WIERZENIA MEZOPOTAMII
[slayd1] Religia Mezopotamii z uwagi na złożone podłoże etniczne, nigdy nie była jednolita, jednakże w zasadniczym zrębie ukształtowali ją Sumerowie. Wierzenia Sumerów oparte były na kulcie sił przyrody i bóstw astralnych, a władcy sumeryjskich państw opierali się na radach astrologów i wróżbitów, bez których nie podejmowali poważniejszych decyzji.
To właśnie sumeryjski panteon i ich postrzeganie świata oddziaływały na terenach mezopotamskich niemal przez trzy tysiąclecia, pomimo tego, że każdy kolejny lud, który przybywał do Mezopotamii, przynosił ze sobą własne wierzenia i tradycje. Również Akadowie, w drugiej połowie III tysiąclecia, wnieśli swój znaczny wkład w rozwój religii i form kultu, niemniej jednak zauważalna jest dysproporcja między ich wierzeniami, a sumeryjskimi, chociażby w liczbie czczonych bogów - na kilkaset bogów sumeryjskich tylko kilkunastu było pochodzenia semickiego, mających i tak odpowiedniki w panteonie sumeryjskim.
Do najważniejszych bóstw mezopotamskich należeli głównie: An, Enki, Enlil i Inanna.
[slayd2] Ważną rolę spełniały także liczne inne bóstwa, których genealogia często nie jest ze sobą zgodna, gdyż zależy od lokalnego miejsca kultu danego boga. Jednak dało się wyznaczyć powszechnie przyjmowane linie genealogiczne. [slayd3]
An / Ana - bóg nieba, władca wszechświata; jako `niebo' był pierwszą siłą sprawczą w dziele stworzenia, również najwyższy przywódca, ojciec wszystkich bogów; w teorii o trzech niebach zajmuje niebo najwyższe; mimo, iż był on prawie we wszystkich okresach jednym z najważniejszych bogów mezopotamskich, jego istota nie została ściśle określona, a jego ikonografia i atrybuty są nieznane, gdyż przedstawiany był w sztuce bardzo rzadko; w sztuce kasyckiej i nowoasyryjskiej symbolem boga Anu jest tiara wielorożna; [slayd4]
Enki / Ea - władca świata podziemnego; bóg podziemnego oceanu wody słodkiej, patron magii, mądrości i rzemiosła; syn Ana i bogini Nammu i bratem bliźniakiem boga Iszkura/Adada; jego żoną była Damgalnuna/Damkina, a ich potomstwo obejmowało bogów: Marduka, Asarluhiego, Enbilulu - mędrca, Adapę i boginię Nansze; najważniejszym ośrodkiem kultu Enkiego było E-abzu (Dom Abzu) w Eridu; dostarczyciel wody słodkiej, bóg - stwórca, oraz ten, który określa przeznaczenie; sprzyjający rodzajowi ludzkiemu; w plastyce wyobrażany najczęściej jako bóstwo siedzące, z długą brodą, posiadający tiarę wielorożną na głowie i długą plisowaną szatę; z jego ramion wypływają strumienie wody z małymi rybami; często przestawiano go przyjmującego dary ofiarne, albo jeńca pod postacią lwa-demona lub ptaka-człowieka; w symbolice okresu kasyckiego, babilońskiego i asyryjskiego jego zwierzęciem była koza-ryba; inne atrybuty to rzeźbiona laska zakończona głową barana oraz żółw; [slayd5]
Enlil / Ellil - syn Ana lub Enkiego i Ninki, władca powietrza; wg jednego z poematów `inni bogowie nawet nie mogą spoglądać na jego wspaniałość; wśród jego dzieci są bogini Inana i bogowie: Adad/Iszkur, Nanna-Suen, Nergal, Ninurta/Ningirsu, Pabilsag, Nusku, Utu/Szamasz, Urasz, Zababa i Ennugi; wezyrem Enlila jest bóg Nusku; gł. ośrodkiem jego kultu była świątynia E-kur (Dom Góra) w Nippur; określany też jako Wielka Góra lub Król Obcych Krajów, więc być może miał związek z górami Zagros; w sztuce nowoasyryjskiej Ellila symbolizuje tiara wielorożna; [slayd6]
