• Kabała

Terminem `kabała' [hebr. קבלה - tradycja, przekaz, także: przyjęcie, kontynuacja] określa się ezoteryczno-mistyczny, niejednolity nurt judaizmu, który w sposób odmienny niż judaizm ortodoksyjny i filozoficzny, dokonuje refleksji o Bogu i objawieniu. Początków nurtu można się doszukiwać w starożytności, wśród żydowskich grup mistycznych, zajmujących się, m.in. zagadnieniami początku świata i objawienia. Z racji tego, że prawdopodobnie była to tradycja ustna, wśród kabalistów i specjalistów zajmujących się tą problematyką nie ma jednomyślności, co do czasu powstania nurtu. Funkcjonuje w tej materii kilka odmiennych, na wpół legendarnych, niemniej jednak równoprawnych opinii. Jedni wyprowadzają ją od pierwszego człowieka - Adama, który rzekomo miał mieć objawionych wiele prawd za pośrednictwem aniołów pouczających go, jak rozumieć różne zagadnienia z zakresu życia religijnego, moralnego oraz prawodawstwa objawionego w czasach późniejszych. Adam Kadmom (praczłowiek) to wedle kabalistów pierwsza forma emanacji w objawieniu Boga, bądź też istota świetlista pośrednicząca w akcie stwórczym. Inna koncepcja wywodzi kabałę od Abrahama i od patriarchów, którzy przez objawienie mieli dojść do posiadania wiedzy tajemnej. Jeszcze innym stanowiskiem jest to, wedle, którego kabała zrodziła się za czasów Mojżesz, który poza prawem utrwalonym na piśmie, otrzymał dość obszerne objawienie, które zlecił do przechowywania „siedemdziesięciu mężom”. Przekonanie to było tak powszechne w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, że wzmiankują o nim nawet niektórzy ojcowie Kościoła.

Na wyodrębnienie się kabały w tradycji rabinicznej miały wpływ: szeroko rozumiana filozofia grecka i jej późniejsze formy (zwłaszcza pitagorejczyków, Platona i Plotyna), gnoza, liczne legendy i podania żydowskie, z których część zrodziła się w wyniku swoistych interpretacji Świętej Księgi - Tory. Teksty najstarsze, którym przypisuje się kabalistyczne tendencje, pochodzą z pierwszych wieków naszej ery, przy czym wiarygodność tych źródeł i próby ich zakwalifikowania są wysoce dyskusyjne. Za fundamentalny dla pierwotnego nurtu kabały, uznaje się traktat o stworzeniu świata zwany `Sefer Jecira' [hebr. ספר יצירה - Księga Stworzenia]. Przypuszczalnie tekst ten powstał w Aleksandrii w II i III w. n.e., jednak nie ma co do tego zgodności. Według treści tej Księgi, będącej zbiorem komentarzy do Genesis, Bóg stworzył świat mocą słów, posługując się dziesięcioma sefirami i literami alfabetu hebrajskiego, które w różnych konfiguracjach stanowiły trzy prasubstancje, trójwymiarową przestrzeń, itp.

Znacznie późniejszym tekstem, lecz równie ważnym dla nurtu kabalistycznego (zwłaszcza tzw. kabały teozoficznej), jest `Sefer ha-Bahir' [hebr. ספר הבהיר - Księga Jasności]. Jej domniemany autor-redaktor - wielki mistyk Izaak Ślepy, działający w Prowansji w XII w. - prawdopodobnie pierwszy używał terminu kabała na określenie mistycznych nauk i praktyk. Kabała stała się określeniem ezoterycznych spekulacji dotyczących Boga i świata, które formowały się wówczas w odrębny nurt, w łonie, którego rozwijano mistyczne praktyki i opracowywano alternatywne metody odczytywania Tory. Sama Księga Jasności jest zbiorem poglądów, często rozbieżnych i dotyczących różnych tematów, z których najważniejsze dotyczą kwestii alfabetu hebrajskiego i sefir - kategorii wprowadzonych do tradycji w Sefer Jecira.

