ROZWÓJ DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
1. 1. ROZWÓJ FIZYCZNY
Wiek przedszkolny obejmuje okres życia dziecka od 3 do 6 lat. Jego tradycyjna nazwa wywodzi się stąd, że okres ten poprzedza podjęcie przez dziecko obowiązku szkolnego.
Niektóre dzieci uczęszczają w tych latach życia do przedszkola, które stanowi w naszym systemie oświatowym pierwszy szczebel nauczania, inne zaś zapisywane są do oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych do tzw. „zerówek” i tu realizują obowiązek szkolny. U wszystkich dzieci w tym okresie życia zachodzą zmiany w rozwoju fizycznym i psychicznym.
W tym wieku następuje rozwój organizmu dziecka polegający na zwiększeniu się wymiarów masy ciała. Podobnie jak w poprzednim okresie roczny przyrost wagi [2-3 kg], jest stosunkowo nieduży, wzrasta natomiast tempo rocznych przyrostów wysokości [5-7 cm].
Budowa ciała jest w dalszym ciągu nieproporcjonalna. Kończyny dziecka są krótkie, głowa i tułów stosunkowo długie. Sylwetka dziecka
6-letniego staje się bardziej proporcjonalna. Wydłużają się nogi, tułów uzyskuje kształt trójkąta zwróconego podstawą ku górze, zmniejsza się ilość tkanki tłuszczowej, dziecko smukleje.
Na początku wieku przedszkolnego kościec dziecka jest wrażliwy i giętki, a krzywizny kręgosłupa nie są jeszcze ustalone. Stawy cechuje duża ruchomość, wiązadła stawowe są słabe i rozciągliwe. Bardzo słabe są także włókna mięśniowe: wiotkie i cienkie, zawierają dużo wody. Dlatego też dziecko jest niewytrzymałe na wysiłek fizyczny, męczy je jednostajna pozycja i monotonny ruch. W tej fazie łatwo wytwarza się wadliwa postawa ciała zarówno wskutek pozostawiania dziecka zbyt długo w jednakowej pozycji, jak też wskutek nieodpowiedniego ciasnego ubrania.
W drugiej fazie wieku przedszkolnego proces kostnienia zaznacza się najwyraźniej w kościach nadgarstka. Przyczynia się do usprawnienia dłoni pięciolatków, które coraz lepiej rysują i manipulują drobnymi przedmiotami i narzędziami. W fazie III wzmacnia się wydatnie cały kościec i muskulatura oraz ustalają się naturalne krzywizny kręgosłupa: szyjna, grzbietowa i lędźwiowa. Ruchy mięśni dziecka 6-7-letniego są już całkiem swobodne, lecz proces różnicowania w obrębie układu kostnego i mięśniowego nie jest jeszcze zakończony. Zaczynają się wyrzynać zęby stałe.
Rozwój narządów wewnętrznych w tym okresie polega zarówno na rozwoju samych narządów, jak też synchronizacji pomiędzy ich wielkością a wielkością i masą całego ciała. Serce i płuca pracują wydajnie, a szybkie tętno i oddech wyrównują ich początkowo małą pojemność. Im dziecko starsze, tym mniejsza liczba oddechów na minutę. Dopiero około 5 roku życia wskutek rozrostu masy ciała i dużych grup mięśniowych, pojemność płuc wzrasta i oddech staje się głębszy. Niewielki jest natomiast nadal przekrój tchawicy i jamy nosowej.
Dzieci w wieku przedszkolnym zapadają często na choroby dróg oddechowych. Przyczyną tych schorzeń bywa m. in. przerost układu limfatycznego. Z drugiej strony węzły limfatyczne odgrywają ważną rolę w niszczeniu zarazków, gdyż krew nie posiada jeszcze dostatecznej ilości ciał odpornościowych, które pozwalałyby zwalczać skutecznie choroby zakaźne, na jakie narażony jest organizm dziecka.
Przewód pokarmowy dziecka, w pełni sprawny już od drugiego roku życia, jest w dalszym ciągu bardziej wrażliwy na działanie niekorzystnych czynników niż przewód pokarmowy człowieka dorosłego.
