I. Analiza całkowitych kosztów własnych działalności operacyjnej w układzie rodzajowym.
Tabela nr. 1. Całkowite koszty własne działalności przemysłowej w układzie rodzajowym w latach 1995-1997r. (w tyś. zł.)
Wyszczególnienie 1995 1996 1997
plan wykonanie
Łączne całkowite koszty własne w cenach stałych
162.000
172.000
176.000
180.000
Z tego:
Amortyzacja 14.720 16.600 18.098 18.862
Zużycie materiałów 71.964 76.102 78.612 80.540
Zużycie energii 9.120 10.200 10.614 11.036
Obróbka obca 10.080 10.540 10.614 10.858
Usługi transportowe 3.680 3.910 4.002 3.916
Usługi remontowe 4.160 4.590 4.872 4.806
Inne usługi materialne 3.840 4.080 4.176 4.272
Wynagrodzenia 20.960 21.760 21.402 21.716
Świadczenia na rzecz pracowników 14.276 14.678 14.302 14.696
Podatki i opłaty 3.440 3.530 3.392 3.424
Usługi niematerialne 5.760 5.950 5.916 5.874
Jeśli przyjąć produkcję sprzedaną netto w cenach stałych osiągniętą w roku 1995 za 100%, to jaj wzrost w roku 1996 wynosił 6,9%, a w roku 1997 - 18,8%. Plan produkcji sprzedanej netto w roku 1997 wykonano w 103,9%. W badanym okresie nie wystąpiły zmiany w asortymentowej strukturze produkcji, które by zakłóciły porównywalność kosztów własnych.
Tabela nr. 2. Dynamika produkcji całkowitych kosztów własnych działalności przemysłowej w układzie rodzajowym w latach 1995-1997.
Wyszczególnienie Wskaźnik dynamiki Wskaźnik wykonania planu w roku 1997 (w %)
1995=100% 1996=100%
1995 1996 1997
Produkcja sprzedana netto w cenach stałych 106,9 118,8 111,1 103,9
Łączne całkowite koszty własne w cenach stałych
106,2
111,1
104,7
102,3
Z tego:
Amortyzacja 113,2 128,1 113,2 104,2
Zużycie materiałów 105,8 111,9 105,8 102,5
Zużycie energii 111,8 121,0 108,2 104,0
Obróbka obca 104,6 107,7 103,0 102,3
Usługi transportowe 106,3 106,4 100,2 97,9
Usługi remontowe 110,3 115,5 104,7 98,6
Pozostałe usługi materialne 106,3 111,3 104,7 102,3
Wynagrodzenia 103,8 103,6 99,8 101,5
Świadczenia na rzecz pracowników 102,8 102,9 100,1 102,8
Podatki i opłaty 102,6 98,6 97,0 100,9
Usługi niematerialne 103,3 102,0 98,7 99,3
Dane w tabeli nr.2 wskazują na korzystną sytuację w dziedzinie kształtowania się całkowitych kosztów własnych działalności przemysłowej w układzie rodzajowym w rozpatrywanym przedsiębiorstwie. Odnosi się to zarówno do łącznych całkowitych kosztów własnych jak i do poszczególnych ich rodzajów. Wzrost produkcji sprzedanej w latach 1996 i 1997 był silniejszy od wzrostu łącznych całkowitych kosztów własnych. Łącznie całkowite koszty własne w roku 1997 wzrosły bowiem o 11,1% w porównaniu z rokiem 1995 i o 4,7% w stosunku do roku 1996, natomiast produkcja sprzedana netto wzrosła odpowiednio o 18,8 i 11,1%. Wskaźnik dynamiki łącznych całkowitych kosztów własnych zmalał bowiem o 1,5 punktu procentowego (ze 106,2 do 104,7%), natomiast wskaźnik dynamiki produkcji sprzedanej netto wzrósł o 4,2 punktu procentowego (ze 106,9 do 111,1%).
Tabela nr. 3. Struktura całkowitych kosztów własnych działalności przemysłowej w układzie rodzajowym w latach 1995-1997 (w %)
Wyszczególnienie 1995 1996 1997
plan wykonanie
Łączne całkowite koszty własne w cenach stałych
100,0
100,0
100,0
100,0
Z tego:
Amortyzacja 9,1 9,7 10,3 10,5
Zużycie materiałów 44,4 44,1 44,6 44,6
Zużycie energii 5,6 5,9 6,0 6,1
Obróbka obca 6,2 6,1 6,0 6,0
Usługi transportowe 2,3 2,3 2,3 2,2
Usługi remontowe 2,6 2,7 2,8 2,7
Inne usługi materialne 2,4 2,4 2,4 2,4
Wynagrodzenia 12,9 12,7 12,2 12,1
Świadczenia na rzecz pracowników 8,8 8,5 8,1 8,2
Podatki i opłaty 2,1 2,1 1,9 1,9
Usługi niematerialne 3,6 3,5 3,4 3,3
Dane w tabeli nr. 3 dowodzą, że korzystnym proporcjom wzrostu poszczególnych rodzajów kosztów własnych i produkcji towarzyszyły postępowe zmiany w strukturze całkowitych kosztów własnych. Stale i w znacznym stopniu wzrastał udział kosztów energii, a słabiej i tylko w roku 1997 - udział kosztów zużycia materiałów, przy jednoczesnym systematycznym i jeszcze silniejszym spadku wynagrodzeń, oraz świadczeń dla pracowników. Udział kosztów amortyzacji wzrósł w roku 1997 o 0,8 punktu procentowego w stosunku do roku 1996 i o 1,4 punktu procentowego w porównaniu do roku 1995.