Inana / Isztar - bogini miłości i walki, określana mianem Pani Nieba (Nin-ana), najważniejsza bogini sumeryjska przez wszystkie okresy w starożytnej Mezopotamii; zapis jej imienia za pomocą znaku węgara z pierścieniem; łączona z różnymi bóstwami, np. bogiem arabskim Attar lub syryjską boginią Astarte; najczęściej uważana za córkę boga Ana; związana z sumeryjskim miastem Uruk; była boginią miłości cielesnej (odzwierciedlanej w stosunkach seksualnych pozamałżeńskich i prostytucji), z czym wiąże się też fakt, iż nie posiadała stałego małżonka (Dumuzi był jej `umiłowanym') ani dzieci, z jednym wyjątkiem - bogiem Szara; istniało wiele lokalnych odmian tej bogini, np.: Inana z Zabalam (płn. Babilonia), Inana z Agade, Inana z Kisz, Isztar z Niniwy, Isztar z Arbeli w Asirii, jednak najważniejsza jest Inana z Uruk, gdzie znajdowała się jej główna świątynia E-ana (Dom Nieba); w jej osobowości można wyróżnić trzy odrębne postaci: bogini miłości i zachowań seksualnych, bogini wojny, podczas której staje u boku wybranych królów, dążąca do poszerzenia swej władzy (dla Asyryjczyków gł. Isztar z Arbeli) oraz bogini utożsamiana z planetą Venus, gwiazdą poranną i wieczorną; w sztuce przedstawiana zazwyczaj jako bogini-wojownik, często uskrzydlona i z tiarą wielorożną, w pełnym uzbrojeniu albo w otoczeniu gwiazd, naga, ukazana frontalnie; jej zwierzęciem był lew, a symbolem - gwiazda lub tarcza z gwiazd (w pewnym okresie również rozeta); [slayd7]
Dumuzi - bóg pasterzy i podziemia, umiłowany Inany; patron nawadniania i uprawy roli; został uprowadzony przez demony przybywające z podziemia, by Inana mogła to miejsce opuścić, tam umarł i stał się bogiem świata podziemnego; w miejscach, gdzie go czczono, przypisywano mu różniące się od siebie historie i życiorysy; niektóre miejsca kultu: Bad-tibira, Uruk, Lagasz; miały miejsce lamentacje rytualne związane z jego śmiercią; w okr. wczesnodynastycznym szósty miesiąc roku brał nazwę od święta boga Dumuziego, w późniejszym kalendarzu mezopotamskim jeden z miesięcy nazywał się `Dumuzi', czwartym miesiącem był Du'uzu lub Duzu; współcześnie w irackim dialekcie j.arabskiego lipiec określa się jako Tammuz - imię to jest wymienione w biblijnej Księdze Ezechiela i jest semicką formą imienia Dumuzi; prawdopodobnie nie stwierdzono w sztuce mezopotamskiej przedstawień tego boga ani wydarzeń z nim związanych; [slayd8]
Nanna-Suen / Sin - bóg księżyca; bóstwo męskie; określany jako Nanna lub Suen, także oboma imionami razem; nosił też inne imiona; jego imię zapisywano też liczbą `30', czyli liczbą dni w miesiącu księżycowym; Nanna był synem Enlila i Ninlil, spłodzony w wyniku gwałtu; jego żoną została bogini Ningal, z którą miał dzieci: boga słońca - Utu oraz boginię Inanę; najważniejszym ośrodkiem jego kultu była świątynia E-kisz-nu-gal w Ur, w okresie nowobabilońskim też świątynia w Harranie; jego symbole to sierp księżyca w pozycji leżącej, a jego zwierzęciem byk lub lew-smok;
[slayd9]
Inni ważni bogowie:
Ereszkigal - bogini śmierci i świata podziemnego, siostra Isztar
Iszkur - bóg burzy
Ki (Uras)- ziemia
Nammu - bogini pierwotnego morza
Ningal - żona Nanna
Ninhursag - bogini matka, symbol życia i płodności ziemi
Ninlil - żona Enlila, matka Nanna
Nintur - opiekunka ciężarnych kobiet
Tiamat - bogini słonego oceanu, matka bogów
Utu - bóg słońca, syn Nanna
Głównym ośrodkiem religijnym Mezopotamii, była południowa jej część - Babilonia.
