Wydawca „MYŚL POLSKA”; 8, Alma Terrace, London, W. 8
Z zasiłkiem Instytutu im. Romana Dmowskiego w St. Zjednoczonych
Do druku przygotowali: Antoni Dargas, Józef Płoski i Hanka Świeżawska
Printed by Gryf Printers (H. C.) Ltd. — 171 Battersea Church Road, London, S. W. 11.
STANISŁAW KOZICKI
HISTORIA LIGI NARODOWEJ
(OKRES 1887 — 1907)
„MYŚL POLSKA”, LONDYN 1964
CZĘŚĆ II
POLITYKA LIGI NARODOWEJ (1893—1904)
ROZDZIAŁ DRUGI
OGÓLNY RZUT OKA NA DZIEJE LIGI NARODOWEJ
W OKRESIE 1893—1904
W życiu organizacji Ligi Narodowej okres rozpoczynający się w kwietniu 1893 roku, a kończący się wybuchem wojny rosyjsko-japońskiej (9.11.1904), jest okresem najważniejszym. Wówczas rozrosła się organizacja i otrzymała ustrój, który przetrwał do końca jej istnienia. Wówczas skrystalizowała się ideologia ruchu narodowego, powstał program Stronnictwa Demokratyczno-Na rodowego i organizacje tego stronnictwa w trzech zaborach, powstały organizacje zajmujące się oświatą polityczną ludu, rozwinęła się prasa i ukazały się zasadnicze rozprawy i książki. Wreszcie zdobył ruch demokratyczno-narodowy poparcie szerokich sfer społecznych, okrzepł w walce z rządami zaborczymi i w starciach polemicznych z innymi obozami w Polsce, zwłaszcza z socjalizmem i prądami ugodowymi o charakterze konserwa tywnym.
Zaczęło się od reformy organizacji przeprowadzonej przez Dmowskiego w kwietniu 1893 roku. Zmieniła się wówczas nie tylko nazwa Ligi Polskiej na Narodową, lecz kierownictwo jej ujęli w swoje ręce ludzie zamieszkali w kraju i należący do młodego pokolenia. Na czele Ligi stanął Komitet Centralny, urzędujący w Krakowie.
Dmowski skazany na wyjazd do Rosji opuścił w listopadzie r. 1893 Warszawę i osiadł w Mitawie, był jednak w stałych stosunkach z Komitetem Centralnym. Komitet wziął się energicznie do wzmożenia działalności Ligi po reformie. Jedną z pierwszych prac[1] było rozszerzenie organizacji na prowincji, do czego w znacznej części przyczyniło się wcielenie Łączności. Liga zdołała obsadzić wszystkie ważniejsze punkty na prowincji w Królestwie i zyskać oparcie na Litwie i Rusi. Postanowiono ujawnić wobec opinii istnienie Ligi, uważając, że jest już organizacją dostatecznie silną. Od chwili przeprowadzenia reformy rozpoczęto odpowiednie przygotowania, a w roku 1894 zostały wygotowane odpowiednie odezwy, ujawniające Ligę Narodową, a zwrócone do narodu polskiego, do ludu Litwy i Rusi (po litewsku i po rusińsku), do Słowian zachodnich, do narodów ujarzmionych przez Rosję, do ludów Europy, wreszcie do Rosjan. Transport tych odezw dostał się na granicy w ręce policji pruskiej, a że jednocześnie w Warszawie nastąpiły aresztowania członków Ligi, wobec tego Komitet Centralny postanowił sprawę ujawnienia Ligi na razie odłożyć.
W roku kościuszkowskim (1894) Liga zarządziła szereg manifestacji w Warszawie i na prowincji w postaci zamówionych nabożeństw, w których licznie uczestniczyła publiczność. Najpoważniejszą była manifestacja w Warszawie w dniu 17 kwietnia. Po nabożeństwie w katedrze św. Jana ruszył pod dom Kilińskiego pochód. Nastąpiły aresztowania, a wśród osadzonych w więzieniu byli prawie wszyscy członkowie redakcji Głosu — Popławski, Potocki, Jabłonowski, Hłasko i inni, będący także przeważnie czynnymi członkami Ligi. Aresztowano także wiele miodzieży, w tym wielu członków Zetu i kół oświatowych. Osłabiło to Ligę i zmusiło do zamknięcia Głosu.
