraz Izby Senatorskiej, w których decydowano większością głosów. Władzą wykonawczą w myśl konstytucji miała być Straż Praw w której skład wchodzili: król, prymas, a także pięciu ministrów. Została wprowadzona odpowiedzialność parlamentarną i stało się to po raz pierwszy na świecie, w prowadzono też odpowiedzialność karną członków rządu przed sejmem. Instrumentem do rządzenia dla Straży miały być "Komisje Wielkie" (były to: komisja wojska, skarbu, policji i edukacji narodowej) na ich czele stać mieli ministrowie, którzy nie wchodzili w skład Straży. Zachowano federacyjny charakter państwa polsko-litewskiego, zniesiono jednak dualizm urzędów, skarbu i wojska. Co do ludności chłopskiej to mamy w tym dokumencie zapis, iż jest ona wzięta pod opiekę rządu krajowego. Pierwszą polską Konstytucję ustanowiono w następujących wymiarach, a więc: w wymiarze suwerenności narodowej, w wymiarze niepodległościowym kraju, , oraz w wymiarze wolności jednostki ludzkiej.
Następnym ważnym dokumentem w dziedzinie rozwoju praworządności i praw człowieka w Polsce była Konstytucja Księstwa Warszawskiego. Ustawa Konstytucyjna Księstwa Warszawskiego została nadana w dniu 22 lipca 1807 roku w Dreźnie przez Napoleona I. było to tylko w nieznacznej formie nawiązanie do postanowień Konstytucji 3 Maja. Zapisy dotyczące ochrony praw jednostki zostały tu wyraźnie ograniczone. Sformułowane tam zasady ustrojowe były kopia rozwiązań jakie zastosowano głównie w napoleońskiej Francji. Konstytucja ta wprowadzała francuskie rozwiązania zawarte w kodeksie cywilnym (Kodeks Napoleona), a także ustanawiała zasady równości wobec prawa i wolności osobistych. Bardzo istotnym posunięciem było zniesienie poddaństwa chłopów, jednak już bez ich uwłaszczenia (w związku z tym chłop zgodnie z prawem był człowiekiem wolnym, ale ziemia na której pracował oraz gospodarstwo należały wciąż do dziedzica). Należy zaznaczyć, iż to, że wymienione fakty historyczne tyczące się tworzenia praw człowieka, odnoszą się w zdecydowanej większości praw politycznych, nie mówiąc już o prawach demokratycznych, gospodarczych i socjalnych. W tym czasie przemilczane są całkowicie potrzeby człowieka, jak choćby: minimum utrzymania, zasiłki dla nieposiadających pracy, czy potrzebujących opieki medycznej. Aby te prawa znalazły się na porządku dziennym mieszkańcy Europy musieli jeszcze długo poczekać. Te prawa, jeśli idzie przynajmniej o wymiar teoretyczny przyznane zostają dopiero: jeśli idzie o Wielką Brytanię w latach 1860 - 70, były to prawa demokratyczne, a w latach 70 XIX wieku zostały przyznane pierwsze prawa socjalne, we Francji po roku 1870 zaś prawa demokratyczne, a po 1890 roku przyznano prawa socjalne, a w Stanach Zjednoczonych prawa demokratyczne zostały nadane po 1830 roku, a zaś prawa socjalne dopiero w roku 1936. Za właściwy rozwój praw człowieka można uznać dopiero okres po drugiej wojnie światowej. Najważniejsze posuniecie w tym względzie to podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych w 1945 roku.
W 1948 roku została przyjęta Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, która została podpisana10 grudnia 1948 roku przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Główne postanowienia zawarte w Deklaracji to: każdy człowiek jest wolny, niestosowanie dyskryminacji, prawo do sądu, prawo do sprawiedliwego procesu, prawo do własności, prawo do zrzeszania się, wyrzeczenie się niewolnictwa, zagwarantowanie ochrony prywatności, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania
Inne wartości potwierdzone przez Deklarację to: wolność sumienia, wolność wyznania, równość płci.
