Stanisław Przybyszewski, Wybór pism, oprac. Roman Taborski, Wrocław 1966.

I. Legenda i prawda

• pisarstwo głośne w sferze kulturalnej, spory, dyskusje, entuzjazm lub potępienie, ale szybko zapomniana

• skandaliczne stereotypy: Cygan, dekadent, kabotyn, alkoholik, satanista, badacza czarnej magii, erotoman, łgarz, słaba wola

• wybitna rola w życiu kulturalnym Europy i rozwoju form art. i postaw myślowych lit.

• siła i prowokacja modernistycznego buntu

• zw. z cyganerią berlińską 1892-1894

• najbardziej konsekwentny dekadent

• doceniał Edwarda Muncha i Gustava Vigelanda, Goyę i El Grekę, propagował kulturę eur. moderny w Polsce

• bojowy wyznawca skrajnego estetyzmu modernistycznego (myśl późniejszego ekspresjonizmu)

• działalność teoretyczna i programowa orasz literacka (dramaty, powieści łamiące konwencje dramatu mieszcz., analizy psycholog., łamanie tabu tematycznego, dyskusja na scenie, rozwój powieści psycholog., stos. monolog wewn. w mowie pozornie zależnej - jak Żeromski)

II. Życie

• ur. 7.05.1868 na wsi, syn nauczyciela i guwernantki, znał Jana Kasprowicza; w Berlinie stud. architekt. i medyc., znał dobrze dzieła Nietzschego i Olę Hanssona (napisał o psychologii jego twórcz.), zw. z ruchem socjalist. (pisał programowe art. polit.), środowisko cyganerii art. (przywódca)

• ślub z Norweżką Dagny Juel 1893

• 1893 poemat prozą Wigilie

• znał Ibsena, , Strindberga

• zainteres. okultyzmem i demonologią przez całe życie

• zw. z krakowskimi literatami, pojechał do Krakowa 1898, entuzjastyczne przyjęcie przez młodych wrogów stańczykowstwa, literacki Winkelried (wzniosły męczennik swojej idei, atakowany, mimo to szedł naprzód, nie zważał na nic i nikogo; określał stosunek młodych do sztuki, pokazał jej znaczenie), redaktor „Życia” (współprac. z Wyspiańskim 1898-1900, programowe pismo moderny; 2 manifesty: Confiteor, O „nową” sztukę; przekłady własne z niem.: Requiem aeternam, Z cyklu Wigilii, Homo sapiens, Z gleby kujawskiej, dramat Złote runo)

• 1899 gwałtowny romans z Jadwigą, żoną Kasprowicza; doprowadził do zamordowania Dagny; z Jadwigą przenieśli się do Wawy (Jadwiga była tyranką, nienawidziła zmarłej Dagny; dlatego w pisarstwie musiał gloryfikować Jadwigę); programowa rozprawa O dramacie i scenie

• 1916 znajomość z Hulewiczem, zwolennikiem ekspresjonizmu, w jego „Zdroju” ogłosił art. program. Powrotną falę (zw. poglądów z mistycyzmem Słowackiego)

• 1924 zaczął pisać wspomnienia: Moi współcześni (2 części: Wśród obcych i Wśród swoich)

III. Poglądy estetyczne

• dualizm natury ludzkiej (już w Z psychol.): wyższa dusza i niższy mózg, dusza nigdy nie wyzwoli się od zmysłów, co warunkuje tragizm bytu, mózg jest ograniczony, nie może poznać w pełni; bywają wybitne jednostki, geniusze (poznają część duszy, co jest dążeniem i celem prawdziwej sztuki)

• poznanie duszy: przez analizę stanów psychicznych, badanie nieświadomości, zachowań nieuwarunk. mózgiem (podświadom.), zadanie artysty

• O nową sztukę - podświadomość, tajemnica; wyzwolone stany psychiczne, niekontrol. świadomością (anomalie, patologie, choroba psych., zboczenia, erotomania, alkoholizm, narkomania)

• objawianie się „nagiej duszy” w sferze życia seksualnego (w dziełach perypetie erot.); nowa erotyka naturalist.-modernist. (kontrast z pozytywizmem, który idealizował miłość i odcieleśniał), tabu fizjologii i patologii (Requiem aeternam - nekrofilia; Wigilie - podsuwanie przyjacielowi swojej żony; Homo sapiens - nadczłowiek uwodzi dziewczynę i doprow. do samobój.)