Tempo rozwoju układu nerwowego jest wolniejsze niż w pierwszych trzech latach życia. Obserwuje się jednak doskonalenie zarówno struktury, jak i funkcji kory mózgowej. Wzrasta waga mózgu, zmieniają się wielkości poszczególnych pól i okolic korowych, dojrzewają komórki nerwowe. Dojrzewanie struktury pociąga za sobą możliwość coraz doskonalszego funkcjonowania. Dziecko uczy się wykonywać coraz więcej czynności. Poszerza swoje doświadczenia indywidualne dzięki możliwości wytwarzania odruchów warunkowych na podstawie bodźców słownych.
Ogólne kierunki rozwoju dynamiki wyższych procesów nerwowych u dzieci w wieku przedszkolnym są następujące:
Wzrasta wpływ kory mózgowej na niższe części układu nerwowego. Czynności dziecka stają się dzięki temu lepiej skoordynowane, mniej impulsywne.
Wzrasta ogólna zdolność do pracy komórek nerwowych, wskutek czego dziecko potrafi dłużej odbierać bodźce zewnętrzne. Jednak układ nerwowy jest nadal podatny na zmęczenie, co sprawia, że dziecko z trudem zdobywa się na dłuższy jednostajny wysiłek, a woli zabawy i zajęcia bardziej urozmaicone.
Zwiększa się tempo wytwarzania połączeń nerwowych w mózgu.
Wzrasta wpływ drugiego układu sygnałowego na pierwszy.
Procesy pobudzania rozwijają się szybciej niż procesy hamowania.
Rozwój ruchowy dziecka w wieku przedszkolnym jest mniej gwałtowny i szybki niż w poprzednich okresach i cechuje go względna harmonijność. Dziecko stopniowo doskonali zarówno swe ruchy takie jak chód, bieg, skoki, wspinanie się i inne formy przystosowania się do warunków terenu, wyrażające się w pokonywaniu różnych przeszkód. Rozwija się technika biegu. We wczesnej fazie wieku przedszkolnego ruchy rąk i nóg są słabo skoordynowane, dziecko biegnie na całych stopach, tułów ma wyprostowany, krok krótki. Dzieci 6-letnie biegną nie tylko szybciej, lecz także bardziej harmonijnie i estetycznie dzięki znacznie lepszej koordynacji pracy kończyn górnych i dolnych, pochyleniu tułowia do przodu i unoszeniu wysoko kolan.
Skoki są też trudnym zadaniem dla trzylatków. Przypominają raczej wydłużony krok niż przekroczenie określonej przeszkody. U dzieci 6-letnich rozbieg przy skoku jest bardziej dynamiczny, odbicie dość zdecydowane, a faza lotu występuje w postaci krzywej wzniesionej wyżej lub niżej w górę.
Przejawem rozwoju ruchów podstawowych jest wzrastająca umiejętność utrzymywania ciała w równowadze statycznej lub dynamicznej. Są to różnego rodzaju ćwiczenia np. stanie na jednej nodze - na całej stopie lub palcach, na wąskiej lub podwyższonej podstawie lub też ćwiczenia na równoważni podczas obrotu i skoków.
W okresie przedszkolnym następuje dalszy rozwój i doskonalenie się ruchów narzędziowych [praksji], co wydatnie wpływa na wzrost samodzielności i zaradności dziecka.
Dzieci 3-4-letnie ubierają się i rozbierają przy pewnej pomocy dorosłego, przy czym wcześniej i sprawniej czynią to dziewczynki niż chłopcy. Większość dzieci 5-letnich potrafi samodzielnie nakładać różne części ubrania, ma jednak trudności z takimi czynnościami, jak zawiązanie sznurowadeł, czy też zapinanie guzików. Ruchy te stają się dopiero w pełni zautomatyzowane i sprawne u dzieci 6-7-letnich, o ile oczywiście dorośli umożliwiają im ćwiczenie, nie wyręczając dziecka przy każdej okazji.
.
1. 2. ROZWÓJ SPOŁECZNO-EMOCJONALNY
„Rozwój procesów poznawczych umożliwia dziecku nie tylko poznawanie otaczającej rzeczywistości, ale także sprawia, że dziecko w określony sposób ustosunkuje się do niej, rozszerzając jednocześnie zasięg sytuacji społecznych, w których uczestniczy. W kontaktach z innymi osobami - dorosłymi i rówieśnikami - dziecko zaczyna coraz bardziej zdawać sobie sprawę ze swoich możliwości, tworzy sobie wyobrażenia o sobie samym i szuka swojego miejsca w społeczności. Stanowi to znaczący regulator zachowania się dziecka, wpływa na jego stosunek do rzeczy i osób. Jest jednocześnie dominującą cechą społeczno-emocjonalnego rozwoju dziecka.