W związku z zakończeniem drugiej wojny światowej deklaracja była reakcją na wydarzenia tej wojny, tym samym zamykała pewien niechlubny etap historii stosunków międzynarodowych. Jednocześnie uznawana jest za podwalinę konwencji międzynarodowych oraz deklarowanych formalnie intencji państw i rządów w tych kwestiach, choć treść obowiązujących aktualnie aktów prawnych rozwinięta została znacznie wcześniej i przekształciła od czasów Deklaracji. Zakres obejmujący znaczenie pojęcia "prawa człowieka" zmieniał się ewoluując waz ze zmianami sytuacji w polityce światowej w skali globalnej, regionalnej i lokalnej. Sens deklaracji podlegał także przemianom w związku z przeobrażeniami w procesie realizacji owych praw. Idea dotycząca praw człowieka była wielokrotnie nadużywana i wykorzystywana na pewnym etapie rozwoju stosunków międzynarodowych w walce politycznej, odgrywała niekiedy rolę instrumentalną i była wykorzystywaną przez państwa, których siła oddziaływania i przewodzenia w danej chwili była najsilniejsza. Tym niemniej stworzyła ona nowe standardy zachowań państwa i to zarówno w aspekcie wewnętrznym, ale też międzynarodowym.
Jak każda inna idea, której stosowanie zależne było od warunków politycznych i zależne od nich, również i prawa człowieka przechodziły ewolucję. Rozszerzało się więc ich znaczenie, zakres pojęciowy i pole działania. Prawa człowieka można więc podzielić na trzy generacje:
Pierwsza generacja związana jest z:
- wolnościami osobistymi (czyli prawem do życia, wolności osobistej, prawem do własności, wolnością sumienia i wyznania, wolnością wypowiedzi, swobodą wyboru miejsca pobytu i poruszania się, tajemnica korespondencji,
- prawami politycznymi, a więc swobodą udziału w życiu politycznym, zarówno biernym jak i czynnym prawem wyborczym, prawem do zrzeszania się i innymi tego typu.
Prawa drugiej generacji są to prawa ekonomiczne i socjalne. Odnoszą się one do dostępu do ochrony zdrowia, zapewnienia nauki, opieki socjalnej. Ważną datą dla tego typu praw jest 16 grudnia 1966 roku, wówczas to Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencję Praw Człowieka, która gwarantowała zarówno swobody osobiste, jak i polityczne, a także ekonomiczne, społeczne i kulturalne.
Trzecia generacja omawianych praw dotyczy praw do rozwoju i datuje się ją od roku 1986. wówczas to przyjęto Deklarację dotyczącą Prawa do Rozwoju, która została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku. Uważa się powszechnie, że idea prawa do rozwoju zapoczątkowana została w roku 1969, gdy na posiedzeniu Algierskiej Komisji Justitia et Pax przyjęto odpowiednie decyzje zawierające poszanowanie dla tych wartości. Problematyka ta została wprowadzona na forum międzynarodowe przez Senegal w 1972 roku. W maju 1981 roku ECOSOC (czyli Economic and Social Council) powołała Grupę Roboczą Ekspertów Rządowych do spraw Prawa do Rozwoju, która opracowała też tekst Deklaracji.
Prawo do rozwoju oznacza, zgodnie z przyjętymi założeniami, tworzenie warunków do pełnego realizowania innych praw człowieka zawartych zarówno w pierwszej jak i drugiej generacji. Podkreśla ono zwłaszcza współzależność, niepodzielność i uniwersalizm dwóch Międzynarodowych Konwencji dot. Praw Człowieka. Wiele kontrowersji budzi jednak charakter prawny tego prawa, wzbudza on także wiele dyskusji. Jego znaczenie jest głównie humanitarne i polityczne oraz polega na powiązaniu ze sobą wartości takich, jak rozwój, prawa człowieka i demokracja. Kraje najlepiej rozwinięte, zachodnie koncentrują się głównie w swoich postulatach politycznych na powiązaniu praw człowieka i demokracji.