• erotyka podporządkowana mętnym koncepcjom metafizycznym

• determinizm etyczny - nie ma wolnej woli, tylko natura (pogl. Nietzschego); nie można wartościować czynów moralnie, nie ma dobra i zła, (Schopenhauer:) choć natura warunkuje czyny, to człowiek i tak ponosi karę (tragizm, niezawiniona kara, w Homo sapiens)

• interpretacja pojęcia Übermenscha: dąży do udoskonalenia zmysłowych („zwierzęcych”) cech człowiek, „nadmałpa”; przezwycięża mózg, ponadprzeciętny, poznaje tajemnice duszy

• Confiteor i O „nową” sztukę - manifesty modernizmu pl. (obok Miriama - o symbolizmie - i Górskiego - o mistyce), gorący apel, wyraźne def. (co aprobuje, co odrzuca)

• bojowy wyznawca skrajnego estetyzmu modernistycznego: „sztuka dla sztuki” (nie naturalizm: poznanie mózgu i cele moralne, społeczne, ale modern.: poznanie duszy), cel sam w sobie (odtwarzanie życia duszy w pięknych i brzydkich przejawach); artysta ponad życie, nie musi się podporządkować prawom, tabu; (w „Zdroju” tak samo walczył ekspresjonizmem ze starym impresjonizmem)

• epoki i prądy poznania duszy: śrdw, ekstatyczny gotyk (zahamowane przez zmysłowy renesans aż po pozyt. i naturalizm, oprócz mistycznego romant.); współcz. odrodzenie irracjonalizmu

• sztuka: ważna jest treść, forma mniej

• wykraczał poza światopogl. modern.: preekspresjonizm, irracjonalizm (badanie podświadomości, prefreudyzm; głoszenie poznania intuicyjnego, prebergsonizm; estetyka treści nieskrępowanej formą; nadrzędna rola sztuki w życiu człowieka; negowanie sztuki klasycznej, nawiąz. do śrdw., El Greca i mist. romant.)

IV. Poematy prozą

• Requiem aeternam (niem. Msza żałobna) - 1893; manifest pogl. panseksualistycznych, z pogranicza traktatu nauk.; dokument duszy wykolejeńców (schyłkowców), analiza zdegenerowanej duszy degenerata epoki fin de siecle'u, neurozy; Na początku była chuć; podniosły manifest, prawda o istocie bytu; popęd jako podstawa bytu, a mózg i dusza są wtórne (z ewolucji popędu); przedśmiertny monolog anonimowego boh.-schyłkowca (Moi współcześni - nadmiernie rozw. mózg zabija popęd płciowy u przerafinowanych schyłkowców); wizje i majaczenia chorego psychicznie, od wspomnień pejzażu do brutalnej drastyczności (głównie)

• Wigilie - 1893; monolog wewn. anonimowego boh., malarza; minimum akcji (nieistotna wobec prymatu przeżyć dusznych); rozstanie z ukochaną (bo po pijaku poznał, że kocha się w jego przyjacielu); przeżycia wewn. samotnego, przewrażliwionego alkoholika, zazdrość, tęsknota (Hymn do tęsknoty), wspomn. młodości, chwil radości z ukochaną i potępienie „samicy”, niszczącej mężczyznę; rozpacz zdradzonego, pociąg samobójczy, szaleństwo

• język patetyczny, podniosły, poetyczny przesada, sztuczność, brak umiaru art.

V. Homo sapiens

• trylogia: Na rozstaju, Po drodze, W Malstromie Norwegia 1894, najgłośniejsza powieść

• drobiazg. analiza psychiki Eryka Falka (stan rozstroju nerwowego, alkoholizm)

• akcja: perypetie erotyczne (odbija narzeczoną przyjacielowi, Mikicie; uwodzi i doprow. do samobój. Marytę Kauer; uwodzi i łamie życie Janiny Kruk, gdy jej narzeczony jest w więzieniu)

• 1 i 3 tom w Berlinie, ale w sumie miasto nieobecne; tom 2 w Wilkp. (lokalizacja nie jest ważna)

• akcja nie ma ekspozycji, wiadomość o przedakcji fragmantar., niepełne, tylko dot. czasów szkolnych Falka i Mikity; nie ma wyjaśnionej genezy romansu z Janiną lub Marytą

• Olga i Grodzki w 3 tomie - odgrywali cały czas ważną rolę w życiu gł. boh., ale autor w ogóle o tym nie poinf. (przypadkowość, tylko teraźn.)

