oodMetodologia badań literackich - zagadnienia egzaminacyjne 2014/2015
1. Teoria języka poetyckiego rosyjskich formalistów
→ język poetycki to nie to samo co język praktyczny, opozycja do jęz. potocznego
→ poezja nastawiona na fenomen wyrażania, funkcja komunikatywna ograniczona do minimum
→ forma + treść, dzieło poza formą nie istnieje, forma służy uniezwykleniu (to, co potoczne przekształcone w utwór artyst. za pomocą języka)
→ poezja ma „moc rozszerzania percepcji świata”, odnawia widzenie świata
→ charakter estetyczny
→ poezja to sposób myślenia za pomocą obrazów
→ celem poezji jest wskrzeszanie słowa przez nowe formy językowe /Szkłowski/
→ poezja to eksperyment językowy
2. Chwyt „udziwnienia” i jego rola.
→ chwyt literacki to sposób na udziwnienie tekstu i jego odautomatyzowanie
→ obejmuje treści i formę
Udziwnienie/ uniezwyklenie → zadaniem sztuki jest uniezwyklenie naszej percepcji rzeczywistości przez zakłócenie jej rutynowego i zautomatyzowanego przebiegu i wprowadzenie do naszego życia „elementu obcości”, odczucia „tego, co niesamowite” /Szkłowski/. Np. „Raki” Kochanowskiego, „Echo w kościele” E.H.Cherbury
→ chwyt, który uległ systematyzacji to forma literacka
3. „Działalność strukturalistyczna” według Barthes'a .
Barthes protestował przeciwko nazywaniu strukturalizmu szkołą, wg niego to po prostu działalność, styl myślenia i sposób postępowania z dziełem literackim. Proces ten dzielił się wg niego na a) cięcie, b) składanie. Badacz analizując utwór lit. Musi najpierw dokonać cięcia: wyodrębnić elementy, odkryć system reguł, jakie wzajemnie je wiąże i je zinterpretować, opisać funkcję poszcz. elementów, odkryć ich „ideologię. Badacz wykracza poza immanencję dzieła interpretując je w kontekście zjawisk kulturowych, jako tekst funkcjonujący obok innych tekstów kultury. Przekształca się tak w semiotykę → naukę o systemach znakowych.
4. Immanentyzm radykalny i immanentyzm ograniczony - podział w nurcie badań strukturalistycznych. Wskaż różnice. (nie do końca jestem pewna czy to dobrze)
Immanentyzm → doświadczenia to tylko przeżycia wewnętrzne, a nie zmysłowe. Odrzuca i neguje doznania rzeczywiste.
a) i. radykalny → idea pozaludzkiego, nadprzyrodzonego świata to fałszywe złudzenia.
b) i. ograniczony →
5. Pojęcie „wewnętrznej racjonalności” w strukturalizmie.
6. Przedmiot badania i procedury badawcze strukturalizmu.
Przedmiotem badania → dzieło literackie jako zorganizowany system, każdy jego element ma znaczenie. W centrum zainteresowań badawczych nie był poszczególny utwór lit, ale wew. organizacja tekst u i jego wartości systemowe. Prekursor F. de Saussure
Procedury badawcze → odrzucenie psychologizacji, aktywizowanie języka, chęć zbliżenia się do metod przyrodniczych.
→ interpretacja utworu w odniesieniu do jęz. ogólnego (zwł. odmiania lit. i tradycja lit.)
→ podczas interpr. utworu zwracamy uwagę na osobę twórcy i odbiorcy.
→ zadaniem badacza literatury jest opis struktury danego utworu literackiego i powiązanie jej z procesami historycznoliterackimi.
→ brak opozycji formy i treści
7. Fenomenologiczne pojęcie intencjonalności i jego zastosowanie do opisu dzieła literackiego.
Intencjonalność → intencja to łącząca umysł, świadomość z treścią/przedmiotem. Relacja intencjonalna składa się z noezy (akt świadomy) i noematu (przedmiot dany w akcie).