Prawa człowieka można więc podzielić na trzy generacje:
Pierwsza generacja związana jest z: wolnościami osobistymi (czyli prawem do życia, wolności osobistej, prawem do własności, wolnością sumienia i wyznania, wolnością wypowiedzi, swobodą wyboru miejsca pobytu i poruszania się, tajemnica korespondencji; prawami politycznymi, a więc swobodą udziału w życiu politycznym, zarówno biernym jak i czynnym prawem wyborczym, prawem do zrzeszania się i innymi tego typu.
Prawa drugiej generacji są to prawa ekonomiczne i socjalne. Odnoszą się one do dostępu do ochrony zdrowia, zapewnienia nauki, opieki socjalnej. Ważną datą dla tego typu praw jest 16 grudnia 1966 roku, wówczas to Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencję Praw Człowieka, która gwarantowała zarówno swobody osobiste, jak i polityczne, a także ekonomiczne, społeczne i kulturalne.
Trzecia generacja omawianych praw dotyczy praw do rozwoju i datuje się ją od roku 1986. wówczas to przyjęto Deklarację dotyczącą Prawa do Rozwoju, która została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku. Uważa się powszechnie, że idea prawa do rozwoju zapoczątkowana została w roku 1969, gdy na posiedzeniu Algierskiej Komisji Justitia et Pax przyjęto odpowiednie decyzje zawierające poszanowanie dla tych wartości. Problematyka ta została wprowadzona na forum międzynarodowe przez Senegal w 1972 roku. W maju 1981 roku ECOSOC (czyli Economic and Social Council) powołała Grupę Roboczą Ekspertów Rządowych do spraw Prawa do Rozwoju, która opracowała też tekst Deklaracji.
Prawo do rozwoju oznacza, zgodnie z przyjętymi założeniami, tworzenie warunków do pełnego realizowania innych praw człowieka zawartych zarówno w pierwszej jak i drugiej generacji. Podkreśla ono zwłaszcza współzależność, niepodzielność i uniwersalizm dwóch Międzynarodowych Konwencji dot. Praw Człowieka. Wiele kontrowersji budzi jednak charakter prawny tego prawa, wzbudza on także wiele dyskusji. Jego znaczenie jest głównie humanitarne i polityczne oraz polega na powiązaniu ze sobą wartości takich, jak rozwój, prawa człowieka i demokracja. Kraje najlepiej rozwinięte, zachodnie koncentrują się głównie w swoich postulatach politycznych na powiązaniu praw człowieka i demokracji.
SYSTEMATYKA PODSTAWOWYCH PRAW OBYWATELSKICH W RP
Prawo wyborcze: w znaczeniu przedmiotowym, jest to ogół norm prawnych, które regulują przygotowanie oraz przeprowadzenie wyborów, a także ustalenie obsady organów przedstawicielskich. Natomiast w znaczeniu podmiotowym - są to określone prawa obywatela, a ściślej mówiąc ogół jego uprawnień wyborczych.
Czynne prawo wyborcze: według jednego ze znaczeń jest to całokształt przepisów, które uprawniają obywateli do oddziaływania na kreowanie przedstawicielskich organów ludności poprzez każdorazowe wybory. W innym znaczeniu to prawo obywatela brania udziału w wyborach oraz do brania udziału w innych wyborczych czynności.
Bierne prawo wyborcze: przez to pojęcie określa się ogół norm prawnych, które określają warunki, jakim musi sprostać obywatel, aby mógł wystawić swoją kandydaturę w wyborach, a potem ewentualnie być wybranym do danego organu przedstawicielskiego
AKT WYBORCZY I JEGO CHARAKTER
Akt wyborczy jest odzwierciedlenie postaw i poglądów wyborców wyrażone poprzez określone głosowanie i wybór na przykład odpowiednich przedstawicieli do określonego organu. Akt wyborczy nosi znamiona aktu dwustronnego, stosunek prawny, który się przez to zawiązuje trwa przez okres całej kadencji. Akt wyborczy to jednak nie tylko akt desygnacji, nie jest on także tylko aktem głosowania i nie jest ograniczony czasowo. Bowiem dalsza część aktu wyborczego realizowana jest poprzez wybranych przedstawicieli, którzy mają za zadanie nas reprezentować, a więc dalej decydować w naszym imieniu.