• ważny jest tylko stan duszy (wrażenia, konflikty); tylko sceny dramatyczne (dialogi i monologi)

• Na rozstaju­ - Eryk tu jako Rosjanin; z całości wynika, że ziemianin, Wielkopolanin; nazwisko ma skandynawskie; w 3 tomie nagle zaangażowany w działaln. socjaldemokrat.

• romans Falka z Janiną - w 1 tomie już trwa od dawna, przekwita; w 3 tomie widzą się po 4 latach (Iza jest tak długo żoną Falka), info, że romans był od 10, przez 3 lata Falk nie dawał znaku życia, Janina zdaje się mieć 18-19 lat, uwiedziona niedawno, gdy jej narzecz. był w więzieniu

• wnętrze Falka, Mikity i Maryty - monologi wewn. (całe rozdziały), urywane, chaotyczne, impresyjne, mowa pozornie zależna; dyskusje boh. (też c. rozdz.)

• jednostronność spojrzenia, zawężenie oberw. do stanów patologicznych, ubogie wnętrza boh. (tylko życie seks.)

• współgranie przyrody z dramatycznymi przeżyciami wewn. boh. (noc, deszcz, wichura, burza); przyroda nastrojowa, symboliczna (np. Falk po uwiedzeniu Maryty widzi w czasie burzy rozdartą wierzbę - symbol uwiedzionej i porzuconej dziewczyny; Falk uważa się za Boga, twórce, wcielenie natury, wszystko mu wolno, nadczłowiek); demoniczny akompaniament przyrody (w 3 tomie niemal dokładny opis obrazu Muncha Krzyk)

• motyw „tajemniczego nieznajomego” w momentach rozstroju nerwowego Falka jako personifikacja przeżyć wewn.

• polemika z teorią nadczłowieka Nietzschego - Eryk chce postępować jak „mocny”, wyzbyty moralności, wolny od sumienia, ale (wg teorii Przybysz.) czyny podlegają ocenie moralnej (boh. buntuje się, by miał być oceniany za czyny wynikłe z natury; nie uznaje determinizmu, wmawia sobie, że nie jest odpow. za czyny wynikłe z natury; ale ostatecznie wyrzuty sumienia go niszczą)

VI. Taniec miłości i śmierci

• cykl dramatyczny złoż. z Dla szczęścia, Złotego runa i epilogu Goście

• 1 i 2: boh., Mlicki, mieszka z kochanką, Heleną, która wszystko dla niego poświęciła; Mlicki już jej nie kocha i chce się ożenić z demoniczną Olgą Agrelli; dlatego Helena popełnia samobój., pamięć o tragedii przeszkadza szczęściu Mlickiego i Olgi

• Złote runo: łańcuch tragicznych cudzołóstw (w przedakcji Ruszczyc uwiódł żonę przyjaciela, ma z nią syna, Rembowskiego, który później uwiódł żonę podwładnego, Łąckiego); akcja: Irena, żona Rembowskiego, zdradza go ze swoim kuzynem, „mocarzem” Przesławskim; Rembowski popeł. samobój., Łącka (matka jego dziecka) popada w skrajną nerwicę, pamięć o tragedii Rembowskiego przeszkadza szczęściu jego żony z kochankiem

• synkretyzm naturalistyczno-modernistyczny

• antynaturalizm: nie ma określonego czasu i miejsca, bohaterowie nie żyją w konkretnej rzeczyw. społ.; cechy młpl. (antynat., antyweryzm):

^I problematyka moralno-psychologiczna, wnętrze boh. (narodowość, zawód, czas, miejsce - obojętne; Mlicki prac. chyba w redakcji, Zdżarski nie wiadomo gdzie; w Runie Ruszczyc mieszka w miejscowości kuracyjnej, Rembowski - dyrektor szpitala Ruszczyca, Łącki - zatrudn. tam lekarz, Przesławski - literat młpl.)

