Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Zróżnicowanie polszczyzny. Odmiany społeczne i terytorialne. Język pisany i mówiony. Style funkcjonalne polszczyzny

LITERATURA

• E. Bańkowska, Z problematyki stylu, w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2003.

• Grabias, Środowiskowe i zawodowe odmiany języka - socjolekty, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

• K. Handke, Terytorialne odmiany polszczyzny, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

• H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka polska. Zarys, r. II Główne odmiany stylowe języka polskiego, Warszawa 2001

• F. Nieckula, Język ustny a język pisany, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

• K. Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

Język ogólny (literacki, standardowy, dialekt kulturalny)

• język warstw wykształconych; odmiana języka etnicznego mająca zasięg ogólnonarodowy, upowszechniana przez szkołę, media oraz literaturę, przeciwstawiana odmianom terytorialnym i środowiskowym , występuje przede wszystkim w wersji pisanej, wtórnie mówionej.

• Język literacki - rozumiany także jako język literatury pięknej, styl artystyczny.

I. Język mówiony - pisany

…

• Ja jutro nie mogę się urwać, bo jestem umówiony na wizytę, dzisiaj widziałem, że do Eldomu na Alejach przywieźli takie palniki, do tych kuchenek jak wasza, wiesz. No i radzę pójść szybko. Słuchaj jest sklep Eldomu na Alejach Krasińskiego między Smoleńską a tą księgarnią muzyczną, wiesz, znaczy PWM.

• A to wiem, wiem…

• No i tam widziałem na wystawie, a dzisiaj przechodziłem tamtędy.

• Ale palniki jakie, to znaczy co?

• No to, co jest u was rozleciałe, do tej Slabody, kuchenek Slaboda.

• Dobra

• Są i te większe, i te mniejsze, wiesz.

• No to dziękuje ci strasznie. To oczywiście tam pójdę. To otwierają o jedenastej?

• No o jedenastej otwierają. Po prostu boję się, że jakbym jutro nie wyskoczył, to…

• Nie , a dlaczego masz skakać, skoro ja mogę skoczyć?

• No wiesz, bo ci obiecałem, że będę się starał to ci załatwić.

• Nic nie masz załatwiać, stary.

• Ale… tylko tak nie bardzo jestem zorientowany, czy jednego typu były te kuchenki, tak że raczej żebyś wziął te palniki z domu, wiesz.

• Człowieku, czy zdajesz sobie sprawę, jak wygląda taki palnik w środku; w ogóle trzeba zdrapywać nie wiem czym, bracie, w ogóle te kuchenki należałoby wyrzucić, od tego się zaczyna.

• Słuchaj, no nie wiem, wiesz bo tamte obsady są dobre, tylko same palniki są do dupy, bo to cienka blaszka jest.

• Właśnie, te obsady są złe.

• Zobaczysz jak to tam…

• To znaczy to, w co się wkłada palnik, a w tej chwili nawet palnik mi się rozpieprzył.

• No a są palniki na wystawie, a może w środku jest jeszcze coś więcej, wiesz, ale dwa dni temu tam przechodziłem i nie widziałem tego, także chyba dopiero co przyszło. Chyba żeby nie mieli na wystawie. Tego też nie wiem.

• No dobra, zobaczę, jutro będę tam.

(fragment rozmowy telefonicznej)

Przekaz mówiony	Przekaz pisany
Mówienie wiąże się raczej z bezrefleksyjnym użyciem języka, jest spontaniczne	Pisanie, jako działanie w większym stopniu przemyślane, uporządkowane, łączy się z pewnym wysiłkiem
Tekst mówiony ma charakter ulotny: ginie w chwili powstawania	Tekst pisany przypomina swoją trwałością przedmioty materialne
Długość wypowiedzi ustnych jest ograniczona przez możliwości człowieka w zakresie pojemności jego pamięci	Tekstom pisanym obce są ograniczenia związane ze zdolnością ludzkiego umysłu do percepcji, koncentracji
Mówienie powiązane jest z kontekstem: sytuacją, realiami otoczenia, możliwością obserwowania reakcji rozmówcy	W przekazach pisanych proces nadawania i odbioru komunikatu są od siebie oddalone w czasie i przestrzeni - wypowiedzi pisane uniezależniają się od sytuacji, w której powstały.