II. Analiza całkowitych kosztów własnych działalności przemysłowej w układzie kalkulacyjnym.
Kształtowanie się całkowitych kosztów własnych w układzie kalkulacyjnym działalności przemysłowej rozpatrywanego przedsiębiorstwa w latach 1995-1997 przedstawia tabela nr. 4.
Tabela nr. 4. Całkowite koszty własne działalności przemysłowej w układzie kalkulacyjnym w cenach stałych w latach 1995-1997 (w tyś. zł.)
Wyszczególnienie 1995 1996 1997
plan wykonanie
Materiały bezpośrednie 400.800 429.250 440.220 453.900
Wynagrodzenia bezpośrednie 73.600 77.350 78.300 79.210
Pozostałe koszty bezpośrednie 71.200 77.350 80.040 81.880
Koszty bezpośrednie 545.600 583.950 598.560 614.990
Koszty wydziałowe 160.800 168.300 174.000 176.220
Techniczne koszty wytworzenia 706.400 752.250 772.560 791.210
Koszty ogólnozakładowe 84.000 86.700 87.000 89.000
Zakładowe koszty wytworzenia 790.400 838.950 859.560 880.210
Koszty sprzedaży 9.600 11.050 10.440 9.790
Łączne całkowite koszty własne 800.000 850.000 870.000 890.000
Jeśli przyjąć wielkość przychodów netto ze sprzedaży produktów w cenach stałych osiągniętą w roku 1995 za 100%, to jej wzrost w roku 1996 wynosił 7,8%, a w roku 1997 - 18,7%. Plan owych przychodów netto, do których zaliczamy przychody ze sprzedaży produktów pomniejszone o podatek akcyzowy, w roku 1997 wykonano w 104,2%.
Dynamikę i strukturę całkowitych kosztów własnych działalności przemysłowej rozpatrywanego przedsiębiorstwa w układzie kalkulacyjnym przedstawiają tabele nr. 5 i 6
Tabela nr 5. Dynamika całkowitych kosztów własnych działalności przemysłowej w układzie kalkulacyjnym i produkcji w cenach stałych w latach 1995-1997
Wyszczególnienie Wskaźnik dynamiki Wskaźnik wykonania planu w roku 1997 (w %)
1995=100% 1996=100%
1995 1996 1997
Materiały bezpośrednie 107,1 113,2 105,7 103,1
Wynagrodzenia bezpośrednie 105,1 107,6 102,4 101,2
Pozostałe koszty bezpośrednie 103,2 115,0 105,9 102,3
Koszty bezpośrednie 107,0 112,7 105,3 102,7
Koszty wydziałowe 104,7 109,6 104,7 101,3
Techniczne koszty wytworzenia 106,5 112,0 105,2 102,4
Koszty ogólnozakładowe 103,2 106,0 102,7 102,3
Zakładowe koszty wytworzenia 106,1 111,4 104,9 102,4
Koszty sprzedaży 115,3 102,0 88,6 93,7
Łączne całkowite koszty własne 106,3 111,3 104,7 102,3
Przychody netto ze sprzedaży produktów 107,8 118,7 111,7 104,2
Tabela nr. 6. Struktura całkowitych kosztów własnych działalności przemysłowej w układzie kalkulacyjnym w cenach stałych w latach 1995-1997 (w %)
Wyszczególnienie 1995 1996 1997
plan wykonanie
Materiały bezpośrednie 50,1 50,5 50,6 51,0
Wynagrodzenia bezpośrednie 9,2 9,1 9,0 8,9
Pozostałe koszty bezpośrednie 8,9 9,1 9,2 9,2
Koszty bezpośrednie 68,2 68,7 68,8 69,1
Koszty wydziałowe 20,1 19,8 20,0 19,8
Techniczne koszty wytworzenia 88,3 88,5 88,8 88,9
Koszty ogólnozakładowe 10,5 10,2 10,0 10,0
Zakładowe koszty wytworzenia 98,8 98,7 98,8 98,9
Koszty sprzedaży 1,2 1,3 1,2 1,1
Łączne całkowite koszty własne 100,0 100,0 100,0 100,0
Dane z powyższych tabel wskazują, że w rozpatrywanym przedsiębiorstwie koszty bezpośrednie stanowią większość całkowitych kasztów własnych działalności przemysłowej, i mają tendencje do wzrostu. Interesujący nas wskaźnik udziału wynosił 69,1% w roku 1997, wobec 68,2% w roku 1995 i 68,7% w roku 1996. Świadczy to o tym że dynamika tych kosztów była silniejsza od dynamiki łącznych całkowitych kosztów własnych. Łączne całkowite koszty własne w roku 1997 wzrosły bowiem o 11,3% w porównaniu z rokiem 1995 i o 4,7% w stosunku do roku 1996, przy czy przychody netto ze sprzedaży produktów wzrosły odpowiednio o18,7 i 11,7%. Pozytywnie wypadł plan przychodów netto ze sprzedaży produktów w 104,2%, a plan łącznych całkowitych kosztów własnych w 102,3% i kosztów bezpośrednich w 102,7%.
