Grzegorz Pisarski
Języki Indii - między legendą a prawdą
Ilu języków używa się w Indiach? Odpowiedź na to pytanie może nastręczać uzasadnione trudności, skoro mieszkańcy samej tylko stolicy tego kraju dostrzegają ich kilka wokół siebie: język północnego Delhi, połudnowego Delhi, wschodniego Delhi i zachodniego Delhi. Ażeby uniknąć nieporozumień na wstępie, warto sięgnąć do rozróżnienia pojęć języka, dialektu, gwary i slangu.
Zróżnicowanie językowe Indii nieraz gości w kwizach i zagadkach. Popularyzował to nawet wielkonakładowy, kolportowany głównie we Włoszech i w Polsce, podręcznik Wydawnictwa Oksfordzkiego „English File, 1” (Student's Book, s. 22) podając, że na około 5 tys. języków na świecie aż 945 przypada na Indie. Bardziej dociekliwi wkrótce jednak mogą stracić orientację, jak jest w istocie. Wśród rozprowadzanych w systemie wysyłkowym publikacji Wydawnictwa Kurpisz z Poznania znajduje się od pewnego czasu seria „Dzieje powszechne XX wieku”, stanowiąca niejako kontynuację reprintu przedwojennej syntezy dziejów powszechnych. W ostatnim, dziesiątym rozdziale pt.„U progu XXI wieku” drugiego tomu „Świata po roku 1945” (Poznań 2000, s. 334-335) autor, Wiesław Olszewski, wygłaszając tezę, iż kwestie językowe są często wyznacznikiem nacjonalizmów, podaje pewne globalne dane statystyczne o językach świata, powołując się na „Almanach Wiedzy Powszechnej 1998” (Warszawa 1998) oraz „Cambridge Encyclopedia of Languages” (bez podania roku wydania). Zastrzegł się przy tym co do rozbieżności danych na temat liczby mówiących od urodzenia danymi językami świata.
Podaje, że na świecie ludzie mówią łącznie 6 528 językami i ich odmianami, z czego 2 034 przypada na Azję. Wyróżnia jednak Nową Gwineę i Nigerię jako prawdziwe „wieże Babel”, gdzie używa się „kilkuset języków”. Wobec tego, czy Indie z prawie 1 000 językami, o których nie wspomina, nie są jeszcze prawdziwszą „wieżą Babel”. Podkreśla jedynie „skalę znaczenia innych języków azjatyckich, w tym... bengali”. A oto wyciąg w postaci dziesięciu języków Indii z przytoczonej listy trzydziestu najbardziej używanych języków świata (w razie rozbieżności liczb podano alternatywny wariant w nawiasie):
Kolejny w świecie język: ilość mówiących w mln
2. hindi 930 (726)
3. angielski 463 (427)
7. bengali 192 (162)
8. portugalski 179 (165)
13. pendżabski 92
15. telugu 72
16. marathi 68
17. tamilski 68
28. kannara 43
30. gudżarati 40.
Tej, już nieaktualnej liście, brakuje konsekwencji: o ile poprawnie po polsku nazwano język hindi, angielski, portugalski, pendżabski, telugu, tamilski i kannara, o tyle spolszczenia wymagają nazwy języka bengalskiego, marackiego i gudżarackiego.