Ingarden → Każde dzieło literackie jest intencjonalne, więc istnieje, przenosi znaczenie. To akt świadomości autora nadał mu sens. Ingarden zakładał, że sens dzieła został mu nadany prze z autora.
Dzieło literackie wg fenomenologów to niepowtarzalny, jednostkowy fenomen.
8. Quasi-sądy a fikcjonalność dzieła literackiego.
Quasi - sądy (niby - sądy, zdania quasi-twierdzące) → nie podlegają kategoryzacji prawda - fałsz; literatura jest zbiorem quasi - sądów, fikcja literacka nie pozwala, bowiem na zastosowanie wobec rzeczywistości literackiej kategoryzacji prawda - fałsz.
Ingarden → czytanie „na serio” to błąd niskiej kultury literackiej
Fikcja w lit. wg Ziomka → to taka właściwość tekstów, przez które stają się one zbiorem kreatywnie pojętych przedmiotów przedstawionych, ujętych w syntagmy jęz. etnicznego lub innych kulturowych kodów
→ dzieło jako całość jest jednakowo fikcjonalne (nawet jeśli występują odbicia osób rzeczywistych)
→ zdania w utworze fikcyjnym nie zawsze muszą być fikcyjne
9. Konkretyzacja jako proces i jako jego efekt.
Konkretyzacja → dzieło występuje w uzupełnieniach i przekształceniach poczynionych przez czytelnika podczas czytania.
Większość przedmiotów to twory semantyczne, a nie konkretne. Poszczególne konkretyzacje różnią się od siebie i od samego dzieła. Ilu czytelników, tyle konkretyzacji. W każdej konkretyzacji przejawia się jedno i to samo dzieło. Sami konkretyzujemy dzieło → zjawisko usunięcia miejsc niedookreślenia. Nasze aktywizacje mogą zamienić liche dzieło w wybitne i na odwrót. Konkretyzacje nigdy nie są ustawione jednocześnie.
10. Dzieło jako przedmiot artystyczny i dzieło jako przedmiot estetyczny.
11. Pojęcie nieograniczonej semiozy.
Nieograniczona semioza -> twórca: Pierce, interpretant jako znaczenie znaku jest jednocześnie wyrażane przez kolejne znaki lub ciągi znaków, które też mają swoje interpretanty // interpretant jednego znaku można nazwać za pomocą interpretanta innego znaku, który tez ma swojego interpretanta, np. sowa - znaczenie słowa można zinterpretować przez kolejne znaki, wtedy powiemy 'sowa to ptak nocny', a to tez ma swoje znaczenie 'ptak nocny to ptak który lata w nocy', 'noc jest wtedy jak jest ciemno jak w dupie' itp.
→ jest to gwarancja spoistości systemu znakowego, każdy ma swoje miejsce w systemie znakowym, każdy znak zakłada istnienie kolejnego znaku, znaczenie każdego znaku jest dostępne przez interpretację, czyli przekład znaku na inne znaki
→ zasada ta jest ważna także dla kolejnej orientacji badawczej, czyli konstrukcjonizmu i dekonstrukcjonizmu
12. Kultura jako system znakowy.
Semiologia postrzega cala kulturę jako system znakowy. Można powiedzieć, że to podstawa: kultura to system znakowy = literatura, sztuka, ale także ideologia, ubiór moda zachowania to wszystko wg semiologów ma charakter znakowy. Odczytywaniem. tych systemów znakowych rządzi zhierarchizowany system kodów i subkodów. Komunikacja społeczna rozumiana jako komunikacja znakowa. Kluczowe jest pojecie znaku (symbolu, oznacznika).