W tymże roku, korzystając z materialnej pomocy innych kół, podjęła Liga sprawę informowania zakordonowych pism polskich oraz prasy europejskiej o stosunkach w zaborze rosyjskim. Rozsyłano pismom hektografowane okólniki w językach polskim, francuskim i niemieckim (podznaczone literami X.Y.), pisma chętnie je przedrukowywały. Trwała ta praca od kwietnia do października.
Na rok 1895, w rocznicę ostatniego rozbioru, postanowiono obchodzić żałobę narodową i wydać odezwę wzywającą do niej ogół polski. Nastąpiła jednak niespodziewanie śmierć Aleksandra III, a po niej żałoba dworska i pewne zmiany w opinii społeczeństwa polskiego. Zaniechano tedy myśli odezwy, a agitację żałobną prowadzono innymi sposobami.
Prowadziła też Liga dalej działalność wydawniczą, wypuszczając broszury polityczne Z dzisiejszej doby. Sześć z tych broszur ukazało się przed reformą organizacji, a pięć po reformie. Dwie z tych ostatnich (Po manifestacji 17 kwietnia i Ugoda czy walka) napisał Dmowski[2]. Rozwój organizacji i jej pracy politycznej, a także zmiany w sytuacji politycznej w zaborze rosyjskim wymagały jednak szerszej i głębszej akcji publicystycznej. Rozumiał to przebywający w Mitawie Dmowski. Opracował tedy plan wydawania czasopisma w Galicji, a więc w tej części Polski, gdzie istniała względna wolność prasy, czasopisma przeznaczonego dla wszystkich trzech zaborów i mającego za zadanie urabianie ideologii Ligi Narodowej, kształcenie myśli politycznej i wytwarzanie ścisłych węzłów łączności między wszystkimi Polakami. Plan ten został zatwierdzony przez Komitet Centralny i Dmowski w lutym r. 1895 przejechał granicę pod Sandomierzem za tzw. „przepustką” na obce nazwisko[3], osiadł we Lwowie i objął (od lipca 1895) kierownictwo dwutygodnika Przegląd Wszechpolski. Gdy Popławskiego zwolniono z Cytadeli pod koniec r. 1895, wyjechał on także do Lwowa i tam od stycznia 1896 razem z Dmowskim redagowali Przegląd Wszechpolski, który przeszedł na własność. Ligi. W roku następnym od października zaczął wychodzić pod redakcją Popławskiego miesięcznik ludowy Polak, drukowany w Krakowie. W ten sposób zostały założone dwa wydaw nictwa, które (Przegląd do r. 1905, a Polak do r. 1911) były organami ruchu narodowego: pierwsze dla inteligencji,. drugie dla ludu. W Przeglądzie Wszechpolskim były drukowane nie tylko artykuły dotyczące spraw bieżących, lecz także krótsze i dłuższe rozprawy zasadnicze, które stały się wyrazem ideologii i programu nowego ruchu, jak np. Myśli nowoczesnego Polaka R. Dmowskiego (r. 1902). W roku 1898. ukazały się dwa zeszyty Kwartalnika Naukowo-politycznego i Społecznego. Na początku roku 189 zamieniono jednak Przegląd Wszechpolski na miesięcznik i wydawnictwo Kwartalnika przerwano. W r. 1899 założono Pochodnię, a w r. 1902 Kilińskiego.
Posiadanie pism z jednej strony ułatwiło znakomicie akcję polityczną w zaborze rosyjskim, z drugiej strony zaś wymagało rozbudowy organizacji i przystosowania jej do coraz to poważniejszych zadań. Zaczęto od powołania nowych władz naczelnych. W lecie 1896 roku odbył się zjazd członków Ligi w Budapeszcie w czasie odbywającej się tam wystawy z okazji tysiąclecia Węgier. Na zjeździe tym wybrano nowy Komitet Centralny, do którego weszli Zygmunt Balicki, Roman Dmowski, Jan Popławski, Karol Raczkowski i Teofil Waligórski. Komitet ten przetrwał do roku 1906, siedzibą jego był Kraków, gdzie w r. 1898 zamieszkal Balicki.
