Na różnych terytoriach świata występują różne uwarunkowania zdrowia i choroby w wymiarze populacyjnym i jednostkowym. W teraźniejszych czasach życie nie szczędzi nam stresów i napięć spowodowanych rozwojem cywilizacji. Na wskaźniki zdrowia rzutują także pogłębiające się różnice społeczne, występujące między danymi populacjami w zakresie materialnym, ekonomicznym czy gospodarczym [7]. Zastanawiające jest zatem, czy definicja zdrowia, którą znamy dzięki Światowej Organizacji Zdrowia możemy uznać za jednoznaczną i wszechstronną. Pojęcie to stwierdza, iż „zdrowie to stan pełnej fizycznej, duchowej i społecznej pomyślności, stan dobrego samopoczucia - dobrostan, a nie tylko brak choroby, defektów fizycznych, czy niedomagań”. Definicja ta stanowi wersję otwartą, co oznacza, że choroba nie jest pojęciem statycznym, ustalonym raz na zawsze, ale wyraża aktualny stan wiedzy medycznej w zakresie zjawisk odzwierciedlających procesy patologiczne zachodzące w organizmie człowieka [10]. Wartość życia zostaje tu wyraźnie wzbogacona, bowiem zdrowie oznacza zdolność do prowadzenia życia sensownego i twórczego, satysfakcjonującego danego człowieka [3].
Nad zakresem pojęciowym zdrowia i choroby, jako wciąż tworzącej się wiedzy, jak i sfery praktycznych działań, dyskusja pozostaje zagadnieniem otwartym. Bezspornym faktem jest, że w ciągu ostatnich stu lat nastąpiła w tym względzie zasadnicza zmiana podejścia do definiowania zdrowia. Tradycyjne, bazujące na naukach medycznych, rozumienie zdrowia było pojmowane jako brak choroby i oceniane w kategoriach zwalczania chorób. Nowe spojrzenie, akcentujące pozytywną postawę wobec zdrowia i choroby wniosły lata współczesne.
A. Malinowski sądzi, iż „zdrowie można zdefiniować jako dynamiczny stan rozwoju struktur i funkcji organizmu, stan zgodny z naturą - biotopem jednostki, w którym czynności życiowe przebiegają optymalnie, a środowisko zaspokaja potrzeby organizmu. Krócej mówiąc, zdrowie, podobnie jak norma biologiczna człowieka (biotopu), jest jego funkcjonalnym optimum” [7].
Zdrowie jest tworzone i odczuwane przez człowieka w jego codziennym życiu - gdy się uczy, pracuje, zakłada rodzinę, podróżuje, choruje i osiąga sukcesy. W kulturze europejskiej jednym z pierwszych, który uporządkował całokształt poglądów na zdrowie był Hipokrates, późniejszy „ojciec medycyny europejskiej”. W myśl jego poglądów dobre samopoczucie - zdrowie, oraz złe - choroba zależy od równowagi między tym, co nas otacza a nami. Zewnętrzna równowaga między człowiekiem a środowiskiem pozwala na stworzenie równowagi wewnętrznej [1]. Ocena zdrowia dokonana przez Hipokratesa, jako kategorii „dobrego i złego samopoczucia” dopuszcza wiele subiektywizmu, który zawężał pojęcie zdrowia do indywidualnego odczuwania i odbierania otoczenia.
Obiektywność pojawia się dopiero w sformułowaniu zależności zdrowia od równowagi między człowiekiem a otoczeniem. W relacjach człowiek - otoczenie, jest możliwość obserwowania zdrowia jakby z zewnątrz - jego oznak, cech i efektów możliwych i poddawanych ocenie innych ludzi. To właśnie człowiek jest kryterium obiektywności w ocenie i formułowaniu potencjału zdrowia innego człowieka. Bowiem właśnie przed innym człowiekiem manifestowane są zachowania wskazujące na posiadanie zdrowia lub jego brak.