III. Analiza jednostkowych kosztów własnych.
Jednostkowe koszty własne powinny być przedmiotem wszystkich form analizy ekonomicznej, tj. analizy wykonania planu, analizy międzyokresowej i analizy międzyzakładowej. Analiza jednostkowych kosztów własnych polega na:
1) porównaniu rzeczywistej wysokości jednostkowych kosztów własnych i ich składników w badanym okresie z wielkościami planowanymi na ten okres oraz osiągniętymi w poprzednich okresach (co najmniej dwóch),
2) ocenie struktury jednostkowych kosztów własnych w badanym okresie na tle struktury tych kosztów w planie i okresach poprzednich,
3) rozpoznaniu (wyróżnieniu) i ocenie czynników powodujących odchylenia od planu oraz zmian w dynamice i strukturze jednostkowych kosztów własnych,
4) porównaniu międzyzakładowych jednostkowych kosztów własnych wraz z rozpoznaniem i oceną czynników stwarzających różnice między przedsiębiorstwami w wysokości i strukturze badanych jednostkowych kosztów własnych.
Kształtowanie się jednostkowego kosztu własnego wyrobu gotowego B, jego struktury i wielkości produkcji w sześciu przedsiębiorstwach przemysłowych w badanym roku przedstawiają tabele nr. 7 i 8.
Tabela nr. 7. Jednostkowy koszt własny i produkcja w badanym roku (koszt w zł)
Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa
1 2 3 4 5 6
Produkcja wyrobu gotowego B (w szt) 1.300 1.200 1.100 1.000 800 900
Jednostkowy koszt własny 660 720 700 780 870 840
z tego
Materiały bezpośrednie 320 349 302 373 423 420
Wynagrodzenia bezpośrednie 120 132 138 144 163 155
Pozostałe koszty bezpośrednie 20 26 27 30 38 19
Koszty wydziałowe 98 100 114 93 137 103
Koszty ogólnozakładowe 75 94 96 116 74 109
Koszty sprzedaży 27 19 23 24 35 34
Tabela nr. 8. Struktura jednostkowego kosztu własnego w badanym roku (w %)
Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa
1 2 3 4 5 6
Jednostkowy koszt własny 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
z tego
Materiały bezpośrednie 48,4 48,5 43,1 47,7 48,7 49,8
Wynagrodzenia bezpośrednie 18,2 18,3 19,8 18,5 18,7 18,5
Pozostałe koszty bezpośrednie 3,0 3,6 3,8 3,9 4,3 2,3
Koszty wydziałowe 14,9 13,9 16,3 11,9 15,7 12,3
Koszty ogólnozakładowe 11,4 13,1 13,7 14,9 8,6 13,0
Koszty sprzedaży 4,1 2,6 3,3 3,1 4,0 4,1
Na podstawie danych zamieszczonych w tabelach 7 i 8 należy:
1) porównać poszczególne składniki jednostkowego kosztu własnego i łączny jednostkowy koszt własny, stosując zmienną podstawę odniesienia,
2) określić rozpiętość w poszczególnych składnikach jednostkowego kosztu własnego oraz w jego wielkości i strukturze,
3) obliczyć umowny jednostkowy koszt własny i jego strukturę oraz porównać z nimi jednostkowy koszt własny i jego strukturę w rozpatrywanych przedsiębiorstwach,
4) obliczyć średni jednostkowy koszt własny rozpatrywanych przedsiębiorstw i porównać z nim jednostkowy koszt własny w poszczególnych rozpatrywanych przedsiębiorstwach.
Ad. 1) - Jednostkowy koszt własny przeliczony w stosunku do zmiennej podstawy odniesienia przedstawia tabela nr. 9.
Tabela nr. 9. Porównanie jednostkowego kosztu własnego w badanym roku z zastosowaniem zmiennej podstawy odniesienia (w %)
Wyszczególnienie Przedsiębiorstwa
1 2 3 4 5 6
Jednostkowy koszt własny 100 109 106 118 132 127
z tego
Materiały bezpośrednie 106 116 100 124 140 139
Wynagrodzenia bezpośrednie 100 110 115 120 136 129
Pozostałe koszty bezpośrednie 105 137 142 159 200 100
Koszty wydziałowe 105 108 123 100 147 111
Koszty ogólnozakładowe 101 127 130 157 100 147
Koszty sprzedaży 142 100 121 126 184 179
Z danych tabeli nr. 9. wynika, że pierwsze przedsiębiorstwo dwukrotnie dostarcza podstawy odniesienia dla pozostałych przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwo to, mając najniższy jednostkowy koszt własny, aż w pięciu składnikach tego kosztu osiąga gorszy poziom od innych przedsiębiorstw. Dane w powyższej tabeli wskazują, że każde z rozpatrywanych przedsiębiorstw, co najmniej w jednym składniku jednostkowego kosztu własnego reprezentuje najniższy poziom tego kosztu.