Statut Ligi Narodowej uległ w ciągu omawianego tu okresu pewnym zmianom. W czerwcu 1897 roku zniesiono tzw. Radę Tajną, która istniała przy Komitecie Centralnym, a na jej miejsce wprowadzono zjazdy komisarzy i mężów zaufania organizacji. Zjazdy takie odbywały się w latach 1897, 1898, 1899, 1900, 1901 i 1902. W roku 1903 Komitet Centralny uchwalił nowy statut Ligi, w którym wprowadził instytucję pochodzącą częściowo z wyborów — Radę Główną. Część Rady wybierali członkowie Ligi, część mianował Komitet Centralny. Pierwszy zjazd Rady Głównej odbył się w lipcu 1903. Na początku roku 1904 Liga Narodowa liczyła około 350 członków.[4]
Jako jawny ruch polityczny wystąpiła Liga w postaci Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, którego pierwszy program został ogłoszony w Przeglądzie Wszechpolskim z dnia 1 czerwca 1897 roku. Drugi program rozszerzony i uzupełniony ogłoszono w tymże Przeglądzie w październiku 1903 roku. Istnienie Ligi zostało ujawnione w odezwie Komitetu Centralnego wydanej w drugiej połowie grudnia 1899 roku.
Ogłoszenie pierwszego programu przypadło w chwili zmian politycznych w zaborze rosyjskim. Po wstąpieniu na tron cara Mikołaja I (1894) powstały w pewnych kołach społecznych nadzieje co do możliwości zmian w polityce rosyjskiej. Usunięcie gen. gub. Hurki i usunięcie Apuchtina (1897) przyczyniło się do wzmożenia tych nadziei. Z inicjatywy grupy ugodowej powstała akcja polityczna, zmierzająca do uzyskania pewnych ustępstw od Rosji w zamian za oświadczenie w stosunku do niej swej lojalności i wyrzeczenie się wszelkiej pracy nielegalnej. Kulminacyjnym momentem tej akcji było przyjęcie zgotowane parze cesarskiej w czasie jej pobytu w Warszawie. Nadzieje te jednak zawiodły, a ogłoszenie wydobytego przez P.P.S. tajnego memoriału ks. Imeretynskiego wraz z „Protokółem Komitetu Ministrów” z narad nad tym memoriałem i „Noty kancelarii Komitetu Ministrów” dostarczyło na to oczywistych dowodów.[5]
Od początku istnienia Przeglądu Wszechpolskiego, a zwłaszcza w latach 1897 i 1898, prowadziła Liga za pomocą tego pisma akcję mającą na celu wykazanie złudzeń co do możności zasadniczej zmiany polityki rosyjskiej w Polsce. Na pierwszy plan w działalności Ligi wysuwa się w ostatnich latach XIX wieku walka z ugodą i ze stronnictwem ugodowym w zaborze rosyjskim.
Od chwili założenia Ligi praca oświatowa i polityczna wśród ludu była jednym z głównych jej zadań. Członkowie Ligi mieszkający na prowincji poprowadzili tę pracę w szerokim zakresie, zaczynając od metod legalnych. Założenie Polaka (1896) dało im do rąk pismo szerzące oświatę polityczną i wywołało konieczność stworzenia aparatu do rozpowszechniania literatury nielegalnej. Zjazd włościan i działaczy narodowych do Warszawy na uroczystość odsłonięcia pomnika Mickiewicza (grudzień 1898) dał okazję do nawiązania stosunków z najwybitniejszymi przedstawicielami obudzonego w ostatnim dziesiątku lat zeszłego wieku ruchu narodowego wśród szerokich mas ludowych. W styczniu 1899 roku uchwalił Komitet Centralny założenie Towarzystwa Oświaty Narodowej, które niebawem zostało powołane do życia (luty 1899) i rozszerzyło się w całym zaborze rosyjskim.