13. Na czym polega dynamika kultury wedle semiologów tartuskich?
Szkoła tartuska wypracowała oryginalną koncepcję semiologi: Łotman, Uzmienski, Toporow, Iwanow
→ ich dziełem jest rozszerzenie semiotyki na badania wszystkich systemów znakowych, nie tylko języka naturalnego
→ kultura i komunikacja społ. to system znakowy
Dynamika kultury → polega na ruchu między tym, co jest kultura i nie-kulturą. Funkcja kultury jest przechowywanie i przekazywanie doświadczenia. Jeżeli myślimy o przekazywanie dośw. to myślimy o komunikacyjnym aspekcie kultury. Z tym jest związana definicja kultury jako niedziedzicznej pamięci społeczeństwa (genetycznie jej nie przekazujemy, trzeba ją przyswoić i się jej nauczyć. Tak rozumiana kultura jest związana z minionym doświadczeniem historycznym, dlatego jest uświadamiana post-factum, zarazem jest wychylona w przyszłość i stanowi pewien program przyszłościowy.
14. Na czym polega ideologiczne nacechowanie mitu („język skradziony”) według Barthes'a? (nie wiem czy o to chodzi).
Roland Barthes natomiast protestował przeciwko naukowemu językowi opisu literatury i próbom tworzenia uniwersalnych modeli literaturoznawczych, w których zatraca się pojedynczy, indywidualny tekst. Uznawał, że konieczne jest zamienienie nauki w twórczość, jej języka w język literacki, a naukowca - w pisarza. Według Barthes'a, autor nie posiadał prawa do jedynie słusznej interpretacji tekstu, nie był ojcem ani właścicielem dzieła, nowym, właściwym twórcą stawał się czytelnik, dokonujący stworzenia dzieła w akcie lektury i indywidualnego odbioru. Odrzucał tym samym ścisłą naukę o literaturze, naukowy język jej opisu i wszelkie próby poszukiwania jednego sensu w dziele literackim, pozostawiając czytelnikowi całkowitą swobodę lektury
15. „Metafizyka nieobecności” jako wyjściowa propozycja dekonstrukcji.
Dekonstrukcja opiera się na podważeniu metafizyki obecności, przeciwstawia jej metafizykę nieobecności (prawdy, rozumu, logosu, centrum, autora, tradycyjnie rozumianego tekstu).
Metafizyka nieobecności → pękniecie, zerwanie z m. obecności, wg Derridy dokonało się za sprawą trzech filozofów:
→ Nietzchego - zapoczątkował krytykę metafizyki, podważył byt i prawdę,
→ Freuda - krytyka świadomości, podmiotu, kontroli
→ Heidegger - zakwestionowanie bytu jako obecności
Krytyka metafizyki dokonywała się w obrębie samej metafizyki, krytyka w jej języku.
U podstaw dekonstrukcji leży zakwestionowanie metafizyki europejskiej, szczególnie .Derrida, pokazuje, że Obecność, jako dominująca kategoria filozoficzna jest iluzją, nic nie jest obecne całkowicie wobec samego siebie i poznającego, ale podlega prawu różni, czasowemu odwlekaniu i antycypacji - odnosi się to do filozofów, tj. Heraklit, Bergson czy Levinas.
16. Dekonstrukcyjna strategia czytania tekstów.
Wg Derridy → punktem wyjścia jest zawsze konkretny tekst, okazuje się, że każdy tekst jest podwójny, czyli w każdym tekście istnieją dwa teksty: 1)wymiar obecności sensu, rozumu, prawdy 2) negacja. Pierwszy tekst podlega klasycznej interpretacji, drugi tekst stanowią znaki i ślady naprowadzające na inną interpretacje i ten drugi tekst stanowi przesunięcie wobec pierwszego, pole przemieszczenia to właśnie pole działania dekonstrukcji. Zadaniem dekonstrukcji tekstu jest odczyszczenie go z warstw dyskursu, czyli wszelkich utrwalonych i zakorzenionych w tradycji odczytach, celem jest ujawnienie ukrytych, uśpionych znaczeń (technika rozwarstwiania → wydobycie na powierzchnię tego, co jest wpisane a niewidoczne).Analiza dekonstr. zmierza do wykazania w tekstach filozoficznych aporii, wynikających z jednoznacznych opozycji (rozum - nierozum, wnętrze - zewnętrze, substancja - przypadłości, duch - litera, model - kopia itd.) .
