OŚWIATA I SZKOLNICTWO POLSKIE POD ZABORAMI

W 1795 r. Polska została wymazana z map Europy. Tereny dawnej RP rozdzielone zostały pomiędzy trzech zaborców: Rosję, Austrię i Prusy. Polityka wobec narodu polskiego każdego z nich była odmienna. W zależności od stosunku zaborców, w różnym stopniu rozwijała się oświata i wychowanie na byłych ziemiach polskich.
W zaborze rosyjskim pierwszym posunięciem Katarzyny II była likwidacja szkół KEN-u oraz wprowadzenie cenzury książek. Wprowadzono politykę rusyfikacyjną. Zaczęły się wysiedlenia, konfiskaty. Do miast wkroczyło wojsko. Powstała tajna policja. Wprowadzono rosyjski kodeks karny.
Szkoła Główna Wileńska została przekształcona w 1803 r., ukazem cara, na Imperatorski Uniwersytet. Uczelni nadano szeroką autonomię, zwrócono dawne fundusze edukacyjne oraz podporządkowano jej wszystkie szkoły byłych ziem Rzeczpospolitej przyłączonych do Rosji (8 guberni). Tak powstała Kuratoria Wileńska (Wileński Okręg Naukowy). Przyjęto zasadę, że w każdej guberni będzie przynajmniej jedno 6-klasowe gimnazjum oraz w każdym powiecie 3-klasowa szkoła powiatowa. Program był ten sam, co w szkołach KEN, rozszerzony o język rosyjski. Swobodny rozwój szkolnictwa w Kuratorii przerwała wojna w 1812 r.. Po jej zakończeniu wprowadzono nadobowiązkową naukę języka rosyjskiego. Drukowano podręczniki w języku rosyjskim, wprowadzono rosyjski system szkolny. Następnie zaczęto ograniczać terytorium Kuratorii. Ograniczenia dotyczyły też Uniwersytetu Wileńskiego, którego w 1819 r. pozbawiono praw nadawania stopni naukowych.
Obok Wilna sławnym ośrodkiem nauki polskiej był Krzemieniec. Założone przez Czackiego w 1805 r. Liceum Krzemienieckie za główny cel stawiało sobie przygotowanie młodzieży do służby dla kraju i narodu. Szkoła miała bogatą bibliotekę i zbiory. Osoba, która ukończyła tą szkołę miała ogromne poczucie honoru, obywatelstwa.
W 1831 r. zostało wydane zarządzenie o zamknięciu wszystkich szkół wyższych. Szkolnictwo średnie zostało ograniczone do 4 klas. Szkolnictwo elementarne zredukowano do połowy. Dokonano czystki w kadrze nauczycielskiej. Zabroniono pijarom uczyć nawet w szkołach rzędowych.
Szkolnictwo polskie na ziemiach byłej Kuratorii już w 1834 r. straciło polski charakter. Zamknięto prywatne szkoły średnie, prowadzone przez zakony katolickie, oraz większość pensji żeńskich. Język polski jako wykładowy pozostał tylko w nauczaniu religii. Młodzież polska z konieczności udawała się na studia w uniwersytetach rosyjskich.
Po klęsce powstania styczniowego nastąpił ucisk polityczny. Organizowano nowe szkoły rosyjskie, wprowadzono tzw. „szkoły mieszane”. W 1870 r. usunięto polskie książki z bibliotek gimnazjalnych. W programach pominięto zupełnie historię Polski. Regulaminy szkół zawierały szereg przepisów policyjnych, jak zakaz chodzenia po mieście w określonych godzinach, uczęszczania do teatru, do czytelni.
Najbardziej ponury okres wiąże się z A.L. Apuchtinem. Sprowadził on z Rosji całą plejadą działaczy do szkół. Realizował polityką rusyfikacyjną z krańcową zawziętością. Nakazał m.in. nauczać języka polskiego po rosyjsku.
Celom rusyfikacji służyły także internaty, zakładane, aby usunąć wpływ polskiego środowiska i domu rodzinnego na młodzież. Zakazano korzystania z prywatnych stancji, a równocześnie zabroniono dojeżdżać do szkół.
Rusyfikacja, jak również obciążenie w kosztach utrzymania szkoły pogłębiło niechęć polskiego społeczeństwa do oświaty rządowej. Zaczęto likwidować większość szkół. Analfabetyzm sięgnął 65% ogółu mieszkańców.