Poglądy Hipokratesa na zdrowie i chorobę w niemal niezmiennej postaci były głoszone do pojawienia się nowej filozofii kartezjańskiej, czyli mechanistycznego widzenia świata i człowieka [9]. Zgodnie z teorią kartezjańską, organizm człowieka był porównywany do wielkiej maszyny działającej z ogromną doskonałością i precyzją. Teoria ta doprowadziła do poznania człowieka, jego struktury i funkcji, ale to spowodowało, że reakcja na człowieka została zawężona do perfekcyjnego naprawiania jego zdrowia, jako uszkodzonej maszyny biologicznej, bez widzenia go jako całości [6].
Widzenie człowieka i świata oparte na paradygmacie kartezjańskim doprowadziło do szybkiego rozwoju nauk ścisłych, a medycynie do ogromnego postępu technicznego, który pozwolił na wykorzystanie metod analitycznych w badaniu ciała człowieka jego funkcji. Powstały jednocześnie naukowe podstawy medycyny i biomedycznego pojęcia zdrowia [1]. Zaczęto dopatrywać się, iż wpływ na zdrowie mają również - obok czynników biologicznych - czynniki społeczne.
Aby pojąć istotę zdrowia konieczna jest znajomość terminów biologicznych mających zastosowanie w antropologii i ekologii człowieka, tj. norma reakcji, norma adaptacyjna, adaptacja, adaptabilność, adiustacja, kondycja, wigor życiowy.
„Wzajemny wpływ człowieka na zmiany w przyrodzie i wpływ przyrody na zmiany psychosomatyczne człowieka jest niewątpliwy i coraz większy. Powstaje więc problem określenia normalnych zakresów zmienności różnorodnych właściwości człowieka i przyrody. Zakłócenia norm biologicznych człowieka wywołują choroby, które mogą być skutkiem zakłóceń funkcji biologicznych przez czynniki biologiczne, psychologiczne lub społeczne. Istnieje zatem potrzeba ujednolicenia pojęć „norma” i „normalność” w medycynie, z uwzględnieniem tych pojęć wypracowanych na gruncie biologii oraz psychologii i socjologii” [5].
Na normy można spojrzeć z różnych punktów widzenia jak na przykład:
- Z punktu widzenia biologii - normą jest stan optymalny organizmu i jego składowych struktur i funkcji. Jest to zwykle wartość określonej cechy najbardziej charakterystycznej dla danej zbiorowości.
- Z punktu widzenia medycyny - normą jest prawidłowy, optymalny stan zdrowia człowieka określony w kategoriach biologicznych, socjologicznych i psychologicznych.
- W naukach społecznych, psychologii - normy powstają na drodze arbitralnych decyzji.
- Według Selye'go - norma to harmonijna całość strukturalno - czynnościowych właściwości organizmu, adekwatnych do środowiska zewnętrznego i zapewniająca mu optymalną działalność życiową.
W rzeczywistości - w procesie przemian międzypokoleniowych normy i granice ulegają zmianom, gdyż musza odpowiadać dynamice przemian czasowych procesów życiowych [5].
Według A. Malinowskiego poziomy zdrowia osobniczego można zróżnicować następująco:
1 - normalne;
2 - subpatologiczne;
3 - stany patologiczne, chorobowe.
„Wśród tych stanów można wyodrębnić wyrazistości stanu zdrowia i choroby. (…) zdrowie -norma i choroba (abnorma) - naruszenie normy są stanami przeciwstawnymi o granicach w postaci continuum. Pojęcie zdrowia bywa jednak absolutyzowane. Jego wzorcową postacią jest konwencjonalne „zdrowie absolutne”. Jest ono w praktyce nieosiągalne, stanowi nieosiągalny wzorzec. W oparciu o adiustacyjne możliwości człowieka (adaptacje fizjologiczne) w zmiennych warunkach środowiska można mówić o istnieniu faktyczno - praktycznego zdrowia” [7].
Ze zdrowiem - normą i jej brakiem - chorobą, patologią wiążą się także zagadnienia adaptacji. Adaptacja - to proces dostosowania się osobnika czy populacji do środowiska, sprzyjający przetrwaniu.