Cechy języka mówionego

• powtórzenia

• anakoluty

• zdania niedokończone, urwane

• autopoprawki, wprowadzane przez wyrażenia to jest, to znaczy

• składnia charakteryzująca się nadmiarem spójników (tzw. polisyndeton)

• tok zdania - przerywany wyrazami retardacyjnymi i elementami prajęzykowymi

• potok składniowy

• równoważniki zdań i elipsy

• dominującą formą wypowiedzi - dialog - role nadawcy i odbiorcy - przemienne (pisanie - charakter monologowy)

• podwójne orzeczenia (wziął zrobił)

• szyk - podporządkowany intencji komunikacyjnej - na pierwsze miejsce informacje ważne

• związek z sytuacją - elementy odsyłające do rzeczywistości - np. zaimki wskazujące ten, ta to

• nieprecyzyjne użycia słów (jechałam zupełnie pustym autobusem)

II. Zróżnicowanie terytorialne

Dialekt (gwara) - (od gr. dialectos `sposób mówienia, rozmowa'), terytorialna odmiana języka; posługują się nią mieszkańcy wsi na jakimś obszarze kraju

Różnice wobec polszczyzny ogólnej :

• cechy fonetyczne (np. sposoby realizacji poszczególnych głosek , akcentowania)

• zasób leksykalny

• gramatyka (fleksja, składnia)

5 dialektów: wielkopolski, małopolski, mazowiecki, śląski, pomorski

Regionalizmy - wyrazy lub właściwości języka (fonetyczne, fleksyjne ) typowe dla osób zamieszkujących jakiś region kraju i nie posługujących się gwarą.

Regionalizmy leksykalne

• krakowska piętka, borówka, nagniotek, drzewko, bańka, pluskiewk, na pole - warszawska przylepka, czarna jagoda , odcisk, choinka, bombka, pinezka, na dwór

• poznańska górka, tytka, antrejka, ryczka, modry, laczki , sklep, - to warszawskie poddasze, torebka, korytarz, stołeczek, niebieski, kapcie bez pięt, piwnica

Regionalizmy gramatyczne

ten por - obok ta pora, ten seler - obok ta selera,

krak. ta magiel, litra, beretka, krawatka

Regionalizmy fonetyczne

• zakres użycia n tylnojęzykowego

• tzw. wymowa udźwięczniająca

Spółgłoski na granicy wyrazów przed samogłoskami, a także przed [l, ł, m,n] wymawiane są na południu Polski zawsze dźwięcznie

wymowa warszawska wymowa krakowska

krzak róży [kszak ruży] - [kszag ruży]

kwiat nasturcji [kfiat nasturcji] - [kwiad nasturcji]

• dźwięczne przedniojęzykowozębowe po spółgłoskach bezdźwięcznych święty, twój, chwała (tereny zachodnie i nadgraniczne)

• h dźwięczne (kresy)

• ł przedniojęzykowo-zębowe (tereny wschodnie)

III. Zróżnicowanie społeczne

Socjolekt (społeczna odmiana języka) - odmiana języka, którą posługują się wspólnoty połączone pewnym typem więzi społecznych, a także grupy ludzi wykonujących ten sam zawód. S. różnią się od języka ogólnego przede wszystkim słownictwem i frazeologią.

• w grupach zawodowych (np. gwary zawodowe lekarzy, prawników, aktorów)- profesjolekty

• w środowiskach działających nielegalnie, np. złodziei, więźniów (np. grypsera, odmiana języka używana przez przestępców, więźniów);

• w środowiskach, w których dominują kontakty bezpośrednie, osobiste, indywidualne: w kręgach rówieśniczych i towarzyskich ( gwary środowiskowe, np. uczniów, studentów, karciarzy, szachistów).

Profesjonalizmy - wyrazy potoczne, używane w nieoficjalnych kontaktach osób wykonujących ten sam zawód.

• gwary miejskie - byt historyczny

IV. Style funkcjonalne (stylistyczno-funkcjonalne odmiany języka)

Style funkcjonalne - zestawy środków językowych (leksykalnych, składniowych, brzmieniowych itp.) oraz konwencjonalne sposoby ich wykorzystania do ukształtowania wypowiedzi związanych z pewnymi sytuacjami komunikacyjnymi, społecznymi rolami nadawcy i odbiorcy, a także celami komunikacyjnymi mówiącego.

styl potoczny	styl urzędowy
styl naukowy	styl artystyczny
styl publicystyczno-dziennikarski	styl religijny
styl retoryczny (wystąpień publicznych)

1