Planowe wynarodowienie Polaków spowodowało kontrakcję społeczeństwa w postaci organizowania nauczania prywatnego i tajnych szkółek. W 1894 r. założono Towarzystwo Tajnego Nauczania. Na prowincjach nauczanie elementarne organizowały tzw. Koła Kobiece Korony i Litwy. Tajne nauczanie na poziomie średnim odbywało się w prywatnych szkołach żeńskich (oficjalnych). Powstawały tam tajne klasy wyższe. Młodzież szkolna zaczęła tworzyć tajne koła samokształceniowe. Na poziomie wyższym istotną rolę odegrał „Uniwersytet Latający” w Warszawie. Była to tajna placówka przenosząca się z miejsca na miejsce.
Dopiero na początku XX w., po klęsce caratu w wojnie z Japonią, zaczęły się zmiany. W 1905 r. wybuchł STRAJK SZKOLNY w Warszawie, który przekształcił się w bojkot szkoły rosyjskiej w całym kraju. Po tych wydarzeniach władze carskie poszły na ustępstwa. Przywrócono autonomię wyższych uczelni, nauka języka polskiego miała odbywać się po polsku, pozwolono na otworzenie polskich szkół prywatnych, etc. Walka o szkołę polską toczyła się do końca panowania rosyjskiego. Szkoły rzędowe były cały czas bojkotowane.
Swoją polityką w zaborze austriackim władze zaczęły od germanizacji. Zaczęto od zakazu wysyłania dzieci do szkół KEN-u. Młodzież podano nadzorowi policji. Utworzono urzędy cenzury. Wprowadzono język niemiecki do szkół.
Szkoły ludowe podzielono na trywialne, główne,normalne, realne i dla dziewcząt. Zamknięto część szkół średnich. Polityka władz Galicji polegała na doprowadzeniu do zacofania szkół gimnazjalnych i studiów filozoficznych (2-letnie szkoły średnie). Wprowadzono limit miejsc, egzaminy wstępne, podniesiono czesne, etc..
Uniwersytet Lwowski, założony w 1784 r. przez Józefa II, już w 1805 r. został połączony z Uniwersytetem Krakowskim. Jego miejsce zajęło Liceum, jako rodzaj studium filozoficznego. Otworzono go ponownie dopiero w 1817 r. z niemieckim jako wykładowym. W okresie Wiosny Ludów w 1848 r. stał się głównym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego we Lwowie. Młodzież wzięła czynny udział w ruchu niepodległościowym, organizując uzbrojoną Legię Akademicką.
Rewolucja w 1948 r. przyśpieszyła reformę przestarzałego systemu szkolnego. Zreformowane gimnazja stały się zakładami 8-klasowymi, przygotowującymi do studiów wyższych. Dzieliły się na niższe i wyższe. Wysunięto postulaty spolszczenia i unarodowienia, powszechnej oświaty ludowej i autonomii szkolnej. Ostatecznie doszło do wprowadzenia polskiego języka wykładowego w szkolnictwie.
Utworzono również Radę Szkolną Krajową. Jednak jej działalność nie trwała długo (do 1848). Ogłoszono stan wojenny. Zaczęły się rządy A. Bacha. Oparty na armii i policji, miażdżył wszelkie przejawy wolnej myśli. Także i szkolnictwu patronowali komisarze policji, śledząc nauczycieli i młodzież.
Zwrot miał nastąpić w 1859 r., kiedy Franciszek Józef I zdecydował się na porzuceni dotychczasowej polityki. Po zniesieniu stanu wojennego w 1865 r. ponownie okazało się, że reżim austriacki nie jest skłonny do ustępstw. Dopiero klęska z Prusami rok później, zmusiła cesarza do odstąpienia od polityki germanizacyjnej. Wprowadzono język polski do szkół na wszystkich szczeblach nauczania. Ponownie utworzono Radę Szkolną Krajową. RSK zajęła się natychmiast reformą szkół.
Stworzono seminaria nauczycielskie, męskie i żeńskie. W ślad za dwutypowością szkoły ludowej wprowadzono dwa rodzaje seminariów: językowo-rysunkowe i przyrodniczo-gospodarcze.
Spolszczenie szkolnictwa nie było jednak pełne, ponieważ mimo wprowadzenia języka polskiego, przekazywano obce treści. Zaniedbana była nauka historii i geografii Polski.
W Galicji rozwinęły się liczne stowarzyszenia. Pierwszą organizacją nauczycielską było Towarzystwo Pedagogiczne. Potem powstało Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego, Towarzystwo Szkoły Ludowej, etc..