Według Jethona istnieją następujące rodzaje procesów przystosowawczych:
- adaptacja genetyczna - zmiany przystosowawcze, które mają odbicie w genotypie danej jednostki,
- adaptacja fizjologiczna - dotyczy zmian przystosowawczych procesów wewnątrzustrojowych, które powstają w wyniku oddziaływania środowiska,
- adaptacja biochemiczna - obejmuje zmiany na poziomie subkomórkowym i dotyczy przystosowania procesów biochemicznych do obciążeń organizmu,
- adaptacja morfologiczna - obejmuje zmiany w budowie ciała, które wynikają z reakcji genotypu i środowiska; realizują się one w procesie adaptacji fizjologicznej i biochemicznej,
- adaptacja behawioralna - jest funkcja inteligencji i dotyczy zmian zachowania, które zapewnia utrzymanie stanu równowagi ze środowiskiem,
- adaptacja metaboliczna - dotyczy szybko zachodzących zmian przystosowawczych funkcji wewnątrzustrojowych do zapotrzebowań związanych z danym czynnikiem,
- adaptacja epigenetyczna - dotyczy dłużej utrzymujących się zmian genotypowych, które po pewnym czasie utrwalają się w genotypie,
W zależności od rodzaju i charakteru oddziaływania na organizm rozróżnia się następujące rodzaje procesów adaptacyjnych:
- adaptacja mutacyjna - występuje w przebiegu ewolucji danego gatunku lub populacji, prowadząca np. do powstania ras,
- adaptacja modyfikacyjna - aklimatyzacja, czyli adiustacja,
- adaptacja modulacyjna - oznacza bezpośrednie przystosowanie organizmu do szybko zmieniających się warunków środowiskowych (są to dodatnie lub ujemne reakcje na krótkotrwałe bodźce) [4].
W procesach adaptacyjnych wg A. Malinowskiego wyróżnia się:
- czynniki środowiska - fizyczne, psychiczne, biologiczne,
- cechy organizmu - okresy rozwoju ontogenetycznego,
- charakter zmian adaptacyjnych w różnych układach anatomicznych,
- poziom organizacji systemu biologicznego - molekularny, tkankowy, na poziomie całego organizmu.
Natomiast procesy adaptacyjne dzieli się zazwyczaj na trzy grupy:
- indywidualne - trwające w ciągu życia jednostki,
- gatunkowe - uwarunkowane genetyczną „pulą” gatunku,
- populacyjne - tworzące się w procesie formowania się populacji.[5]
W biologii przyjmuje się, iż zdrowie jest stabilnym stanem organizmu, „w którym układy anatomiczne i narządy posiadają normalną strukturę i funkcję, a fizjologiczne procesy życiowe przebiegają prawidłowo w ścisłej zależności od środowiska” [7]. Prawidłowości zdrowia można scharakteryzować metodami statystyki. „Wnioskowanie statystyczne dokonuje się na podstawie wyników doświadczalnych, a wnioski wyciąga się w obrębie przyjętego a priori modelu statystycznego, z analiz cech i zjawisk, oraz właściwości tych cech. Ocena ta dotyczy wpływu efektów stałych i pojawiających się losowo. (…) Statystyka jako narzędzie badawcze zdrowia i choroby pozwala głównie na sugerowanie zależności zachodzących między właściwościami. W warunkach niepewności ocen stanu zdrowia, choroby i stanu rozwoju fizycznego statystyka pozwala na podejmowanie optymalnych decyzji umożliwiających normalizowanie owych stanów, pozwala także na prognozowanie przebiegu procesów normalizacji”. [7] Prognozy te nie zawsze się jednak sprawdzają.
Warto również przytoczyć tutaj poglądy inny badaczy. Nikitiuk wyróżnia trzy typy zdrowia ustosunkowując się do pojęcia normy reakcji i jej naruszeń, są to:
A - zrównoważone zdrowie, gdy drobne odchylenia struktur i funkcji nie powodują zakłóceń w życiu;
B - umiarkowanie rozchwiane zdrowie, gdy czasowo pojawiają się dysfunkcje nie mające wpływu na zdolności życiowe, zdolności do pracy;
C - rozchwiane zdrowie, wynikające z narastania dysfunkcji, nawarstwiania się zaburzeń, np. chorób, stanów chronicznych, następstwem których są ograniczenia zdolności życiowej i zdolności do pracy [8].