Stało się ono wkrótce organizacją skupiającą działaczy ludowych i szerokie rzesze włościan, rzemieślników i robotników. W jego ramach odbywała się też odtąd praca oświatowa wśród ludu warszawskiego, w jego ramach zorganizowano pracę wśród nauczycieli szkół powszechnych (pierwszy zjazd w czerwcu 1899 r.) oraz w seminariach nauczycielskich. Osobną organizację (Towarzystwo Opieki nad Unitami) powołała Liga do życia (1903) dla pracy wśród unitów i dla niesienia im pomocy. Duchowieństwo zostało skupione w osobnej organizacji (Collegium Secretum) w r. 1901, gdy w styczniu tego roku odbył się zjazd księży z 6 diecezji zaboru rosyjskiego.
W 1898 roku wskrzeszono Związek Młodzieży Polskiej (Zet), który był zamarł przed paroma laty. W krótkim czasie powstały ponownie grupy, z inicjatywy mieszkającego wówczas w Monachium Balickiego, wśród młodzieży studiującej na uniwersytetach zagranicznych, a potem i w kraju. Grupa warszawska musiała w roku szkolnym 1898/99 przeprowadzić energiczną akcję przeciw usiłowaniom wciągnięcia młodzieży polskiej uniwersytetu warszawskiego do strajku ogólnorosyjskiego i zetrzeć się przy tej okazji z młodzieżą socjalistyczną. Komitet Centralny wydał odezwę przeciw strajkowi podpisaną przez Komitet Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. Na zewnątrz ujawniło się wskrzeszenie Zetu przez wydawnictwo miesięcznika dla młodzieży pod nazwą Teka we Lwowie (1900).
Bardzo ważnym wydarzeniem w życiu Ligi było rozszerzenie jej wpływów na zabory pruski i austriacki oraz na wychodztwo amerykańskie. W Stanach Zjednoczonych założył grupę Ligi Narodowej Zygmunt Balicki w r. 1895 w czasie swej bytności na XI Sejmie Związku Wychodztwa Polskiego.
W zaborze pruskim pierwsi członkowie Ligi zostali przyjęci w roku 1899 w Poznaniu. Szerzej rozwinęła się tam działalność Ligi dopiero wówczas, gdy weszli do niej młodzi ludzie wychowani politycznie w Związku Młodzieży Polskiej, a studiujący na uniwersytetach niemieckich. W Berlinie wszedł do Zetu Marian Seyda i objął kierownictwo Dziennika Berlińskiego. Była to pierwsza placówka dziennikarska w Niemczech objęta przez grupę będącą pod wpływem Ligi. W r. 1900 przeniósł się M. Seyda do Wrocławia, gdzie już od roku była liczna grupa zetowa, do której należało dużo Górnoślązaków, między innymi Wojciech Korfanty i Jan J. Kowalczyk. Z tej grupy wyszło oddziaływanie na lud górnośląski. W roku 1901 ukazały się dwie pierwsze broszury „wszechpolskie” dla Polaków pod berłem pruskim: M. Seydy — Jeden naród — jedmi myśl i W. Korfantego — Precz z Centrum. Gdy „braci” zetowych zaczęto przyjmować do Ligi, mogła ona rozpocząć szerszą działalność. Pierwszy zjazd członków Ligi w zaborze pruskim odbył się w kwietniu 1901 roku w Poznaniu. W tymże roku w wyborach uzupełniających w Poznaniu wybrany został do parlamentu pierwszy poseł należący do Ligi — Bernard Chrzanowski. Pod koniec roku 1903 członków Ligi w zaborze pruskim było około 20. W roku 1902 zaczął pisywać M. Seyda w G ońcu Wielkopolskim i był współpracownikiem tego pisma do początku r. 1905, nadając mu kierunek demokratyczno-narodowy. W r. 1903 opracowano program stronnictwa dla zaboru pruskiego, został on jednak ogłoszony drukiem w całości dopiero w r. 1905.