W zaborze pruskim najszybciejwprowadzono język niemiecki oraz historię Prus do szkół. Zakazano zatrudniania nauczycieli nie znających języka niemieckiego. Już Fryderyk II doprowadził do likwidacji, względnie do obniżenia poziomu nauczania. Po jego śmierci w 1786 r. Berlin przestał interesować się szkolnictwem, ale ludność Polska nadal była pozbawiona możliwości kształcenia się w języku polski. Dopiero po trzecim rozbiorze zaczęto likwidować szkoły polski, nakazując forsowną germanizację. W miejsce upadłej w Warszawie Szkoły Kadetów założono niemiecki Korpus Kadetów w Kaliszu. W 1804 r. utworzono Liceum w Warszawie jako wzorową 6-klasową szkołę niemiecką. Władze pruskie usilnie starały się, aby wychować młodzież na dobrych poddanych pruskich.
Wobec braku polskiej szkoły duże znaczenie miało powołanie pierwszej polskiej organizacji uczonych Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które zajęło się zachowaniem i podniesieniem kultury narodowej. Na jej wzór powstały towarzystwa w Krakowie, Lublinie, Płocku.
Utworzenie Księstwa Warszawskiego spowodowało, że szkolnictwo Wielkopolskie odzyskało polski charakter, przy zachowaniu pruskich form organizacyjnych. Powściągliwe stanowisko Prus wobec Wielkopolski, odmienne od ostrej polityki germanizacyjnej na Śląsku, Pomorzu i Prusach Wschodnich pozostawało w związku z ogólną sytuacją polityczną w odniesieniu do sprawy polskiej. Ośrodkiem polskiego szkolnictwa stało się gimnazjum poznańskie. Sytuacja w Księstwie zmieniła się jednak po powstaniu listopadowym. Wprowadzono wtedy język niemiecki do szkół i urzędów.
W drugiej połowie XIX w. w całym zaborze pruskim obowiązywała pruska organizacja szkolnictwa. Wzrosła liczba gimnazjów i szkół realnych. W 1850 r. rozwiązano stowarzyszenia, ograniczono wolność prasy. Następowało stopniowe usuwanie języka polskiego ze szkolnictwa i życia publicznego.
W latach 1871-78 prowadzona była przez rządy Bismarcka walka ideologiczna i polityczna niszcząca wszelkie przejawy polskości - Kulturkumpf. Ten okres cechuje też silna akcja germanizacyjna. Generalną zasadą było ograniczenie nauczania w języku polskim. Sytuacja taka utrzymywała się, praktycznie bez większych zmian do końca panowania pruskiego na ziemiach polskich.
W zaborze pruskim szkolnictwo wyższe nie istniało.
Polacy cały czas pamiętali o tym, aby zachować świadomość narodową. Praca naukowa i oświatowa była czynem patriotycznym, służącym walce o niepodległość. Rozwinęła się fizyka, medycyna, chemia, przyrodoznawstwo. Powstało wiele bibliotek(Biblioteka Ordynacji Krasińskich, Biblioteka Ossolińskich, Biblioteka Zamojskiego w Warszawie, etc.), pracowni i zbiorów naukowych (Muzeum Czartoryskich, etc.). W ruchu naukowym znaczą rolę odegrały towarzystwa naukowe: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe Krakowskie, Towarzystwo Naukowe w Płocku, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lublinie.

Sytuacja na polu szkolnictwa i oświaty na przełomie XIX i XX wieku..


Systemy oświatowo - wychowawcze dominujące na ziemiach polskich
u schyłku XIX i na początku XX wieku, wykazywały znaczące różnice
na terenach poszczególnych zaborów. Świadczy o tym między innymi rozwój
i stan szkolnictwa podstawowego, zwanego wówczas „[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]ludowym”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ], a więc stanowiącego punkt wyjścia do upowszechnienia oświaty.
”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]Reforma Komisji Edukacji Narodowej spowodowała, że na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVIII w. oświata i wy¬chowanie
w Polsce przybrało nowoczesne formy, ideowo i treściowo odpowiadające potrzebom narodowym. Upadek Rzeczypospolitej l (III rozbiór, 1795) nastąpił w czasie, gdy Prusy i Austria wypracowa¬ły już także własną państwową politykę szkolną, a Rosja zaczynała ją wypracowywać. Państwa zaborcze na ziemiach zabranych zmierzały do asymilacji językowej i kulturalnej Polaków - szkoły miały zadanie l wychować lojalnych poddanych monarchy i obywateli państwa zaborczego. Generalnie szkolnictwo na ziemiach polskich podlegało ogólnemu ustawodawstwu państw zaborczych, które zmierzało do wynarodowienia Polaków”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ] .