17. Wyjaśnij dekonstrukcjonistyczne pojęcia: „wolnej gry”, „dyseminacji”, „suplementacji”.
Dyseminacja → rozsadzanie sensu, operacyjna kategoria dekonstrukcji, nie może być dostrzeżona przez piszącego.
Suplementacja → zaszczepianie sensu.
Jest to związane z pantekstualizmem, przeświadczeniem Derridy, że: „nic nie ma poza tekstem” → tekst nie ma poza sobą żadnej podstawy, wszystkie odniesienia zewnętrzne są iluzjami retorycznych strategii języka, tekst nie ma granic, a tekstualność w najogólniejszym znaczeniu jest właściwa sposobowi istnienia tego, co rzeczywiste.
18. Dekonstrukcjonistyczna krytyka logocentryzmu i monocentryzmu.
Derrida twierdził, że metafizyka zachodu uprzywilejowuje mowę nad i przed pismem, tym uprz. rządzą ukryte założenia (w mowie zawsze mamy do czynienia z prawdą, sensem, tego co istnieje; w mowie jest ujmowane znaczenie; pismo fałszuje mowę). W kulturze zachodnioeurop. → fonocentryzm i logocentryzm
→ fono - wyższość języka mówionego nad pismem, przejrzystość języka dla myśli, język mówiony daje bezpośredni dostęp do świadomości mówiącego => to Derrida kwestionuje
→ logo - przeświadczenie, że można dojść do ostatecznego sensu, do jakiejś prawdy ogólnej, i ten sens ostateczny jest dostępny poprzez rozum, tym ukrytym założeniem jest prymat rozumu, który bez pomocy języka może dociekać prawdy
Logocentryzm wg Derridy → zbiór metafizycznych przeświadczeń, wedle których istnieje określone, w pełni obecne źródło sensu( logos), podporządkowujące sobie i wyznaczające wszystkie pochodne znaczenia, określone jako wtórne i zależne. I tak: pismo jako wtórny zapis mowy jest podporządkowane żywemu słowu, ciało jako materialna powłoka znajduje swe uzasadnienie jedynie w żywym logosie duszy, zaś przygodna przemijalność ludzkiego życia uznać musi wyższość wiecznej teraźniejszości zbawienia.
19. Przełom antypozytywistyczny w badaniach literackich - główne nurty w obrębie zjawiska.
Przełom antypozytywistyczny → sprzeciw wobec wartości pozytywistycznych, zespół pomysłów głównie wobec znaczenia filozofii pozytywist., która okr. Zadania nauk humanistycznych. Pozytywizm był zjawiskiem normatywnym i regulował sposób użycia terminów: poznanie i wiedza (jakiego rodzaju treść reguluje, że mamy do czynienia z wiedzą, a nie np. z mniemaniem. Twórcy podają normy i treści. Pozytywizm w lit. → H. Taine, 1853 => autor jest zdeterminowany przez rasę, środowisko i czas, w którym tworzy, spolegliwy wobec determinizmu.
3 główne tendencje antypozytywistyczne:
1) estetyka B. Croce => tendencja neoromantyczna, dzieło sztuki to zakres ekspresji podmiotu, wybitne jednostki. Na gruncie polskim krytycy młodopolscy: S. Brzozowski, Jabłonowski, Przybyszewski. Należy wczuć się w dzieło lit., uruchomić empatię, biografia autora nie jest potrzebna. Mowa pozornie zależna, literackość wypowiedzi, brak analizy i streszczenia.