Ad. 2) - rozpiętość w poszczególnych składnikach jednostkowego kosztu własnego oraz w jego wielkości i strukturze przedstawia tabela nr. 10.
Tabela nr. 10. rozpiętość jednostkowego kosztu własnego w badanym roku (w %)
Wyszczególnienie Rozpiętość w kosztach Rozpiętość w strukturze jednostkowego kosztu własnego
Jednostkowy koszt własny 100 - 132 x
Materiały bezpośrednie 100 - 140 43,1 - 49,8
Wynagrodzenia bezpośrednie 100 - 136 18,2 - 19,8
Pozostałe koszty bezpośrednie 100 - 200 2,3 - 4,4
Koszty wydziałowe 100 - 147 11,9 - 16,3
Koszty ogólnozakładowe 100 - 157 8,6 - 14,9
Koszty sprzedaży 100 - 184 2,6 - 4,1
Dane z tabeli 10 wskazują, że skala rozpiętości między rozpatrywanymi przedsiębiorstwami w poszczególnych składnikach jednostkowego kosztu własnego jest większa od rozpiętości jego łącznej wielkości. Największa rozpiętość występuje w pozostałych kosztach operacyjnych, najmniejsza zaś w kosztach wynagrodzeń bezpośrednich. Ponieważ pozostałe koszty bezpośrednie stanowią od 2,3 do 4,4% jednostkowego kosztu własnego, przeto nawet 200% rozpiętości między rozpatrywanymi przedsiębiorstwami w tym składniku kosztów własnych może tylko w minimalnym stopniu wpływać na zróżnicowanie jednostkowego kosztu własnego. Można, zatem stwierdzić, że o różnicach między rozpatrywanymi przedsiębiorstwami w wysokości jednostkowego kosztu własnego zadecydowały przede wszystkim różnice między nimi w kosztach materiałów bezpośrednich, i kosztach wynagrodzeń.
Ad. 3) - Jak już stwierdzono, umowny jednostkowy koszt własny jest sumą najniższych składników tego kosztu poszczególnych przedsiębiorstw. Jego wysokość i strukturę przedstawia tabela nr. 11.
Tabela nr. 11. Umowny jednostkowy koszt własny i jego struktura w badanym roku.
Wyszczególnienie Umowny jednostkowy koszt własny (w zł) Wskaźnik struktury
(w %)
Jednostkowy koszt własny 627 100,0
z tego:
Materiały bezpośrednie 302 48,3
Wynagrodzenia bezpośrednie 120 19,1
Pozostałe koszty bezpośrednie 19 3,0
Koszty wydziałowe 93 14,8
Koszty ogólnozakładowe 74 11,8
Koszty sprzedaży 19 3,0
Dane w tabeli nr. 11 - wskazują, że umowny jednostkowy koszt własny jest niższy od najwyższego jednostkowego kosztu własnego o 243 zł. (870 - 627), co stanowi 38,8% umownego jednostkowego kosztu własnego, i o 33 zł. (660 - 627) od najniższego jednostkowego kosztu własnego, co stanowi 5,3% umownego jednostkowego kosztu własnego. Obniżenie jednostkowego kosztu własnego wyrobu gotowego B do poziomu umownego jednostkowego kosztu własnego pozwoliłoby obniżyć całkowite koszty własne:
- w przedsiębiorstwie 1 o 42.900 zł,
- w przedsiębiorstwie 2 o 111.600 zł.
- w przedsiębiorstwie 3 o 80.300 zł.
- w przedsiębiorstwie 4 o 153.600 zł,
- w przedsiębiorstwie 5 o 194.400 zł,
- w przedsiębiorstwie 6 o 101.700 zł,
- w badanych przedsiębiorstwach 683.900 zł.
Ad. 4) - średni jednostkowy koszt własny rozpatrywanych przedsiębiorstw jest jak wiadomo - średnią arytmetyczną ważoną jednostkowych kosztów własnych tych przedsiębiorstw, przy czym wagą jest wielkość produkcji. Średni jednostkowy koszt własny wyrobu gotowego B wynosi:
zł.
czyli w zaokrągleniu 750 zł.
Jak widać, w przedsiębiorstwach 4, 5 i 6 jednostkowy koszt własny wyrobu gotowego B jest wyższy od średniego, natomiast w pozostałych niższy. Różnica między najwyższym a średnim jednostkowym kosztem własnym wyrobu gotowego B wynosi 120 zł. (870 - 750), co stanowi 16% średniego jednostkowego kosztu własnego. Różnica między średnim a najniższym jednostkowym kosztem własnym wyrobu gotowego B wynosi 90 zł. (750 - 660), co stanowi 12% średniego jednostkowego kosztu własnego.
IV. Analiza przyczynowa składników układu kalkulacyjnego całkowitych kosztów własnych działalności przemysłowej.
Analizę kosztów bezpośrednich rozpoczyna się od ustalenia i oceny odchylenia bezwzględnego tych kosztów. Aby uwzględnić wpływ zmian wielkości produkcji na koszty bezpośrednie lub ich składniki, oblicza się odchylenie względne tych kosztów odrębnie dla każdego asortymentu produktów. Znane są trzy sposoby obliczania tego odchylenia. Do tego celu służą następujące wzory:
lub
lub
gdzie:
qp1 - liczba produktów (wyrobów gotowych lub usług) danego asortymentu w okresie poprzednim lub według założeń planowych.
qp1 - liczba produktów (wyrobów gotowych lub usług) danego asortymentu w badanym okresie.