”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]Polityka wynaradawiająca każdego z państw zaborczych rozwijała się niejednakowo systematycznie i niejednakowo konsekwentnie, Austria już po
I rozbiorze zamierzała zgermanizować szkolnictwo po1skie, co się udało
w szkołach średnich i na Uniwersytecie Lwowskim. Mimo kilkakrotnych nawrotów akcji germanizacyjnej, ostatecznie po 1866 r. władze wycofały się
z narzucania szkołom języka niemieckiego, poprzestając na narzuceniu celów wychowania. Prusy politykę germanizacyjną prowadziły stopniowo
i konsekwentnie, zaczynając od szkół średnich, przez zniemczenie seminariów nauczycieli szkół elementarnych aż do zupełnego wyrugowania języka polskiego szkół ludowych, a nawet z nauczania religii”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]
W Królestwie popowstaniowa polityka caratu zmierzała
do przekształcenia szkoły w narzędzie utrzymania ustroju absolutystycznego rusyfikacji. Szkolnictwo elementarne zostało zrusyfikowane dopiero po 1885 roku, ale reprezentowało bardzo niski poziom i nie nadążało za wzrostem liczby populacji ludności. Było to wynikiem świadomej polityki caratu, nastawionej na hamowanie oświaty mas ludowych. W wyniku tego analfabetyzm w kraju zjawiskiem powszechnym. Jeszcze w 1897 roku na stu mieszkańców w wieku powyżej 9 roku życia, czterdziestu nie umiało ani czytać, ani pisać.
Szkolnictwo średnie zrusyfikowano już w 1869 roku, przy czym jego podstawą dydaktyczną stały się przedmioty klasyczne. Taka szkoła miała za zadanie wynaradawianie młodzieży i równocześnie podtrzymywanie przeżytków społecznych.
Wzrost przemysłu i rozwój handlu spowodowały powstanie potrzeby przygotowania odpowiednio wykwalifikowanych pracowników, których klasyczne gimnazja dać nie mogły. Powstawały więc, zwłaszcza po koniec XIX wieku, obok istniejących rządowych szkół realnych, także prywatne szkoły techniczne i handlowe.
Utworzony w 1869 roku w miejsce Szkoły Głównej uniwersytet rosyjski
w Warszawie reprezentował niski poziom naukowy. Usunięto profesorów narodowości polskiej przydzielając katedry niedoświadczonym wykładowcom. Pierwsza wyższa uczelnia o charakterze zawodowym - Politechnika Warszawska - została założona dopiero w 1898 roku.

Szkolnictwo, pod kierunkiem Aleksandra Apuchtina, przeniknięte było duchem policyjnym opartym na szpiegostwie i denucjatorstwie, którego podstawą było wzajemne donosicielstwo uczniów nauczycieli. Sam Apuchtin był postacią znienawidzoną nie tylko wśród Polaków, lecz także wśród uczniów Rosjan i bardziej liberalnych przedstawicieli administracji carskiej
w Królestwie.
Zacofanie szkół wszystkich szczebli skłaniało społeczeństwo polskie do zastępowania szkoły przez samokształcenie, które pod koniec XIX wieku rozwinęło się prawie przy wszystkich gimnazjach. Rozwój oświaty pozaszkolnej był spowodowany: niezadowalającym stanem szkolnictwa ludowego i masowym analfabetyzmem. Stąd rodziły się również potrzeby zakładania stowarzyszeń prowadzących czytelnie, biblioteki i wydawnictwa popularne, jak Koło Oświaty Ludowej i Towarzystwo Oświaty Narodowej, „[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]Księgarnia Polskiej Macierzy Szkolnej”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ] itp.
”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]W odpowiedzi na rusyfikację Polacy organizowali tajne nauczanie. Odbywało się ono prywatnie, w domach, albo jako nielegalne uzupeł¬nianie oficjalnego programu nauczania w szkołach prywatnych i na pensjach. Uczniowie i studenci tworzyli tajne koła samokształceniowe”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ] .