Rozwój społeczny i emocjonalny to procesy długotrwałe i wzajemnie ze sobą powiązane. Wzajemna zależność tych obu procesów jest ważnym czynnikiem w kształtowaniu osobowości.” Rozwój społeczny jednostki stanowi ciąg zmian polegających na osiąganiu wzrastającego poziomu dojrzałości do współżycia i współdziałania z innymi ludźmi.
Człowiek jest istotą społeczną: potrzebuje środowiska społecznego do swojego rozwoju oraz środowisko to jest mu niezbędne do właściwego funkcjonowania. Wszystkie reakcje emocjonalne przebiegają na podłożu społecznym. Z kolei obcowanie z innymi ludźmi zakłada jakieś emocjonalne ustosunkowanie się do nich. Odpowiedni poziom emocjonalno-społecznego rozwoju dziecka kończącego wiek przedszkolny jest jednym z ważnych składników jego dojrzałości szkolnej.
Zdaniem E. B. Hurlock [1985] rozwój społeczny odbywa się poprzez:
uczenie się zachowań społecznie aprobowanych, obejmujących poznawanie obyczajów i tradycji oraz uczenie się zachowań akceptowanych przez grupę,
pełnienie ról społecznie aprobowanych, to jest takich, które dana grupa społeczna przyjęła za własne.
rozwój postaw społecznych, wiążących się z przyjęciem nowych sposobów zachowania.
Dziecko żyje i rozwija się w zależności od ilości i jakości kontaktów międzyludzkich. Początkowo zespół osób tworzących społeczny świat dziecka ogranicza się do rodziców, z czasem do pojawiającego się rodzeństwa. Od około trzeciego roku życia dziecka stopniowo rozszerza się krąg osób znaczących o krewnych i przyjaciół rodziców, a także rówieśników, z którymi nawiązuje kontakty społeczne.
Uspołecznienie dziecka dokonuje się w wyniku wychowania, podczas którego rozwija ono w sobie te cechy i dyspozycje, które pozwolą na umiejętne radzenie sobie w różnorodnych sytuacjach życiowych.
W wyniku rozwoju społecznego człowieka spotyka się takie zmiany w jego zachowaniu, które korzystnie wpływają na ustosunkowanie się do innych ludzi [np. życzliwość, uprzejmość], jak i do samego siebie [np. poczucie własnej godności, brak zarozumiałości]. Ważny dla przemian w wieku przedszkolnym jest stosunek dziecka do samego siebie i do innych ludzi dorosłych, a potem do rówieśników. Dziecko uczestniczy w życiu grupy społecznej, co z kolei pociąga za sobą potrzebę identyfikacji i uznania przez jego członków.
Dziecko zaczyna coraz bardziej zdawać sobie sprawę ze swoich możliwości, tworzy sobie wyobrażenie o sobie samym i szuka swojego miejsca w społeczności.
Uczucia powstają jako odpowiedź na oddziaływanie otoczenia. Odzwierciedlają stosunek człowieka do przedmiotów, zjawisk oraz innych ludzi.
Rozwój uczuć zależy m. in. od procesu dojrzewania układu nerwowego, od bodźców płynących na dziecko ze strony środowiska oraz od jego indywidualnych przeżyć emocjonalnych, które mają znaczenie w przystosowaniu się jednostki do otoczenia.
Warunkiem koniecznym do prawidłowego rozwoju emocjonalności jest prawidłowy stan fizyczny organizmu, życzliwe kontakty z rówieśnikami i dorosłymi, zwłaszcza z rodzicami, oraz poczucie własnego rozwoju.
Opracowała mgr Hanna Pospiech
M. Przetacznikowa: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, [red:] M. Żebrowska Warszawa 1977,
s. 416.
M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło - Jarża: Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku
dziecięcego, Warszawa 1985, s. 89.
M. Przetacznikowa: Psychologia..., s. 420.
Tamże, s. 421.
M. Przetacznik - Gierowska, G. Makiełło - Jarża: Psychologia..., s. 91.
M. Przetacznikowa: Psychologia..., s. 422.
Tamże, s. 424.
M. Iwanicka; Rodzinne uwarunkowania rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, „Wychowanie w Przedszkolu” 1995 nr 10, s. 584.
E. Hurlock: Rozwój..., s. 437.
13