Dpa - wskaźnik dynamiki lub wskaźnik wykonania planu danego asortymentu produktów,
Dkba - wskaźnik dynamiki lub wskaźnik wykonania planu kosztów bezpośrednich bądź ich składników danego asortymentu produktów,
Kba1 - koszty bezpośrednie lub ich składniki dotyczące danego asortymentu produktów w okresie poprzednim lub według założeń planowanych,
Kba2 - koszty bezpośrednie lub ich składniki dotyczące danego asortymentu produktów w okresie badanym,
Analiza przyczynowa kosztów bezpośrednich wymaga obliczenia najpierw całkowitego odchylenia bezwzględnego danego składnika tych kosztów odrębnie dla każdego produktu, a następnie obliczenia dla danego składnika poszczególnych produktów cząstkowych odchyleń bezwzględnych.
W odniesieniu do kosztów materiałów bezpośrednich całkowite odchylenie bezwzględne każdego asortymentu produktów oblicza się za pomocą wzoru:
gdzie:
zm1 - zużycie materiału na jednostkę produkcji planowane lub w okresie poprzednim,
zm2 - zużycie materiału na jednostkę produkcji w badanym okresie,
cm1 - cena jednostkowa materiału planowana lub w okresie poprzednim,
cm2 - cena jednostkowa materiału w badanym okresie,
W metodzie łańcuchowych podstawień siłę i kierunek wpływu poszczególnych czynników na całkowite odchylenie bezwzględne kosztów oblicza się za pomocą następujących wzorów:
Jeśli chodzi o koszty wynagrodzeń bezpośrednich, to całkowite odchylenie bezwzględne każdego produktu oblicza się według wzoru:
gdzie:
pw1 - jednostkowa pracochłonność produkcji planowana lub w okresie poprzednim,
pw2 - jednostkowa pracochłonność produkcji w badanym okresie,
sw1 - przeciętna stawka wynagrodzeń planowana lub w okresie poprzednim,
sw2 - przeciętna stawka wynagrodzeń w badanym okresie,
W metodzie różnicowania siłę i kierunek wpływu poszczególnych czynników na całkowite odchylenie bezwzględne kosztów wynagrodzeń bezpośrednich , można obliczać, posługując się następującymi wzorami:
Dane o kształtowaniu się kosztów bezpośrednich i wielkości wyrażających czynniki wpływające na koszty bezpośrednie przedstawia tabela nr. 12.
Tabela nr. 12. Dane do obliczenia odchyleń i ustalenia wpływu czynników na koszty bezpośrednie.
Wyszczególnienie Rok poprzedni Rok badany
Materiały bezpośrednie (w zł.) 1.200.000 1.331.000
Wynagrodzenie bezpośrednie (w zł.) 440.000 475.200
Koszty bezpośrednie (w zł.) 1.640.000 1.806.200
Produkcja wyrobu gotowego A (w szt.) 2.000 2.200
Cena 1 kg materiału (w zł.) 60 55
Zużycie materiału na 1 wyrób gotowy (w kg.) 10 11
Pracochłonność wyrobu gotowego (w godz.) 20 18
Przeciętna stawka wynagrodzenia za 1 godzinę (w zł.) 11 12
Na podstawie danych zawartych w tabeli nr. należy:
1) obliczyć odchylenie bezwzględne i względne kosztów materiałów bezpośrednich, kosztów wynagrodzeń bezpośrednich i kosztów bezpośrednich.,
2) ustalić kierunek i siłę wpływu zmian wielkości produkcji, zużycia jednostkowego materiału, ceny jednostkowej materiału, pracochłonności wyrobu gotowego i przeciętnej stawki wynagrodzeń na koszty bezpośrednie
Ad. 1) Odchylenia bezwzględne kształtują się następująco:
a) dla materiałów bezpośrednich:
b) dla wynagrodzeń bezpośrednich:
c) dla kosztów bezpośrednich:
Zanim przystąpię do obliczenia odchylenia względnego kosztów bezpośrednich, obliczam wskaźniki dynamiki produkcji, kosztów materiałów bezpośrednich, kosztów wynagrodzeń bezpośrednich i kosztów pośrednich.
Wskaźniki dynamiki wynoszą:
1) dla produkcji 110% ,
2) dla kosztów materiałów bezpośrednich 110,9% ,
3) dla kosztów wynagrodzeń bezpośrednich 108% ,
4) dla kosztów bezpośrednich 110,13% .