[slayd10] Atrybuty bogów.
STWORZENIE ŚWIATA [slayd11]
Przyjmowano powszechnie, że bogowie istnieli od dawna, ale nie od zawsze i że człowiek pojawia się później - to nie bogowie stworzyli wrzechświat, ale to wrzechświat stworzył bogów. Nammu była matką, która urodziła Ana (niebo), Ki (ziemię) i innych `wielkich bogów' (Anszar i Kiszar). Dla wyrażania idei stworzenia świata posługiwano się różnymi koncepcjami. Pierwsza - to idea stosunku seksualnego między bogami. W drugiej - ideą było ręczne uformowanie figurki z gliny, zwłaszcza w odniesieniu do rodzaju ludzkiego. Trzecia koncepcja uznawała ożywającą moc boskiej wypowiedzi. Boga (przede wszystkim Enkiego) przestawiano w roli organizatora świata wyłącznie siłą stwórczą własnego słowa.
[slayd12] Mezopotamczycy pojmowali świat tak, jak go widzieli: bezkresne niebo, wielka równina i bardzo dużo wody dokoła. Dla nich ziemia ki była płaskim dyskiem unoszącym się na słodkiej wodzie - abzu/apsu, otoczonej wielkim oceanem, na którego brzegach wznosiły się wysokie góry. Wszystko to znajdowało się w kuli. Jej górną połowę zajmowało niebo - an, potężne, solidne sklepienie w kolorze cyny, po któym poruszały się ciała niebieskie. Dolną zaś - niewidzialny i tajemniczy świat podziemny - kur. Sama kula była jakby zawieszona w `morzu pierwotnym', wiecznym i nieskończonym.
Na zasadnicze pytania dotyczące świata i człowieka Mezopotamczycy dawali różne odpowiedzi zależnie od tradycji lokalnej, epoki i odbiorców. Niemniej jednak tradycja `oficjalna' najlepiej utrwalona, która przetrwała pod różnymi postaciami aż do wygaśnięcia cywilizacji mezopotamskiej - i dłużej - zaczyna się jak zwykle w Sumerze.
Mitologia mezopotamska, ze względu na swe nie jedno-kulturowe pochodzenie, posiada różne źródła i cechy.
I. mitologia sumeryjska: [slayd13]
na podst.: mitów, hymnów, modlitw, pieśni religijnych, lamentacji, dysput, eposów;
tematyka: powstanie i organizacja świata, stworzenie człowieka i jego cywilizacji, opowieści o bogach i półboskich bohaterach (ich życie codzienne i niezwykłe czyny);
cele, np.: wyjaśnienie przeróżnych zjawisk przyrodniczych i wydarzeń, kształtowanie poglądów;
najstarsze dwa texty religijne powst. ok. roku 2400 pne, lecz same koncepcje światopoglądowe oraz fabuły większości mitów - w pierwszej poł. III tys. pne;
oryginalne dokumenty sumeryjskie o treści mitologicznej pochodzą przeważnie z archiwum świątynnego w Nibru, które jako siedziba boga Enlila co najmniej od poł. III tys. pne było niejako stolicą Sumerów;
utwory mit., podobnie jak eposy, hymny, modlitwy i lamentacje, mają formę poetycką;
cechy charakterystyczne: podział textu na strofy i wiersze, repetycje całych ustępów lub zwrotów, bogactwo epitetów i porównań oraz wprowadzenie dialogów i cytatów mowy bezpośredniej.