”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]W 1885 r. zorganizowana została tajna wyższa uczelnia w War¬szawie, Uniwersytet „[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]Latający”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ], zwany też babskim, ponieważ kształ¬ciły się w nim głównie kobiety (na przykład Maria Skłodowska). Sys¬tematyczne wykłady i zajęcia prowadzone były w grupach rozproszo¬nych po prywatnych mieszkaniach. Uniwersytet osiągnął wysoki poziom naukowy, bowiem wykładali w nim najwybitniejsi polscy uczeni, a garnąca się do niego młodzież, także męska (studentem Uni¬wersytetu był m.in. Marian Falski), studiowanie traktowała bardzo poważnie, także i dlatego że poświadczało to opór przeciwko zabor¬cy. Uczelnia stała się ważnym ośrodkiem życia intelektualnego War¬szawy. Szukali w nim uzupełnienia wiedzy, inaczej niedostępnej, także studenci rosyjskiego uniwersytetu
i politechniki w Warszawie”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ] .
W zaborze pruskim władze, w przeciwieństwie do administracji carskiej, dbały o rozwój oświaty na szczeblu elementarnym, traktując szkolnictwo jako podstawowy instrument germanizacyjny narodu polskiego. W rezultacie rozbudowano sieć szkół, doprowadzając na początku XX wieku do likwidacji analfabetyzmu, ale jednocześnie, już w latach 1872-1874 do wprowadzenia języka niemieckiego jako wykładowego w szkołach ludowych na Śląsku,
a następnie także na Pomorzu, w Prusach i Wielkopolsce. „[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]Kanclerz Otto Bismarck walczył o podporządkowanie duchowień¬stwa katolickiego państwu
i odebranie mu wpływu na szkolnictwo (Kulturkampf, od 1872). W zaborze pruskim połączone to zostało (po wprowadzeniu języka niemieckiego jako urzędowego w 1876 r.) ze stopniową likwidacją polskiego jako języka
i przedmiotu nauczania, nawet w szkołach ludowych. Stosunkowo najwolniej procesy te po¬stępowały w Poznańskiem, ale i tu do 1887 r. całkowicie zniemczono szkolnictwo polskie, poza kilkoma szkołami: prywatnymi rzemieślni¬czymi dokształcającymi i żeńskimi w Poznaniu”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ] .
”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]Opór Polaków przeciwko germanizacji łączył się z oporem ekonomicznym, dając specyficzne dla zaboru pruskiego formy pracy orga¬nicznej. Prowadzone były akcje zapobiegające sprzedawaniu Niem¬com polskiej ziemi. Zakładano stowarzyszenia: gospodarcze, kredy¬towe, samopomocowe i kulturalne.
Ich celem była także praca j oświatowa, na ogół półjawna lub ukryta. Niektóre miały zasięg lokalny, inne - jak Towarzystwo Czytelń Ludowych - wykraczały poza granice zaboru. Szerzyły oświatę gospodarczą, prowadziły ożywioną, nieraz prześladowaną, działalność wydawniczą (czasopisma, poi.nl niki). Obrona polskości wiązana była na ogół z obroną katolicyzmu, na który skierowany został celowy atak rządu pruskiego. Ważną rolę w zachowaniu polskości pełniła także w zaborze pruskim rodzina polska, wspomagana przez Kościół i ruch wydawniczy”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ] .
”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]W formach walki narodowej i kulturalnej występowały różnice regionalne. Walka o język i wiarę na Śląsku i Pomorzu często łączył się z podziałami społecznymi: polskość z reguły zachowywały warstwy ludowe. Wyrósł tu jednak stopniowo specyficzny polski nich kulturalny młodonarodowy, związany z nowym pokoleniem inteligencji wywodzącej się z ludu, która pozostała przy polskości”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ] .
Inaczej kształtowały się stosunki w szkolnictwie zaboru austriackiego, które w przeciwieństwie do sytuacji w zaborze pruskim i rosyjskim, uległo w latach sześćdziesiątych polonizacji. W 1866 roku powstał organ kierujący szkolnictwem ludowym i średnim w Galicji - Rada Szkolna Krajowa. W roku następnym zatwierdzono uchwaloną przez Sejm galicyjski ustawę o języku wykładowym w szkołach ludowych i średnich w myśl, której o języku tym decydował czynnik łożący na utrzymanie szkoły, a wiec w danym przypadku głównie element polski lub ukraiński.
”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ]W ramach ściśle kontrolowanej autonomii i zgo¬dy na szkolnictwo w języku ojczystym dzieci, powołana została Rada Szkolna Krajowa (1867), galicyjska magistratura oświatowa, której prezesem z urzędu był namiestnik Galicji. Polską ideę tej instytucji oświatowej propagował Józef Dietl (1804-1878), lekarz, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, działacz i publicysta”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ] .