Odchylenie względne wynosi:
- sposób pierwszy:
a) dla materiałów bezpośrednich:
,
b) dla wynagrodzeń bezpośrednich:
c) dla kosztów bezpośrednich:
- sposób drugi:
a) dla materiałów bezpośrednich:
b) dla wynagrodzeń bezpośrednich:
c) dla kosztów bezpośrednich:
- sposób trzeci:
a) dla materiałów bezpośrednich:
b) dla wynagrodzeń bezpośrednich:
c) dla kosztów bezpośrednich:
Ad.2. Odchylenie bezwzględne kosztów materiałów bezpośrednich wynosiło (+ 131.000 zł.). odchylenie to powstało wskutek oddziaływania na koszty materiałów bezpośrednich trzech czynników, a mianowicie zmiany wielkości produkcji, zmiany zużycia materiału na jednostkę produkcji i zmiany cen materiału. Oddziaływanie wymienionych czynników na koszty materiałów bezpośrednich było różnokierunkowe. Pierwszy i trzeci czynnik wpływały na wzrost natomiast drugi powodował ich obniżenie. Kierunek i siłę wpływu poszczególnych czynników obliczymy za pomocą metody łańcuchowych podstawień.
Na odchylenie bezwzględne kosztów materiałów bezpośrednich wpłynęły:
1) zmiana wielkości produkcji (Obkmbqp)
+120.000 zł.
2) zmiana zużycia materiału na jednostkę produkcji (Obkmbzm)
-110.000 zł.
3) zmiana ceny materiału (Obkmbcm)
+121.000 zł.
odchylenia bezwzględne kosztów materiałów bezpośrednich +131.000 zł.
Odchylenie bezwzględne kosztów wynagrodzeń bezpośrednich wynosiło (+35.200 zł.). Powstało ono w rezultacie zmiany wielkości produkcji, zmiany pracochłonności wyrobu i zmiany przeciętnej stawki wynagrodzeń. Pierwszy i trzeci czynnik spowodował wzrost kosztów wynagrodzeń bezpośrednich, drugi czynnik zaś działał w kierunku obniżenia tych kosztów. Kierunek i siłę oddziaływania tych czynników ustalimy za pomocą metody różnicowania.
Na odchylenie bezwzględne kosztów wynagrodzeń bezpośrednich wywarły wpływ:
1) zmiana wielkości produkcji (Obkwbqp)
+44.000 zł.
2) zmiana zużycia materiału na jednostkę produkcji (Obkwbzm)
-48.400 zł.
3) zmiana ceny materiału (Obkwbcm)
+39.600 zł.
odchylenia bezwzględne kosztów materiałów bezpośrednich +35.200 zł.
Wyniki tych obliczeń pozwalają na określenie zmian kosztów bezpośrednich w badanym roku w porównaniu z rokiem poprzednim. Przedstawia to tabela nr. 13.
Tabela nr.13 Zmiany kosztów bezpośrednich i ich składników według czynników (w zł.)
Wyszczególnienie Czynniki kształtujące koszty bezpośrednie
Zmiany ogółem
Zmiana wielkości produkcji Zmiana zużycia jednostkowego lub pracochłonności Zmiana ceny materiału lub przeciętnej stawki wynagrodzeń
Materiały bezpośrednie +120.000 -110.000 +121.000 +131.000
Wynagrodzenia bezpośrednie +44.000 -48.400 +39.600 +35.200
Koszty bezpośrednie +164.000 -158.400 +160.600 +166.200
Dane z powyższej tabeli wskazują, że wzrost kosztów bezpośrednich w badanym roku w porównaniu z rokiem poprzednim, wynoszącym 166.200 zł., powstał na skutek:
1) wzrostu produkcji o 200 szt., co spowodowało zwiększenie kosztów bezpośrednich o 164.000 zł,
2) obniżenia zużycia materiału na jednostkę produkcji o 5 kg i spadku pracochłonności o 2 godziny w przeliczeniu na 1 wyrób, co spowodowało zmniejszenie kosztów bezpośrednich o 158.400 zł,
3) wzrostu ceny materiału o 1 zł za 1 kg i przeciętnej stawki wynagrodzeń o 1 zł za 1 godzinę, co spowodowało zwiększenie kosztów bezpośrednich o 160.600 zł.
Wzrost kosztów bezpośrednich na skutek wzrostu produkcji jest uzasadniony. Jest to tzw. odchylenie ewidencyjne kosztów bezpośrednich. Ocena pozostałych zmian kosztów bezpośrednich zależy od rodzaju przyczyn, które je wywołały.
V. Analiza kosztów pracy.
W analizie roli całkowitych kosztów pracy i ich podstawowych składników w przedsiębiorstwie przemysłowym, tj. kosztów wynagrodzeń i pozawynagrodzeniowych kosztów pracy, można posłużyć się następującymi wskaźnikami:
1) wskaźnikiem relacji całkowitych kosztów pracy do wartości produkcji sprzedanej netto, obliczamy za pomocą wzoru:
;
2) wskaźnikiem relacji kosztów wynagrodzeń do wartości produkcji sprzedanej netto, obliczamy według wzoru:
;
3) wskaźnikiem relacji pozawynagrodzeniowych kosztów pracy do wartości produkcji sprzedanej netto, którego formuła ma postać następującą:
;
4) wskaźnikiem udziału pozawynagrodzeniowych kosztów pracy w całkowitych kosztach pracy, obliczamy za pomocą wzoru:
;
5) wskaźnikiem relacji pozawynagrodzeniowych kosztów pracy do kosztów wynagrodzeń, obliczamy według wzoru:
;
6) wskaźnikiem produktywności kosztów pracy, który oblicza się za pomocą wzoru:
;
gdzie:
Kpc - całkowite koszty pracy,
Kw - koszty wynagrodzeń,
Kpp - pozawynagrodzeniowe koszty pracy,
Psn - produkcja sprzedana netto.