WOLNOŚCI OBYWATELSKIE W RP
prawna ochrona życia
wolność sumienia i wyznania
zakaz tortur i kar cielesnych
wolność przemieszczania się
wolność słowa
prawo do ochrony prywatności
prawo do sądu
nietykalność osobista
nienaruszalność lokum
wolność osobista
prawo azylu dla cudzoziemca
domniemanie niewinności
prawo do ochrony danych osobowych
zakaz ekstradycji obywatela polskiego
ochrona komunikowania się
zakaz podejmowania eksperymentów naukowych bez zgody zainteresowanego
wolność komunikowania się
ZASADA RÓWNOŚCI WOBEC PRAWA
Odnosi się ona do wszystkich osób, którzy podlegają jurysdykcji Rzeczpospolitej Polskiej. Jest ona uzupełniona przez prawo do równego traktowania każdego obywatela przez władze państwowe. W praktyce decyzyjnej Trybunału Konstytucyjnego utrwalił się zwyczaj mówiący, iż równość wobec prawa rozumieć należy tak, że wszystkie podmioty, które charakteryzują się określoną cechą istotną w takim samym stopniu muszą być traktowane równo. Trybunał dopuścił swojej praktyce do zjawiska tzw. dyskryminacji pozytywnej, która polega na aktywnym wspieraniu pewnym grup, wtedy gdy jest to niezbędne dla doprowadzenia do rzeczywistej równości. Reszta norm zawartych w konstytucji to:
- zakaz dyskryminacji obojętnie jakiego człowieka w życiu politycznym, społecznym czy gospodarczym z którejkolwiek przyczyny:
- równy dostęp obywateli do świadczeń państwowej opieki zdrowotnej
- równouprawnienie kobiet i mężczyzn
- zasada równości prawa wyborczego
- równy dostęp obywateli do wykształcenia
- prawo dostępu obywateli do służby publicznej
- równy dostęp do dóbr kultury
KONSTYTUCYJNE OBOWIĄZKI OBYWATELI RP
obowiązek wierności RP
obowiązek obrony ojczyzny i służby wojskowej bądź służby zastępczej
obowiązek troski o dobro wspólne
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
POZYCJA USTROJOWA
RPO jest to organ jednoosobowy, który stoi na straży praw i wolności człowieka oraz obywatela , które zawarte są w Konstytucji i innych aktach normujących życie społeczne. Jego kompetencje obejmują swoim zasięgiem całe terytorium Polski. RPO swoje działania wykonuje przy pomocy swojego biura. Za zgodą Sejmu może on, , powołać swoich pełnomocników. Na wniosek RPO Marszałek Sejmu może powołać jednak nie więcej niż 3 zastępców Rzecznika. RPO powołuje Sejm za zgodą Senatu na kadencję 5-letnią (z możliwość dwóch powtórnych wyborów tej samej osoby). Kandydatów na stanowisko RPO przedstawia Marszałek Sejmu albo grupa 35 posłów.
Pozycję w systemie ustrojowym Rzeczpospolitej RPO określa Konstytucja (w artykule 210). RPO jest więc w swojej działalności niezależny od innych organów państwowych, niezawisły oraz odpowiada jedynie przed Sejmem.
Odwołany może być przez Sejm przed zakończeniem kadencji gdy:
zrzekł się wykonywania swoich obowiązków
sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu
stał się trwale niezdolny do ich pełnienia na skutek choroby, ułomności lub upadku sił
RPO ma obowiązek corocznego informowania Sejmu i Senatu o swoich poczynaniach oraz o tym jak wygląda stan przestrzegania PiWCziO. Marszałek Sejmu Mozę wnosić wnioski odnośnie przedstawiania informacji lub podejmowania czynności w określonych sprawach. RPO z własnej inicjatywy może również przedkładać Sejmowi i Senatowi sprawy, które wynikają z jego działalności.