Rada szkolna krajowa dążyła do rozbudowy sieci szkół w celu realizacji obowiązku powszechnego nauczania i likwidacji analfabetyzmu. Stopniowo jednak na jej działalności zaciążył ujemnie wpływ wszechwładnego w tym czasie obozu konserwatywno-ziemiańskiego, lękającego się oświaty chłopa, przyśpieszającej proces uświadomienia politycznego wsi. Obóz ten oddziaływał w Sejmie Krajowym w kierunku zmniejszenia sum budżetowych przeznaczonych na szkolnictwo hamując tą drogą jego rozwój. W 1884 roku sejm galicyjski uchwalił ustawę wprowadzającą dwa typy szkół ludowych, miejski, o szerszym programie nauczania i wiejski z góry zakładający węższy zakres wiedzy przekazywany uczniom i utrudniający dzieciom chłopskim dostęp do szkół średnich.
Realizatorem tej ustawy był Michał Dobrzyński, mianowany w 1891 roku wiceprezydentem Rady Szkolnej Krajowej. Działalność Dobrzyńskiego na tym polu miała dwoisty charakter. Z jednej strony zmierzał od do likwidacji analfabetyzmu, wydatnie przyśpieszając rozwój sieci szkolnej pod hasłem
”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ] w każdej wsi szkoła”[Author ID1: at Tue Nov 25 17:05:00 2008 ], z drugiej jednak strony podkreślał celowość ograniczenia oświaty dla wsi do ram czysto elementarnych. W związku
z tym jego polityka oświatowa wywołała liczne protesty i ostrą krytykę ze strony kół radykalno-postępowych.
W galicyjskim szkolnictwie średnim zdecydowanie dominowały gimnazja o profilu klasycznym z przewagą łaciny i greki. Tego typu szkoły odwracały uwagę młodzieży od aktualnych zagadnień społeczno-politycznych. Istniejące obok nich, stosunkowo nieliczne, tzw. Szkoły realne nie mogły zasadniczo wpłynąć na charakter galicyjskiego szkolnictwa średniego.
W szkolnictwie tym inaczej niż w szkolnictwie podstawowym, gdzie zachowana była równowaga językowa, przytłaczającą większość stanowiły szkoły z polskim językiem wykładowym. Sejm galicyjski, bowiem z bardzo wielkimi oporami godził się na zakładanie ukraińskich gimnazjów.
W rezultacie liczba tych ostatnich była niewspółmiernie mała do potrzeb Ukraińców we wschodniej części kraju.
Dla kształcenia nauczycieli szkół ludowych istniały w Galicji odrębne szkoły średnie - seminaria nauczycielskie – nie dające ich absolwentom prawa wstępu na wyższe uczelnie.
Doniosłą rolę odgrywały w życiu narodu, i to w zasięgu ogólnopolskim, spolszczone z początkiem lat siedemdziesiątych galicyjskie wyższe uczelnie:
w Krakowie Uniwersytet Jagielloński, we Lwowie obok tamtejszego Uniwersytetu również Politechnika, wreszcie Akademia Rolnicza w Dublanach. Na uczelnie te, reprezentujące pod koniec XIX wieku wysoki poziom naukowy, napłynęła młodzież nie tylko z Galicji, ale także z zaboru rosyjskiego
i pruskiego.
Ogólny stan szkolnictwa na ziemiach polskich na początku XX wieku był wyraźnie niezadowalający. Wyraźnie nie nadążał za potrzebami społecznymi. Najgorzej przedstawiał się on w Królestwie, gdzie jeszcze w 1901 roku około 82% dzieci w wieku szkolnym pozostawało poza szkołą. W Galicji - 41%, podczas gdy na Śląsku pruskim tylko 32%. W ślad za tym zjawiskiem tylko
w zaborze pruskim nastąpiła prawie całkowita likwidacja analfabetyzmu. Nieco lepszy był stan szkolnictwa średniego, choć na polu szkolnictwa zawodowego występowały nadal, szczególnie w zaborze austriackim, poważne braki. Szkolnictwo wyższe miało duże znaczenie dla rozwoju narodowej nauki
i oświaty jedynie w Galicji.