Dane niezbędne do analizy kosztów pracy w przedsiębiorstwie przemysłowym przedstawia tabela nr. 14.
Tabela nr. 14. produkcja sprzedana netto w cenach stałych, przeciętna liczba ogółu pracowników i całkowite koszty pracy według składników w cenach stałych w latach 1995 - 1997
Wyszczególnienie 1995 1996 1997
Produkcja sprzedana netto (w tys. zł.) 99.851 109.759 123.613
Przeciętna liczba ogółu pracowników 1.400 1.395 1.390
Całkowite koszty pracy (w tys. zł.) 36.442 39.060 42.625
z tego:
Koszty wynagrodzeń 21.000 22.480 24.495
Pozawynagrodzeniowe koszty pracy 15.442 16.580 18.130
z tego:
Składki na ubezpieczenia społeczne i fundusz pracy 9.408 10.061 10.973
Koszty dojazdu pracowników do pracy 980 1.031 1.051
Koszty bezpieczeństwa i higieny pracy 1.540 1.656 1.854
Koszty kształcenia, dokształcania i doskonalenia pracowników
840
947
1.094
Koszty działalności socjalno - bytowej obciążające pracodawcę
2.114
2.284
2.502
Pozostałe koszty pracy 560 601 656
Na podstawie danych z tabeli 14 należy:
1) ocenić rolę całkowitych kosztów pracy w rozpatrywanym przedsiębiorstwie,
2) ustalić oraz ocenić dynamikę i strukturę całkowitych kosztów pracy w rozpatrywanym przedsiębiorstwie,
3) obliczyć jednostkowy koszt pracy i ocenić jego dynamikę w rozpatrywanym przedsiębiorstwie.
Ad. 1) - rolę całkowitych kosztów pracy i ich podstawowych składników w rozpatrywanym przedsiębiorstwie charakteryzują wskaźniki zamieszczone w tabeli nr. 15.
Tabela nr. 15. wskaźniki relacji całkowitych kosztów pracy, kosztów wynagrodzeń i pozawynagrodzeniowych kosztów pracy do wartości produkcji sprzedanej netto, wskaźnik udziału pozawynagrodzeniowych kosztów pracy w całkowitych kosztach pracy, wskaźnik relacji pozawynagrodzeniowych kosztów pracy do kosztów wynagrodzeń i wskaźnik produktywności kosztów pracy oraz ich komponenty w latach 1995 - 1997
Wyszczególnienie 1995 1996 1997
Produkcja sprzedana netto (w tys. zł.) 99.851 109.759 123.613
Całkowite koszty pracy (w tys. zł) 36.442 39.060 42.625
z tego
Koszty wynagrodzeń 21.000 22.480 24.495
Pozawynagrodzeniowe koszty pracy 15.442 16.580 18.130
Wskaźnik relacji całkowitych kosztów pracy do wartości produkcji sprzedabej netto (w %)
36,50
35,59
34,48
Wskaźnik relacji kosztów wynagrodzeń do wartości produkcji sprzedanej netto (w %)
21,03
20,48
19,82
Wskaźnik relacji pozawynagrodzeniowych kosztów pracy do wartości produkcji sprzedanej netto (w %)
15,47
15,11
14,66
Wskaźnik udziału pozawynagrodzeniowych kosztów pracy w całkowitych kosztach pracy (w %)
42,37
42,44
42,53
Wskaźnik relacji pozawynagrodzeniowych kosztów pracy do kosztów wynagrodzeń (w %)
73,53
73,75
74,02
Wskaźnik produktywności kosztów pracy (w zł.) 2,74 2,81 2,90
Wskaźnik dynamiki
1995 = 100% 100,0 102,6 105,8
Rok poprzedni = 100% x 102,6 103,2
Wskaźniki zawarte w tabeli nr. 15. - wskazują na dużą, choć malejącą rolę całkowitych kosztów pracy w rozpatrywanym przedsiębiorstwie w badanym okresie. Wskaźniki relacji tych kosztów do wartości produkcji sprzedanej netto zmalały z 36,50% w roku 1995 do 35,59% w roku 1996 i do 34,48% w roku 1997. Dzięki takiej tendencji rozwojowej tego wskaźnika wzrastał stale i dość istotnie wskaźnik produktywności kosztów pracy. Jego wartość bezwzględna powiększyła się z 2,74 zł. w roku 1995 i 2,81 zł w roku 1996 do 2,90 a roku 1997. w badanym okresie wzrost ten wyniósł 5,8% przy czym tempo wzrostu w roku 1997 było znacznie szybsze (3,2%) niż w roku 1996 (2,6%). Tendencja do spadku pierwszego i wzrostu drugiego wskaźnika jest zjawiskiem korzystnym. Gdyż świadczy o szybszym tempie wzrostu produkcji niż całkowitych kosztów pracy.