Rozwój myśli o zdrowiu zachodził w kilku kierunkach, co zauważył Kołbanow. Najdłużej trwał pierwszy kierunek, który stanowią poczynania w zakresie poznania charakteru patologii, rozwój medycyny klinicznej i diagnostyki. Kierunek ten rozwija się po dziś dzień. Kierunkiem drugim są poszukiwania naukowych metod rehabilitacji utraconego zdrowia. Trzecim kierunkiem jest włączenie nauki o sanogenezie, początek sinologii, nauk o reaktywności organizmu, o mechanizmach zachowania i obrony homeostazy i jej naruszeniach. Kolejnym kierunkiem jest paleologia i promocja zdrowia, których strategią jest poszukiwanie dróg i sposobów kształtowania zdrowia jednostkowego i populacyjnego. W tym czwartym i ostatnim kierunku poszukiwania szły w stronę znalezienia i określenia zdrowego obrazu życia, kryteriów zdrowia, sposobów podnoszenia poziomu zdrowia i jego wzmacniania [7].
„ (…) życie stanowi pewien potencjał, który można nazwać wigorem życiowym. Wigor życiowy stanowi potencjał zdrowia, pewną biologicznie skondensowaną energię organizmu. Ta energia wydaje się mieć swe granice w sensie wielkości i czasu trwania” [11] - jak twierdzi Waloński i Sitarska. Ludzki organizm jest złożonym wielokomponentowym systemem, w którym różne poziomy organizacji biologicznej charakteryzują się właściwymi sobie procesami. Według Kołbanowa systemowe podejście do zdrowia można oprzeć na czterech zasadach:
1 - system zawiera mnogość wzajemnie powiązanych elementów stanowiących o jedności organizmu;
2 - całość systemu jest wartością wyższą niż suma wchodzących w jego skład części;
3 - wszelkie systemy stanowią zawsze część innego szerszego systemu, którego komponenty i podsystemy mogą kolejno być badane jako samodzielne jednostki;
4 - zmiany dowolnego elementu systemu w pozytywnym lub negatywnym kierunku powodują zmiany w funkcjonowaniu całego systemu [7].
„Warunkiem normalnego trwania życia jest zdolność do utrzymania stałości homeostazy wewnątrzustrojowej. Stopień tej stabilizacji w zależności od właściwości biotopu warunkuje indywidualny sposób realizacji, spełnienia funkcji biologicznych i społeczno - kulturowych. Stabilność homeostazy zmienia się w ontogenezie w trakcie trwania życia pod wpływem czynników środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Zmiany homeostazy powodują więc zmiany wigoru życiowego. Zmiany te mogą się wyrazić wahaniem samopoczucia, poczucia komfortu i dyskomfortu. Zdrowie posiada zatem naturę wieloczynnikową i dynamiczną. Dynamiczny stan homeostazy, której stabilność ograniczają czynniki zewnętrzne, warunkuje stan ilościowych i jakościowych wskaźników zdrowia” [7].
Pod koniec lat 80 - tych Brechman dowiódł potrzebę powstania nauki o zdrowiu człowieka, o metodach jego podtrzymywania, ochrony i zabezpieczenia od chorób i zaproponował dla tej nauki nazwę waleologia. Aby nie dopuścić do powstawania chorób i utrzymać właściwy stan zdrowia należy zapoznać się z prawidłowościami rozwoju organizmu i zmiennością zakresów norm.
Nauka, zwana waleologią bada:
- zdrowie we wszystkich jego aspektach,
- wyświetla czynniki biologiczne, społeczne i psychiczne stanu zdrowia,
- ustala wzorce zdrowego stylu życia [7] .
W ramach tejże nauki znajduje się: „teoria zdrowia, waleometria, zajmująca się metodami oceny poziomu zdrowia, fizjologia, (…) antropologia ekologia człowieka, socjologia, psychologia, pedagogika, kultura fizyczna oraz medycyna klasyczna i nietradycyjna” [7].