W tej sytuacji z jednej strony studia zagraniczne, z drugiej zaś różne formy samokształcenia młodzieży odgrywały stale bardzo poważną rolę, tym bardziej, że wiązały się one ze studenckimi ruchami politycznymi, przede wszystkim z nurtami socjalistycznymi i narodowo-demokratycznymi. Formy samokształcenia odegrały rolę w krzewieniu oświaty u dorosłych,
np. Towarzystwo Oświaty Narodowej w Królestwie, Towarzystwo Szkoły Ludowej w Galicji i Towarzystwo Czytelń Ludowych w zaborze pruskim.
W dziejach polskiej oświaty niebagatelne znaczenie miał rewolucyjny przełom lat 1905-1907, w szczególności strajk szkolny w zaborze rosyjskim. Ważność tych wydarzeń polegała nie tylko na aktywizacji młodzieży
i postępowej części nauczycielstwa w walce o unarodowienie szkolnictwa,
ale także o zainicjowanie kampanii na rzecz jego demokratyzacji. To ostatnie zjawisko wystąpiło w skali ogólnopolskiej we wszystkich trzech dzielnicach. Warto zaznaczyć, że w okresie 1907-1914 do walki o demokratyczny system szkolny mobilizowały masy ludowe programy oświatowe wysuwane w czasie rewolucji przez partie robotnicze i chłopskie, zwłaszcza przez SDKPiL, PPS, PPS i SL.

W okresie porewolucyjnym rozwój szkolnictwa na ziemiach polskich uległ poważnemu przyśpieszeniu. Pod presją żądań chłopów, zarówno
w Królestwie, jak i w Galicji nastąpił szybszy rozwój szkolnictwa podstawowego. W Kongresówce można było wówczas zaobserwować proces powstawania dość licznej sieci polskich szkół prywatnych o stosunkowo wysokim poziomie nauczania. Jednakże z uwagi na wysokie opłaty, miały one elitarny charakter, będąc dostępnymi niemal wyłącznie dla zamożnej młodzieży.
Rozwój szkolnictwa zawodowego największy był w zaborze pruskim
i w Kongresówce, natomiast w znacznie mniejszej mierze nastąpił w Galicji.
W szkolnictwie wyższym znacząca role odgrywały uniwersytety: krakowski i lwowski oraz lwowska politechnika. Ziemie polskie zaboru pruskiego były pozbawione wyższej uczelni, natomiast uczelnie warszawskie były omijane przez polską młodzież, która studiowała głównie w Galicji bądź w szeregu uniwersytetów politechnik w Cesarstwie Rosyjskim, a także
w Niemczech, Szwajcarii, Francji i Belgii.
Charakterystycznym zjawiskiem dla okresu 1905-1914 jest rozkwit różnego rodzaju stowarzyszeń i instytucji mających na celu upowszechnienie oświaty i kultury, takich jak: w Królestwie - Polska Macierz Szkolna, Stowarzyszenie Kursów dla Analfabetów Dorosłych, Uniwersytet dla Wszystkich; w Galicji - uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza. Ważki wkład do rozwoju oświaty dorosłych wniósł również ruch feministyczny.

ZABÓR ROSYJSKI

Powstanie styczniowe spowodowało szybki upadek Ustawy z roku 1862 oraz likwidację autonomii szkolnej Królestwa .W lipcu 1863r Aleksander Wielopolski, oskarżony przez własne społeczeństwo i pozbawiony poparcia władz petersburskich , otrzymał urlop ze stanowiska naczelnika zarządu cywilnego Królestwa i wyjechał z kraju. Funkcję dyrektora KR WRiOP objął Mikołaj Apuchitin.
Jednocześnie władze petersburskie powierzyły Mikołajowi Milutinowi, głównemu autorowi rozkazów uwłaszczeniowych w cesarstwie, opracowanie projektu zmian w organizacji oświaty w Królestwie Polskim. W memoriale do cara Milutin zalecał ścisłe podporządkowanie szkolnictwa w Królestwie władzom centralnym w Petersburgu, stworzenie odrębnego szkolnictwa dla mniejszości narodowych , w ich rodowitym języku , a przede wszystkim stworzenie państwowych szkół dla dziewcząt oraz pozbawienie szlachty i duchowieństwa wpływu na sprawy szkolne. Szczególne znaczenie w nowej polityce wobec Królestwa Milutin przywiązywał do sprawy szkolnictwa elementarnego na wsi. Szkolnictwo to wiązać z ogólną reformą uwłaszczeniową i upowszechniać wśród chłopów przekonanie, że jest ono wyrazem troski władz carskich o sprawy ludu. Oświata ludowa miała być zamierzeniu Milutina skuteczniejszą droga wiązania mas ludowych z państwem rosyjskim. Administrację oświaty w Królestwie zalecał połączyć z administracją w Cesarstwie, a na czele władz oświatowych stawiać Rosjan. Zalecenia Milutina uzyskały akceptację władz w Petersburgu i zostały podpisane w 1864r w Jugenheimie.