Na pozytywną ocenę zasługuje również malejąca tendencja wskaźnika relacji kosztów wynagrodzeń do wartości produkcji sprzedanej netto z 21.03% w roku 1995 do 20,48% w roku 1996 i 19,82% w roku 1997.
Ad. 2) - dynamikę i strukturę całkowitych kosztów pracy przedstawia tabela nr. 16.
Tabela nr. 16. Dynamika i struktura całkowitych kosztów pracy w latach 1995 - 1997
Wyszczególnienie Wskaźniki dynamiki Wskaźniki struktury (w %)
1995 -= 100% 1996 = 100%
1995 1996 1997 1995 1996 1997
Całkowite koszty pracy 107,2 117,0 109,1 100,0 100,0 100,0
z tego:
Koszty wynagrodzeń 107,0 116,6 109,0 57,62 57,55 57,46
Pozawynagrodzeniowych kosztów pracy 107,4 117,4 109,3 42,38 42,45 42,54
z tego:
Składki na ubezpieczenia społeczne i fundusz pracy
106,9
116,6
109,1
25,81
25,81
25,74
Koszty dojazdu pracowników do pracy 105,2 107,2 101,9 2,69 2,64 2,47
Koszty bezpieczeństwa i higieny pracy 107,5 120,4 112,0 4,23 4,24 4,35
Koszty kształcenia, dokształcania i doskonalenia pracowników
112,7
130,2
115,5
2,31
2,42
2,57
Koszty działalności socjalno - bytowej obciążające pracodawcą
106,7
116,9
109,5
5,80
5,80
5,87
Pozostałe koszty pracy 107,3 117,1 105,2 1,54 1,54 1,54
Dane z tabeli nr. 16. - dowodzą, że całkowite koszty pracy wzrosły w badanym okresie o 17,0%, przy czym tempo tego wzrostu w 1997 roku było o 1,9 punktu szybsze niż w roku 1996. Zróżnicowana dynamika poszczególnych składników całkowitych kosztów pracy w rozpatrywanym przedsiębiorstwie w badanym okresie spowodowała zmiany w strukturze całkowitych kosztów pracy. Na uwagę zasługuje zmniejszenie się udziału kosztów wynagrodzeń w całkowitych kosztach pracy z 57,62% w roku 1995 do 57,46% w roku 1997. Pomimo tego, koszty wynagrodzeń odgrywały nadal decydującą rolę w całkowitych kosztach pracy w roku 1997.
Ad. 3) - Wielkość i dynamikę jednostkowego kosztu pracy rozpatrywanego przedsiębiorstwa przedstawia tabela nr. 17.
Tabela nr. 17. Koszty pracy i ich składniki przypadające na jednego pracownika ogółem i ich dynamika w latach 1995 - 1997
Wyszczególnienie
Jednostkowy koszt pracy (w zł.) Wskaźniki dynamiki
1995=100% 1996= =100%
1995 1996 1997 1996 1997 1997
Koszty pracy 26.030 28.000 30.665 107,6 117,8 109,5
z tego:
Koszty wynagrodzeń 15.000 16.115 17.622 107,4 117,5 109,4
Pozawynagrodzeniowych kosztów pracy 11.030 11.885 13.043 107,8 118,3 109,7
z tego:
Składki na ubezpieczenia społeczne i fundusz pracy
6.720
7.212
7.894
107,3
117,5
109,5
Koszty dojazdu pracowników do pracy 700 739 756 105,6 108,0 102,3
Koszty bezpieczeństwa i higieny pracy 1.100 1.187 1.334 107,9 121,3 112,4
Koszty kształcenia, dokształcania i doskonalenia pracowników
600
679
787
113,2
131,2
115,9
Koszty działalności socjalno - bytowej obciążające pracodawcą
1.510
1.637
1.800
108,4
119,2
110,0
Pozostałe koszty pracy 400 431 472 107,8 118,0 109,5
Jak wynika z danych tej tabeli, łączny jednostkowy koszt pracy wzrósł w badanym okresie o 17,8%, przy czym tempo jego wzrostu było silniejsze w roku 1997 (9,5%) niż w roku 1996 (7,6%). Porównując dane z tabeli nr. 17 z danymi z tabeli nr. 16 można stwierdzić, że łączny jednostkowy koszt prac rósł szybciej niż całkowite koszty pracy, co jest zjawiskiem korzystnym, zwłaszcza, że tempo wzrostu produkcji sprzedanej netto zdecydowanie wyprzedzało tempo wzrostu średniego wynagrodzenia. Nieco słabiej niż łączny jednostkowy koszt pracy wzrósł w badanym okresie jednostkowy koszt wynagrodzeń, jednostkowy koszt składek na ubezpieczenia społeczne i fundusz pracy oraz jednostkowy koszt dojazdu pracowników do pracy. Jednostkowe koszty pozostałych składników kosztów pracy charakteryzowało szybsze tempo wzrostu niż łącznego jednostkowego kosztu pracy, przy czym było ono najsilniejsze w wypadku kosztów kształcenia, dokształcania i doskonalenia pracowników, co zasługuje na ocenę pozytywną. W podsumowaniu można stwierdzić, że proporcje zmian jednostkowego kosztu poszczególnych składników kosztów pracy w badanym okresie były właściwe.