„Kierunek pedagogiczny waleologii opiera się na podstawowej nauce traktującej o całym okresie dziecięcym - pedologii. Powstała ona w 1939 r. jako nauka o naturalnych prawidłowościach rozwoju i funkcjonowania organizmu dziecięcego, o jego indywidualnej zmienności. (…) Pedologia oprócz prezentowania zdrowego trybu życia zwraca uwagę na czynniki biologiczne i społeczne w rozwoju i kształtowaniu się nawyków i kultury zdrowia. Im młodszy wiek, tym łatwiej kształtować można te nawyki, a im starszy - tym łatwiej jest przekonać co do ich zasadności. Z pedagogicznego punktu widzenia ważne są np. teoretyczne i praktyczne problemy różnic płci w aspektach biologicznym i społecznym, które muszą być uwzględnione w kształtowaniu motywacji i wyboru indywidualnych stylów życia”. [7]
Zasady zdrowego stylu życia powinny być kształtowane w ramach całego procesu dydaktycznego, dlatego naukę tą bierze się pod uwagę jako dyscyplinę pedagogiczną. Ma ona za zadanie stworzyć metodologiczne podstawy polityki poprawy zdrowia społeczeństwa w wieku rozwojowym, przeobrazić wiedzę o zdrowiu i kulturze życia. [7]
Brechman pisał: „z każdym dziesięcioleciem obszerność wykładanej wiedzy znacznie się zwiększa. Jednak dziwne, że o normach i nawykach zdrowego obrazu życia specjalnie nigdzie nikogo nie nauczają; nie ma programów ani systemów nauczania o zdrowiu” [2].
We współczesnym świecie, koniecznością stało się przygotowanie merytoryczne kadry pedagogicznej zarówno do przedszkoli, szkół podstawowych jak i szkół średnich. Potrzebne jest opracowanie stosownych programów kształcenie oraz wpajanie podstawowych zasad zdrowego trybu życia. Kołbanow zauważył, że „Sprawą prostszą było utworzenie nauki o promocji zdrowia niż o zdrowiu, łatwiej było ustalić kryteria zdrowego obrazu życia społeczności, niż ustalić kryteria indywidualnego zdrowia. (…) Profilaktyka tej czy innej choroby to połowiczne traktowanie problemu promocji zdrowia, to raczej cel ochrony zdrowia” [7].
Można mówić o nawale nowych dyscyplin niektórych nauk - filozofia zdrowia, pedagogika zdrowia, psychologia zdrowia, biologia zdrowia. Dla zwiększenia potencjału zdrowotnego uczącej się części społeczeństwa ważną rolę odgrywa pedagogika zdrowia. „Zadaniem współczesnej szkoły musi być poszukiwanie takich form nauczania, takich technologii i metod. Które by pozwalały znosić wpływy negatywnych czynników np. stresów szkolnych, chorób szkolnych, neurastenii szkolnych, które są często w naszej współczesnej szkole.” [7]
Bibliografia
1. Aleksandrowicz J., Duda R., „U progu medycyny jutra”, PZWL, Warszawa 1989
2. Brechman I.I., „Uwiedzenie w waleologii - nauka o zdrowiu”, Moskwa 1987
3. Cekiera Cz., „Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, TN KUL, Lublin 1993
4. Jethon Z. (red.), „Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa”, PZWL, 1999
5. Karski J. B., „Praktyka i teoria promocji zdrowia”, CeDeWu, Warszawa 2003, s. 21 - 24
6. Kulik T. B., „Edukacja zdrowotna w rodzinie i w szkole”, OWFU, Stalowa Wola 1997
7. Malinowski A., „Biologiczno-antropologiczne i pedagogiczne aspekty promocji zdrowia i waleologii”, [w:] „Auksologia a promocja zdrowia”, pod red. A. Jopkiewicza, t. 3, Kielce 2004, s. 331- 337
8. Nikitiuk B. A., „Oczerki teorii i intergratywnej antropologii”, Moskwa 1995
9. Popielski K., „Zdrowie jako kategoria antropologiczno - psychologiczna”, [w:] „Styl życia a zdrowie”, PTP, Olsztyn 1995, s. 9
10. Titkow A., „Zachowania i postawy wobec zdrowia i choroby. Studium Warszawskie”, PWN, Warszawa 1983
11. Waloński N., Winiarska A., „Zdrowie jako odzwierciedlenie wigoru życiowego i współdziałania ze środowiskiem”, [w:] „Zdrowie, istota, diagnostyka i strategie zdrowotne, red. J. Murawow, Politechnika Radomska, Radom 2001, s. 54 -71