Na Górnym Śląsku rozpoczęli pracę publiczną W. Korfanty i J. J. Kowalczyk jako współpracownicy Górnoślązaka, założonego przez M. Biedermana (pierwszy numer ukazał się na gwiazdkę 1901 r.), później pismo to wykupiła spółka, do której należeli Korfanty i Kowalczyk. Przygotowawszy grunt przez pismo, rozpoczęto akcję polityczną. Założono Towarzystwo Wyborcze i postanowiono postawić samodzielnych polskich kandydatów przy wyborach do parlamentu w r. 1903. Była to prawdziwa rewolucja, bo do tego czasu posłowie polscy z Górnego Śląska należeli do Katolickiego Centrum. Wszechwładny wśród Górnoślązaków redaktor Katolika, Napieralski, przeciwstawił się polityce redaktorów Górnoślązaka; mimo to przy wyborach postawiło Towarzystwo Wyborcze kandydatów własnych w siedmiu okręgach i zebrało na nich 46.000 głosów na ogólną liczbę 120.000 głosujących. W wyborach ściślejszych przeszedł Wojciech Korfanty — pierwszy poseł polski z Górnego Śląska. To zwycięstwo wyborcze, świadczące o odrodzeniu narodowym Górnego śląska, zrobiło ogromne wrażenie w całej Polsce; należy je całkowicie zapisać na dobro ruchu demokratyczno-narodowego wśród młodego pokolenia w zaborze pruskim, wywołanego i zorganizowanego przez Ligę Narodową i Związek Młodzieży Polskiej.
W Galicji koło Popławskiego i Dmowskiego skupiało się grono członków Ligi, emigrantów z zaboru rosyjskiego. Dopiero w ostatnich latach XIX wieku przyjęto kilku działaczy miejscowych; pierwszymi byli: Stanisław Biega, dr Leonard Tarnawski i dr Ernest Adam. W roku 1901 rozpoczęto szerszą akcję na gruncie miejscowym przez dziennik Wiek XX we Lwowie, którego redaktorem był J. L. Poplawski. Od stycznia r. 1902 wydzierżawiła duży dziennik Słowo Polskie spółka złożona w przeważnej części ze zwolenników Demokracji Narodowej; redaktorem został Zygmunt Wasilewski, a głównym publicystą politycznym J. L. Poplawski. To pozwoliło na wywieranie większego wpływu na opinię publiczną w Galicji. Zaczęła też w życiu politycznym brać udział młodzież, która należała do Związku Młodzieży Polskiej od końca 1898 r. Liga uzyskała wpływ na Towarzystwo Szkoły Ludowej i w Sokole.
Z inicjatywy Ligi zostało w prasie postawione ostro zagadnienie ruskie, co zjednało dla Demokracji Narodowej opinię w Galicji Wschodniej. Sprawę ruską w parlamencie wiedeńskim oświetlił w ten sam sposób przeprowadzony na posła przez Słowo Polskie profesor ekonomii na uniwersytecie lwowskim, Stanisław Gląbiński, który się też stał niebawem jednym z głównych organizatorów Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w zaborze austriackim. Zaczęto akcję w tym kierunku w drugiej połowie 1903 roku. Pierwsze zebranie przygotowawcze odbyło się 8 stycznia we Lwowie, a zjazd organizacyjny 17 stycznia tegoż roku także we Lwowie. W obecności 80 osób uchwalono zasady programu i wybrano komisję do opracowania jego szczegółów.
Wzrost organizacji Ligi i jej sił, wpływ jej działalności na życie polityczne polskie, wreszcie rozpowszechnienie jej prasy, zwłaszcza po przejęciu Słowa Polskiego, zwróciły uwagę społeczeństwa we wszystkich zaborach na ten nowy czynnik polityczny. Sprzyjały temu także zmiany w położeniu politycznym, wśród których na pierwszym miejscu postawić należy bankructwo ugody w zaborze rosyjskim. Do ujawnienia tego bankructwa przyczyniło się stanowisko Demokracji Narodowej, a organy prasowe stronnictwa wyjaśniły jego przyczyny. Gdy tendencje ugodowe w stosunku do Rosji przeniosły się do zaboru pruskiego i do Galicji, trzeba było im się przeciwstawić zarówno przez akcję polityczną, jak i w słowie drukowanym. Stąd wynikła inicjatywa wszczęcia walki o przywrócenie języka polskiego przy wykładzie religii w tych szkołach średnich, gdzie była ona wykładana po rosyjsku (na Litwie, Wołyniu i Podolu, a także w Siedlcach, Białej, Chełmie, Suwałkach, Mariampolu, Zamościu i Hrubieszowie). Chodziło o to, by wykazać, że nie tylko w Prusach praktykowany jest system antypolski. Tak powstała tzw. „Września moskiewska” gdy w gimnazjum w Zamościu (30.1.1902) i w gimnazjum w Siedlcach (1.11.1902) — młodzież zażądała wykładu religii po polsku, a za tym przykładem poszła młodzież w innych szkołach.