Koncepcje kabalistyczne zostały uformowane i systematycznie opracowane głównie w średniowiecznej Hiszpanii (XIII w.). W wielu ówczesnych hiszpańskich miastach tworzyły się ośrodki i bractwa kabalistów, w wyniku, czego wytworzyła się jej odmiana, zwana kabałą gerońską. Ukazało się wówczas wiele kabalistycznych tekstów, z których największy uznawany jest za „elementarz” kabały i fundamentalne dzieło mistyki żydowskiej. Mowa tu o `Sefer ha-Zohar' [hebr. ספר הזוהר - Księga Blasku (Światłości, Jasności)] popularnie zwanej Księgą Zohar. Tekst - mimo języka aramejskiego, skomplikowanej i rozbudowanej formy oraz zaawansowanych komentarzy do Księgi Praw (Tory) - bardzo szybko rozpowszechnił się wśród gmin żydowskich i badaczy Biblii, nie tylko w Hiszpanii. Księga ta postrzegana jest do dziś jako summa wiedzy kabalistycznej, w niej też skodyfikowany został system klasycznej kabały. Za jej autora (bądź redaktora-wydawcę) uznaje się Mosze de Léon, czyli Mojżesza z Leonu, żyjącego w latach 1250-1305, duchowego przywódcy kabalistów z Kastylii. Inna wersja historii Księgi Zohar przypisuje jej autorstwo Szymonowi ben Jochaj (głównej postaci Księgi Zohar), prawdopodobnie żyjącego w II w. n.e., słynnego ucznia rabbiego Akiby. On to, wypełniając nakaz mistrza o rozpowszechnianiu nauk kabały, spisał (ewent. podyktował) treść tej Księgi, po czym została ona ukryta. Po wiekach, odnaleziona przez Arabów, została wykupiona przez Żydów, a następnie opublikowana właśnie przez Mojżesza z Leonu. Wersja ta brzmi bardziej legendarnie, jednakże - tak jak wiele innych historii dotyczących genezy i rozwoju kabały o podobnym wydźwięku - nie powinna być zbagatelizowana, zwłaszcza w obliczu braku ścisłych danych na ten temat.

Rozwój nurtu kabalistycznego stracił na sile w wieku XV, kiedy to przez niemal całą Europę przetoczyła się „antysemicka fala” z kulminacją w postaci wygnania Żydów z Hiszpanii w 1492 r. Odrodzenie nastąpiło dopiero w następnym, XVI wieku. Wówczas największym ośrodkiem kabały stało się miasto Safed w Palestynie, gdzie działali, m. in. wielki znawca idei kabalistycznych Mojżesz Kordowero (1522-1570) oraz słynny reformator kabały Izaak Luria (1534-1572). Koncepcje tego ostatniego (tzw. kabała luriańska) wpłynęły częściowo, do chasydyzmu, a także sprowokowały dwie największe herezje judaistyczne - sabataizm oraz frankizm.

Kabała praktykowana była także we Włoszech, gdzie w XV wieku wzbudziła szersze zainteresowanie, kształtująca się już od początku XIV w., jej „świecka” (tzn. nie-Żydowska) odmiana, tzw. kabała chrześcijańska bądź hermetyczna. Do jej popularyzacji w środowiskach renesansowych intelektualistów przyczynił się Pico della Mirandola. Istnieją informacje, że kabała była wówczas praktykowana również na terenach Polski, a także w ośrodkach w Pradze i w Moskwie.