Od statystyki też nie stroni nieco wcześniejsza popularnonaukowa publikacja tego samego wydawnictwa z serii „Wielka encyklopedia geografii świata” (Witold Maciejewski, Świat języków, Poznań 1999, s. [259]-266). Omawiając w ramach grupy języków indoirańskich i drawidyjskich podgrupę języków indyjskich autor słusznie wspomina, iż nazywany wspólną nazwą język hindustani to dwa języki - hindi (język etniczny Hindusów i najważniejszy wśród oficjalnych języków Indii) oraz urdu (język urzędowy muzułmańskiego Pakistanu i północno-zachodnich Indii). Aż 440 mln ludzi posługuje się tym najważniejszym językiem Indii. W przypadku języka urdu jest mowa ogółem o 50 mln ludzi, spośród których 35 mln zamieszkuje w indyjskim Kaszmirze i Dżammu. Językiem bengalskim, według tego autora, mówi powyżej 100 mln mieszkańców, marackim (marati) - 52 mln, gudżarackim - 32 mln, syngaleskim - 12 mln oraz porównywalnie nieliczna grupa posługuje się cygańskim językiem romani. Wspomina się jeszcze o głównym dialekcie hindi - khariboli (kariboli), wykazującu łączność ze staroindyjskim sanskrytem. Bez danych liczbowych napomknięto o języku bengalskim (bengali), używanym głównie w Bangladeszu, a spokrewnionym najbliżej z językiem hindi, asamskim (asami) i orijski (orija). Znamienne jest, że konstytutacja Indii z 1950 r. wymieniała 14 głównych języków tego kraju, którymi posługiwało się 90% ludności: asamski, bengalski, gudżaracki, hindi, kaszmirski, maracki, orijski, pendżabski, sanskrycki (jako język martwy), urdu, kannaryjski, malajalam, tamilski i telugu, uznając za języki urzędowe hindi i angielski (M. Paszyński, Ludność. India [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 5, Warszawa 1965, s. 8).
W tomie 17 największej z dotychczas encyklopedii polskojęzycznych, „Britannice - Edycji Polskiej” (Poznań 2000, s. 279) stosuje się geograficzny podział „języków indyjskich” (sformułowanie dotąd nie stosowane, podobnie jak niewłaściwe nazwy niektórych z wymienionych języków) na pięć głównych grup: wschodnią (asamski, bengalski i orijski), północno-zachodnią (pendżabski, landański, sindijski, paharski i języki dardryjskie), zachodnia i południowo-zachodnia (gudżaracki, maracki, konkański, malediwski i syngaleski), środkowa (hindi oraz urdu) i na terenach między obszarami używania języka sindijskiego, gudżarackiego i hindi (radżastański).
Ostatnio w Polsce zauważa się wzrost zainteresowania językami Indii. Na uwagę zasługuje najnowsze polskie opracowanie gramatyczne (D. Stasik, Język hindi, Warszawa 1998) oraz prezentujące najnowszy stan badań naukowych polskie opracowania encyklopedyczne, omawiające wiele języków Indii w postaci odrębnych haseł. Może znakiem czasu stało się lakoniczne sformułowanie przy omówieniu hasła „Indie” w „Nowej encyklopedii powszechnej PWN” (t. 3, Warszawa 1996, s. 29): „Języki urzędowe: hindi, angielski (tymczasowy język pomocniczy)”, co również powtarza tom „Azja II” serii wydawniczej „ABC świat” (Poznań 1999, s. [73].
Interesujący jest przy tym stosunek emocjonalny samych Hindusów do własnego języka. Nie tylko język mass mediów od lat nasiąka anglicyzmami i amerykanizmami. W towarzystwie, a nawet w kręgach rodzinnych w dobrym tonie jest wtrącanie paru zdań po angielsku, szpanowanie łatwością nazywania rzeczy po angielsku i jednocześnie trudności przypomnienia sobie jak to się to to nazywa po naszemu. Obcokrajowiec, Europejczyk, a nawet Polak próbujący przyswoić sobie język np. hindi spotka się ze zdziwieniem i początkowo, raczej z brakiem zrozumienia. Ale już niebawem może, także tym sposobem, zaskarbić sobie niekłamaną życzliwość i serdeczność Hindusów. Próbując wytłumaczyć, że, dla porównania, językiem 40 milionowej Polski mówi, nie tylko wielopokoleniowa Polonia, ale i elity polityczne sąsiadujących państw, ku swemu zdziwieniu, nagle dowiedzieć się może, jak wielkiego znaczenia i prestiżu Polski jest to oznaką.
Obawy o czystość języka podobne są wszystkim językoznawcom. Jednakże niebagatelną rolę w utrwalaniu potęgi języka odgrywa twórczość w nim zapisana, a w wypadku Indii ta jest imponująca, o czym jeszcze przy innej okazji...
Grzegorz Pisarski