RPO nie może bez wcześniejszej zgody Sejmu być pociągniętym do odpowiedzialności karnej czy też pozbawiony wolności. Nie wolno go zatrzymać ani aresztować, oprócz przypadku, gdy został przyłapany na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa. O jego ewentualnym zatrzymaniu zawiadamia się Marszałka Sejmu, który może zwrócić się o jego natychmiastowe zwolnienie. RPO nie może piastować innego stanowiska, z wyjątkiem profesora szkoły wyższej, ani też wykonywać innych zajęć zawodowych. Nie może także być członkiem partii politycznej, związku zawodowego ani też prowadzić działalności publicznej, której by się nie dało pogodzić ze sprawowaniem jego urzędu.
KOMPETENCJE RPO
RPO ma za zadanie podejmować czynności, których celem jest ochron praw człowieka i obywatela z własnej inicjatywy albo na wniosek obywateli lub też ich organizacji czy organów samorządowych (wniosek tego typu nie musi zachowywać jakiś szczególnych form, ani opłat). Po otrzymaniu takiego wniosku RPO może:
poprowadzić samodzielnie całe procedurę
zwrócić się do Sejmu w sprawie zlecenie NIK i przeprowadzenia koniecznej kontroli dla zbadania określonej sprawy
zwrócić się o zbadanie całej lub części sprawy do właściwych organów
nie przyjąć sprawy i zawiadomić o tym wnioskodawcę albo osobę która jest związana z daną sprawa
Po zbadaniu określonej sprawy RPO może:
- przekazać wnioskodawcy wnioski, w których zawarte jest stanowisko Rzecznika nie stwierdzające naruszeń praw człowieka i obywatela
- wnieść wniosek do organu nadrzędnego o powzięcie odpowiednich środków w związku z dokonanym naruszeniem praw obywatelskich przez jednostkę podległą
- wystąpić z wnioskiem o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w sprawach o wykroczenia lub też wystąpić o ukaranie w postępowaniu
- zwrócić się do instytucji, która naruszyła prawa obywatelskie i w określić co powinno być zrobione dla właściwego załatwienia tej sprawy. Instytucja, do której zwrócił się RPO zobligowana jest do poinformowania rzecznika - w terminie 30 dni - tym jakie działania zostały podjęte
- zażądać rozpoczęcia postępowania cywilnego a także uczestniczyć w już toczących się sprawach (na prawach prokuratora)
- wystąpić o wszczęcie postępowania administracyjnego albo zaskarżać podjętą decyzję sądu administracyjnego a także uczestniczyć w toczącym się już postępowaniu administracyjnym na prawach przysługujących prokuratorowi
- wystąpić do uprawnionego oskarżyciela z żądaniem wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu
Oprócz tego RPO:
- jest uprawniony do tego by przedstawiać właściwym organom, czy instytucjom lub organizacjom ocen oraz wniosków, które zmierzają do zapewnienia odpowiedniej ochrony praw człowieka i obywatela i usprawnienia w celu załatwiania spraw jednostki, na to wszystko daje mu upoważnienie prowadzenie określonych spraw
- może zwracać się do właściwych organów z prośbą o podjęcie inicjatywy ustawodawczej lub też zmianę określonych aktów prawnych w kwestiach dotyczących zakresu kompetencji RPO
- może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawach:
- zgodności ustaw z ratyfikowanymi Umowami Międzynarodowymi
- zgodności umów międzynarodowych i ustaw z ustawą zasadniczą
- zgodności przepisów prawa, które wydają centralne organy państwowe z Konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi
- zgodności z Konstytucją celów a także działalności partii politycznych
- może występować do Sądu Najwyższego z wnioskiem o podjęcie uchwały, która ma na celu wyjaśnienie przepisów prawnych, które budzą wątpliwości albo stosowanie których wywołuje rozbieżności w praktyce.