Likwidacji uległa Komisja Rządowa WRiOP , a jej miejsce zajął Warszawski Okręg Naukowy ,bezpośrednio podlegający ministrowi w Petersburgu. Ustanowiono dyrekcje naukowe obsadzając stanowiska naczelników dyrekcji wyłącznie Rosjanami.
Szkoły elementarne na wsi, nazywane odtąd początkowymi , poddano pod bezpośredni zarząd w gminach , rad gminnych i wójtów, we wsiach rad wojskowych i sołtysów. Odwołano dotychczasowych opiekunów szkól, którzy rekrutowali się spośród szlachty i duchowieństwa. Na podstawie ustawy z roku 1864 nauczanie w szkołach Królestwa miało się odbywać w języku rodowitym mieszkańców. Zasada ta obowiązywała do roku 1872. Od roku 1873 językiem nauczania stał się język rosyjski. Język polski był jedynie przedmiotem nadprogramowym, choć ustawowo dopiero od roku 1885 język rosyjski obowiązywał jako język nauczania. Zapowiedzią pełnej rusyfikacji były specjalne podręczniki dla szkół elementarnych, do nauki religii, rachunków i elementarze drukowane alfabetem rosyjskim. Nad nauczycielstwem szkół ludowych roztoczono ścisły nadzór policyjny. Wobec małej liczby kandydatów na stanowiska nauczycielskie powoływano synów rosyjskich funkcjonariuszy , strażników, policjantów. Przygotowywanie nauczycieli odbywało się w seminariach .Do seminariów przyjmowano synów chłopskich , kandydaci poza tej klasy musieli posiadać specjalne pozwolenie władz szkolnych. Program nauczania był bardzo wąski zasadzie ograniczał się do materiału, który nauczyciel miał przekazywać uczniom oraz metodyki nauczania.
W latach 1870-1880 jedna szkoła w Królestwie przypadała na 2000 mieszkańców co powodowało ogromne zjawisko analfabetyzmu.
Zupełnej przebudowie uległo również szkolnictwo średnie , którego organizację i programy szybko zunifikowano ze szkolnictwem w Cesarstwie. Szkoły srednie dzieliły się na 7 letnie , od roku 1872 8 letnie gimnazja oraz progimnazja , najpierw 4 letnie , klasyczne lub realne, następnie 4 lub 6 letnie progimnazja typu klasycznego oraz 6 letnie , póżniej7 letnie , szkoły realne. Programy szkolnictwa średniego były przestarzałe i zupełnie nie odpowiadały potrzebom kraju. W szkołach prywatnych obowiązywał ten sam program , co w szkołach rządowych , językiem nauczania był język rosyjski, jednak funkcję dyrektorów szkół oraz nauczycieli pełnili przeważnie Polacy , z wyjątkiem nauczycieli historii Rosji, języka i literatury rosyjskiej. Młodzież szkół prywatnych chcąc studiować na uczelniach wyższych, zdawała egzaminy końcowe do wyższych klas szkół średnich lub też w trybie eksternistycznym. Szczególnie bujny był rozwój szkół i prywatnych pensji żeńskich, w których zazwyczaj oprócz realizowania programu oficjalnego tajnie nauczano zakazanych przedmiotów historii i geografii Polski oraz literatury polskiej. Okólnik ministra oświaty z 1887 roku zabronił przyjmowania do gimnazjum dzieci proletariackich, odcinając im możliwość kształcenia się na poziomie średnim. W drugiej połowie XIX wieku znacznie rozwinęły się w Królestwie szkoły handlowe, które mogły być zakładane przez osoby prywatne , władze miejskie, lub odpowiednie zrzeszenia. Szkoły handlowe cieszyły się dużym zainteresowaniem. Szybkiej industrializacji Królestwa towarzyszył rozwój szkół zawodowych, kształcących kwalifikowanych pracowników dla przemysłu. Powstały też szkoły zawodowe na wyższym poziomie takie jak Szkoła techniczna Wawelberga i Rotwanda w Warszawie oraz Szkoła Górnicza. Wraz z przekształceniem Szkoły Głównej w Warszawie w rosyjski uniwersytet
nastąpił najciemniejszy okres w szkolnictwie polskim.

---