II. mitologia babilońska i asyryjska: [slayd14]
teksty mit. są liczniejsze od sumeryjskich, ale nie bogatsze od nich pod względem różnorodności gatunków czy treści;
najdawniejsze zabytki pisane to: imiona teoforyczne, listy bogów, dokumenty nieliterackie wymieniające ofiary składane bogom i o dostawach do świątyń, ich budowie czy restauracji;
okres staroakadyjski (2poł.IIItys.pne) - znikoma ilość treści mitologicznych;
okres starobabiloński (1połIItys.pne) - epos o Gilgameszu, mit o Atrachasisie, hymny, modlitwy; najprawdopodobniej wiele mitów inspirowanych mit. sumeryjską przekazywano ustnie, dopiero później zapisywano;
po okresie starobabilońskim teksty mają postać nowego utworu, nie były prostym tłumaczeniem mitów sumeryjskich; mają własną formułę i treść;
okres staroasyryjski (1poł.IItys.pne) - nie ma treści mitologicznych, są zaklęcia;
najliczniejsze zabytki z zakresu mitologii i religii z okresów: średnio-, nowo- i późnobabilońskiego oraz średnio- i nowoasyryjskiego; odnalezione w różnych bibliotekach i archiwach świątynnych lub pałacowych, m.in. w: Mari, Nippur, Aszur, Niniwa, Tell el-Amarna (Egipt; teksty szkolne przy nauce akadyjskiego);
asyryjskie dzieła literackie zapisywane były dialektem babilońskim;
ważne ośrodki religijne, z których pochodzą mity: Babilon Uruk, Ur;
podobnie jak sumerowie, nie nadawali swym utworom tytułu;
długość - różna; zapisywane na kilku lub kilkunastu tabliczkach;
podział na strofy i wiersze, stosowanie tzw. paralelizmu członów; często mowa bezpośrednia; porównania i epitety;
tematyka mitologiczna głownie na pieczęciach cylindrycznych z różnych czasów;
[slayd15]
Najbardziej szczegółowa i kompletna legenda, jaką znamy to wielka epopeja kosmiczna określana jako `Enuma elisz' - `Gdy w górze', gdyż od takich właśnie słów się zaczyna. Jest to długi poemat spisywany na siedmiu tabliczkach, prawdopodobnie zredagowany w Babilonie za panowania Nabuchodonozora I (1124-1103r.pne), dysponujemy jednak egzemplarzami datowanymi na I tysiąclecie. Główną rolę odrywa tu Marduk, ale w wersji asyryjskiej imię tego boga zostało zastąpione imieniem Aszur.
Nazywany jest też eposem o stworzeniu wszechświata. Porządek przedstawia się następująco: światem rządzi panteon bogów z Mardukiem na czele, ludzkość ma tylko służyć bogom. Wynika to z faktu, iż kosmologia babilońska miała jednoznaczny pogląd na sens istnienia człowieka.
Jak podaje "Enuma Elisz" — "kiedy żaden jeszcze nie objawił się bóg", istniały jedynie praistoty. U zarania dziejów byli tylko Apsu — istniejąca od zawsze słodkowodna Otchłań — i Tiamat (Ocean). Symbolizowały one pierwiastki: żeński i męski.
[slayd16]
"Kiedy na górze jeszcze nie nazwano nieba,
a na dole ziemia też jeszcze nie otrzymała imienia,
kiedy tylko Apsu praodwieczny, który je spłodził,
i Mummu-Tiamat, która je wydała na świat,
wody ich w jedno zmieszali"
[slayd17] W wyniku pierwiastka męskiego i żeńskiego następuje moment przełomowy - we wnętrzu Tiamat zaczęli zradzać się bogowie.
"Kiedy bogowie nie mieli jeszcze imion i przeznaczenie ich nie było jeszcze ustalone,
Wtedy w ich wnętrzu (wodach Aspu i Tiamat) stworzeni zostali bogowie..."