Innymi ważniejszymi prądami rozwojowymi kabały są, m.in. kabała gnostyczna - skupia się ona na problemie walki dobra i zła na ziemi oraz akcentuje potrzebę indywidualnego samokształcenia i poznawania dobrego; kabała antynomijna - neguje ona możliwość dosłownego odczytywania Pisma i sprzeciwia się ustalonemu prawu, traktując je jako przeszkodę dla prawdziwej religijności. Do tego nurtu zalicza się doktryny Sabataja Cwi i Jakuba Franka - inicjatorów ruchów anty-ortodoksyjnych. Jako odrębna i często niezaliczana do tradycji kabalistycznej, wykształciła się w XII i XIII w. szkoła Kalmonidów, z której wyrósł następnie dość wpływowy nurt znany jako chasydyzm nadreński. Początkowo rozwijał się on głównie w południowych Niemczech (stąd jego nazwa), następnie rozszerzył się, docierając aż do Francji. Charakterystyczny dla tego nurtu kabały jest tradycjonalistyczny panteizm, a także ascetyzm i restrykcyjne podejście do pokuty, modlitwy i układów pism kanonicznych.

Spekulacje kabalistyczne w tradycji Żydowskiej zasadniczo rozwijały się na dwa sposoby. Pierwszy koncentrował się głównie na objaśnianiu prawd wiary i miał charakter bardziej teoretyczny. Poprzez dogłębne studiowanie Tory, starano się wyjaśniać i zgłębiać istotę Boga oraz objawionego Prawa. Naczelne problemy poruszane w ramach tego nurtu dotyczyły, m. in. zagadnień stworzenia świata, celu istnienia materii i człowieka, powstanie zła i jego przezwyciężenie przez Mesjasza oraz cały wachlarz innych, podobnych zagadnień.
Drugi sposób miał charakter bardziej ezoteryczny. W jego łonie nauczano mistycznych praktyk polegających na ekstatycznych modlitwach, kontemplacji liter Tory, magii i medytacji, umożliwiającej wtajemniczonym zbliżenie się lub nawet połączenie z Bogiem.

Do najważniejszych cech charakterystycznych dla wszystkich nurtów kabały, zaliczyć należy w pierwszym rzędzie studiowanie sefir i języka, wynikające z przekonania o głębszym, metafizycznym ich charakterze. Akcentowana jest wiara w immanencję boską we wszechświecie, dokonaną w akcie stworzenia i przejawiającą się w objawieniach, proroctwach i cudach. Ponadto w kabale silnie zakorzeniona jest idea Jedni: świat został stworzony z Jednego Boga i do niego powróci, natomiast człowiek - upadły na skutek katastrofy kosmicznej (tzw. rozbicia naczyń) - ma za zadanie podjąć się naprawy świata i przybliżenia go do boskiej jedności. W spolaryzowanym aksjologicznie świecie (napięcie między dobrem i złem, miłością i surowością), wolny człowiek skłania się ku obu tym biegunom. Wybór właściwej drogi ułatwić ma mu modlitwa i samokształcenie, nadto zaś studiowanie Pisma, które zostało objawione przez Boga, by ułatwić człowiekowi powrót do jedności z Nim.

Niezwykle ważną rolę w kabale odgrywa rozbudowana symbolika i kod cyfrowo-literowy. Jednym z najważniejszych symboli funkcjonujących w tradycji, jest tzw. Drzewo Życia, za symbol, którego uznaje się menorę - charakterystyczny, żydowski świecznik. Drzewo Życia rozwija się w trzech kolumnach, a zbudowane jest z dziesięciu głównych elementów zwanych sefirami. Są to „wypowiedzenia”, czyli symbole boskich emanacji, użytych w akcie stworzenia i stale w świecie zawartych, podtrzymujących istnienie przez przetwarzanie boskiego światła. Drzewo Życia to symboliczna „drabina” łącząca świat ludzki z Bogiem. Praktykowanie kabały umożliwia zbliżenie się do świata boskiego poprzez symboliczne wspinanie się po kolejnych poziomach Drzewa Życia.

Kabała wywarła znaczny wpływ na mistycyzm chrześcijański, a także na ezoteryczne nurty takie jak: alchemia, ruchy masońskie, czy teozofia. Współcześnie wpływy kabały można zauważyć, m. in. w szeroko rozumianym ruchu New Age, gdzie występuje ona w różnych, spopularyzowanych postaciach i często wymieniana jest jednym tchem z jogą, okultyzmem, magią, astrologią, zwłaszcza zaś z numerologią, tarotem, etc.

---