Rozwój działalności Ligi i wymagania bieżącej polityki wywołały ostrą akcję prasową ze strony żywiołów konserwatywnych przeciwko Demokracji Narodowej, prowadzoną w latach 1902 i 1903. Rozpoczął ją Czas krakowski, podjął Kraj petersburski, a za nimi poszła reszta prasy konserwatywnej oraz pisma postępowe warszawskie (Głos i Prawda), wreszcie pisma „demokratyczne” galicyjskie. Ze sfer ugodowych zaboru rosyjskiego wyszły dwa wydawnictwa — Nasze stronnictwa skrajne i Nasza Młodzież, które na podstawie cytat z pism i książek demokratyczno-narodowych usiłowały obóz ten politycznie skompromitować. Przegląd Wszechpolski i Słowo Polskie nie zostały dłużne w odpowiedzi; w ten sposób rozwinęła się polemika prasowa, która znakomicie się przyczyniła do zapoznania szerokiego ogółu w całej Polsce z ideologią i programem ruchu narodowego.
Kierownicy Ligi, jak o tym świadczy wszystko to, co od samego początku pisali w Głosie i w wydawnictwach tajnych, a potem w Przeglądzie Wszechpolskim, zajmowali się żywo i uważnie sprawami międzynarodowymi, rozumieli bowiem, że państwo polskie może być odbudowane tylko przy sprzyjającym rozwoju stosunków międzynarodowych. W okresie wszakże, którym się obecnie zajmujemy, nie było jeszcze warunków dla szerszej działalności polskiej organizacji narodowej na terenie europejskim. Skorzystali jednak kierownicy Ligi z okazji konferencji międzynarodowej w Hadze, zwołanej z inicjatywy rządu rosyjskiego i mającej za zadanie porozumienie się mocarstw co do rozbrojenia, by złożyć uczestnikom konferencji memoriał i ogłosić go następnie w tłumaczeniu polskim[6]. Ograniczono się w tym memoriale do obiektywnego przedstawienia ówczesnego położenia politycznego narodu polskiego.
W tymże roku Komitet Centralny Ligi ogłosił odezwę w języku francuskim do Finlandczyków i rozpowszechnił ją w polskim przekładzie po kraju.
Były to pierwsze kroki Ligi Narodowej na terenie międzynarodowym. Dopiero wybuch wojny rosyjsko-japońskiej otworzył nowe widoki przed polityką polską. Skorzystała ona skwapliwie z nowego położenia i rozwinęła akcję wszechstronną.
------------------------
[1] „Protokół posiedzeń zjazdu lokalnego członków Rady Tajnej Ligi Narodowej w Genewie, dn. 10, 11, 12, 21, 27 i 29 czerwca 1895 r.” Protokół ten pisany ręką R. Dmowskiego jest w zbiorach rękopisów Biblioteki Rapperswilskiej.
[2] Teczka R. Dmowskiego.
[3] Pomogli mu w tym członkowie Ligi — Marian Kiniorski i Gustaw Ośniałowski. Patrz: M. Kiniorski, Z czterdziestu pięciu lat wspomnień o Romanie Dmowskim, Warszawa 1939.
[4] Sprawozdanie Komitetu Centralnego, rok 1903—1904.
[5] Tatjne dokumenty rządu rosyjskiego w sprawach polskich, Londyn 1898.
[6] Polska i konferencja międzynarodowa w Hadze, Lwów 1899;
Strona 3 z 5