[slayd18] Po tym akcie stworzenia nowi bogowie zaczęli swoim zachowaniem drażnić praistoty i naruszać ich spokój. Z tego powodu Aspu postanowił młode pokolenie bogów zgładzić:
"Muszę ich zniszczyć, tak, położę kres ich hałasom,
aby powróciła cisza i byśly mogli odpocząć...."
[slayd19] Sprzeciwiała się temu Tiamat:
"Mielibyśmy zniszczyć to cośmy sami stworzyli!?..."
Jednak mimo oporów Tiamat, Apsu za radą Mummu postanowił działać.
O planach praistot dowiedzieli się młodsi bogowie, w tym Ea. On sprawił, że Apsu zasnął a Mummu został sparaliżowany mocą. Następnie zabił Apsu i na jego powłoce zbudował swoją rezydencję, dlatego stał się panem Apsu, wód wszechświata. Jego małżonką została Damkina, z którą miał syna Marduka.Tymczasem Tiamat, nalegana przez swoich doradców, postanowiła dokonać zemsty na nieposłusznych i zdradzieckich młodszych bogach. [slayd20] W tym celu stworzyła armię potworów, ucieleśniających wszelkie możliwe zło. Na ich czele postawiła Kingu , swojego pierworodnego syna:
"Ułożyłam dla ciebie zaklęcie, wywyższyłam cię w zgromadzeniu bogów
w twoje ręce złożyłam pełnię władzy służenia radą wszystkim bogom.."
[slayd21] O przygotowaniach do ostatecznej rozprawy dowiedzieli się młodsi bogowie:
"Tiamat, która nas wydała na świat, teraz nas nienawidzi,
zwołała zgromadzenie, szaleje z wściekłości.."
[slayd22] Bogowie odbyli za radą Ea naradę i postanowili, że obrona pokieruje Marduk. Bóg ten postawił jednak warunek, dzięki któremu stałby się najważniejszym wśród bogów:
"Mam związać Tiamat i ocalić wam życie,
zwołajcie zgromadzenie, moje wielkie przeznaczenie ogłoście (..)
niechaj słowa moich ust, tak jak wasze wyznaczą losy,
tak by cokolwiek stworzę pozostało niezmienne
i żadne słowo z moich ust nigdy nie było odwołane ani zmienione.."
[slayd23] Bogowie uznali postulat Marduka, który wyruszył do boju z Tiamat. Walka była bardzo zacięta, ale ostatecznie prabogini została pokonana:
"Związał ją i płomień jej życia zgasił.
Martwą na ziemię cisną i na trupie staną.."
Z powłoki Tiamat Marduk stworzył niebo i ziemię. Następna część eposu opowiada o gwiazdach i astrologii. Gdy niebo i ziemia zostały już uformowane Marduk wpadł na pomysł stworzenia istoty służącej bogom, by oni sami mogli odpoczywać. [slayd24] Do tego celu był potrzebny jeden z bogów i jego życie należało poświęcić. Ea rzekł:
"Niechaj zgromadzą się wielcy bogowie,
aby można było poświęcić winnego, aby oni sami mogli dalej istnieć.."
[slayd25] Wybór padł na Kingu, syna pokonanej Tiamat. Proces stworzenia człowieka odbył się następująco:
"Nałożyli nań karę za jego przewiny, krew jego przelali.
Z jego krwi stworzyli rodzaj ludzki;
on Ea nakazał mu bogom służyć, a bogów puścić wolno..."
Oczywistym celem tego wielkiego poematu było opiewanie zasług Marduka - jego zwycięstw, aktów stworzenia pokonania Tiamat.
[slayd26] Akt stworzenia kosmosu nie jest tu dobrowolnym i spontanicznym czynem wszechmocnego boga, ale konsekwencją gigantycznej walki, zwycięstwa Porządku nad Chaosem, Dobra nad Złem.
.