2) fenomenologia literatury → Ingarden Husserl. Antygenetyzm i antypsychologizm. Dzieło lit. Jest przedmiotem artystycznym, bytem autonomicznym wobec odbiorcy i autora wg Ingardena. Tekst lit. Jest jeden a konkretyzacji tyle, ile czytelników, odbiorców.
3) nacisk na zbudowanie tożsamości nauk humanist. => należy wypracować specyficzną metodologię badań dla tych nauk. Szkoła bodeńska. Pierwszy podział nauk na n. nomotetyczne i idiograficzne.// Szkoła filozofii życia: Nietzsche, Dithley → podział na nauki humanist. (badają sensy i znaczenia faktów) i przyrodnicze (badają fakty). Fakt istnieje obiektywnie, ale sens i znaczenia wydobywamy sami w ramach interpretacji. Fakty można wyjaśniać, a ich znaczenia i sensy jedynie rozumieć.
20. Scharakteryzuj cztery reguły pozytywizmu (według Leszka Kołakowskiego), które przezwyciężają przedstawiciele przełomu antypozytywistycznego.
1) fenomenalizm → założenie ontologiczne, że nie ma różnicy mdz istotą a zjawiskiem, sprzeciw wobec tradyc. metod, charakter werbalny, zjawiska nie ukrywają istot.
2) nominalizm → spór o uniwersalia, co jest przedmiotem odniesienia pojęć ogólnych (np. słowo „człowiek”)
3) sprzeciw wobec wartości poznawczej sądów oceniających (aksjologii) → nauka nie powinna wartościować
4) jedność metody wiedzy → rzetelny opis zjawiska i jego wyjaśnienie przez wyjaśnienie przyczyn.
21. Wyjaśnij różnicę między naukami nomotetycznymi i naukami idiograficznymi oraz między naukami przyrodniczymi i nauk humanistycznymi (naukami o duchu)
22. Hermeneutyka filozoficzna Gadamera (czym jest tekst? czym jest znaczenie tekstu? kim jest interpretator? czym jest rozumienie/interpretacja ?)
23. Filozofia hermeneutyczna Heideggera (czym jest „bycie-w-świecie”, dlaczego poeci to „pasterze Bycia”?; „rozumienie” jako kategoria ontologiczna)
24. Hermeneutyka Schleiermachera - scharakteryzuj.
25. Pragmatyzm jako metodologia badań literackich-wymień głównych przedstawicieli kierunku i przedstaw podstawowe założenia.
26. Wyjaśnij rozumienie „sztuki jako doświadczenia” według J. Deweya.
27. Psychoanaliza w badaniach literackich - scharakteryzuj.
28. Piękno przyrody a piękno dzieł sztuki według Freuda
29. Główne założenia teorii Lacana; na czym polega redefinicja terminów Freuda w psychoanalizie Lacana?
30. Kulturowe badania literatury - podstawowe założenia i ich konsekwencje.
31. Literatura (pisanie/ czytanie) jako wytwór władzy i jako praktyka oporu w ujęciu badań kulturowych.
Wyjaśnij pojęcia: habitus, kapitał kulturowy, autonomia produkcji kulturowej, władza symboliczna, dyskurs.
33. Badania dyskursów postzależnościowych wobec badań postkolonialnych - punkty wspólne i rozbieżności.
34. Literatura w świetle badań dyskursów postzależnościowych.
35. Wyjaśnij pojęcia: orientalizm, kanon, kolonializm wewnętrzny, wspólnota wyobrażona.
36. Koncepcja społecznych ram pamięci Maurice'a Halbwachsa.
37. Pamięć kulturowa w ujęciu Jana Assmanna.
38. Nauka o pamięci jako metoda badawcza literatury.
39. Wyjaśnij pojęcia: postpamięć, miejsca pamięci, pamięć zbiorowa, pamięć komunikacyjna.
40. Posthumanizm - perspektywy literaturoznawcze.
41. Wyjaśnij pojęcia: bios-zoe, biopolityka, tanatopolityka, ekokrytyka.