^II są postaci realistyczne (o normalnej motywacji psychol.) i inne:

¹ personifikacje konfliktów wewn. (metoda Ibsena), rozszczepienie boh. na 2 postaci sceniczne reprezent. przeciwst. aspekty przeżyć (Zdżarski = uosob. wyrzutów sumienia Mlickiego; dialog zamiast monologu wewn.); opisał to w O dramacie i scenie (drugi boh. uosabia problemy pierwszego, powst. projekcja walki wewn., konflikt; nowa postać wygląda jak normalny boh. sceniczny, np. Zdżarki staje się też konkurentem o rękę Olgi)

² odautorski rezoner, komentuje wypadki i wyciąga z nich wnioski (do których inaczej można by nie dojść); tu Ruszczyc (interpr. akcję, wyraża poglądy filoz. autora, uosabia sumienie ludzkie)

³ epizodyczne postaci symboliczne, zwiastuny śmierci gł. boh.; w Runie Nieznajomy; (metoda Maeterlincka)

^III narzucone odautorsko ideologiczne interpr. zdarzeń: teoria o karze za niezależne od woli („naturalne”) czyny (Runo: uleganie instynktom, od których nie ma ucieczki, łamie porządek, za to zemsta na całym rodzie i dzieciach; ukryty porządek = moralność chrześc.!, a przecież autor niewierzący...); w Runie: instynkty łamią porządek, karą jest powtórzenie grzechu (cudzołóstwa; ale tu ono nie wynika z poprzedniego cudzoł.; Ruszczyc musi interpr. wydarz.)

• O dramacie…: chciał stworzyć odpowiednik greckiej tragedii (boh. = zabawka w rękach instynktów, konfliktów duszy, pociągów serca); nowocz. tragedie - Ibsena, Maeterlincka

• 3 nowe źródła konfl. trag.: ¹⁾ w człowieku (popęd seks. skonflikt. z poczuciem moralnym, potęga duchowa - u Przybysz.), ²⁾ konflikt ze społ., konwenansem, opinią publ., ³⁾ potęga dziedziczności, pogmatwane stos. rodzinne

• technika Ibsena: skupienie się na wnętrzu psych., bez niepotrzebnego wikłania akcji (które było we fr. dramacie klas.), koncentr. na dialogu i dyskusji między przeciwstaw. racjami boh.; nie ma intrygi ani ekspozycji, ale napięcie podtrzymuje fragmentar. ujawnianie przedakcji i motywacji (Runo: dopiero na końcu ujawniony stos. Ruszczyca do Rembowskiego); główne fakty są w przedakcji, a w dramacie są ich konsekw. (Runo: 2 najważn. zdrady małż. w przedakcji)

• technika Maeterlincka: konstr. nastroju (uprościł i zwulgaryz.; miał być nastrój grozy, przeczucie nieszczęścia, miał się wzmagać, ale Przyb. wyjaskrawiał melodram. efekty, niemające zw. z patosem)

• O dramacie i scenie - teoretyczne podsum. poglądów na dramat, manifest modern.-symbol. teatru eur.; waga dramatu ibsenowskiego (psychika boh.; poszukiw. nowych śr. wyrazu; reforma stylu gry aktorskiej, poszukiw. naturalności i prostoty, aktor ma się utożsamić z boh., przeżywać rolę); teatr = wielka sztuka (nie pusta rozrywka), ważna rola w życiu kultur. społeczeństwa; widz ma być twórczym współuczestnikiem, interpr. i dopowiadać wydarz.

• Moi współcześni: przytacza pochlebne opinie o Dla szczęścia i Runie; pisze o Strindbergu (dramat Panna Julia i towarzysz. jej przełom. manifest nt. dramatu i teatru współcz.)

• polemika z mieszcz. komedią obyczajową, reforma teatru pl.

VII. Polski poete maudit

• duża rola w życiu kulturalnym, ale niewielka ranga art. (prawie grafoman)

• model pisarza-dekadenta, char. twórczości zw. ze stylem życia i propagowaniem go (siła osobowości)

---