R A W O R Z Y M S K I E - P R A W O R O D Z I N N E, Prawo rzymskie


P R A W O R Z Y M S K I E - P R A W O R O D Z I N N E

  1. Rodzina agnatyczna.

Rzymska familia agnacyjna była organizmem monokratycznym i patriarchalnym. Na jej czele stał pater familias, którego władzy podlegała cała familia. Mianem tym obejmowano początkowo na równi majątek jak i osoby podległe władzy.

Zwierzchnikiem rodziny, mającym władzę nad podległymi mu osobami, mógł być tylko obywatel rzymski, mężczyzna. Jego władza, pierwotnie jednolita w stosunku do wszystkich osób, była jeszcze w Ustawie XII Tablic mało zróżnicowana i zwała się manus. Oznaczało to „rękę” - rękę karzącą, ale też strzegącą i wspomagającą. Ale już w tym okresie można zauważyć pewne zróżnicowanie władzy pater familias w stosunku do różnych członków rodziny. Nad dziećmi ojciec miał władzę zwaną patria potestas. Dla określenia uprawnień w stosunku do żony, o ile ta pozostawała pod jego opieką zachowano dawną nazwę - manus. Władza nad niewolnikami zwana była dominica potestas.

W skład familii wchodziły też personae in mancipio - czyli osoby wolne, sprzedane zwierzchnikowi rodziny przez innego pater familias.

W najstarszym prawie rzymskim cała struktura rodziny opierała się na podległości władzy pater familias. Za spokrewnione ze sobą uważano tylko te osoby, które podlegały władzy tylko jednego pater familias, aktualnie lub przed jego śmiercią. Spokrewnione było więc ze sobą rodzeństwo będące pod władzą swojego ojca. Spokrewnione były też dzieci synów, ponieważ podlegały władzy wspólnego przodka. Taki rodzaj pokrewieństwa, wynikający z podległości władzy wspólnego przodka, zwano pokrewieństwem agnacyjmym (agnatio).

Jak długo żył pater familias, osoby podlegające jego władzy pozostawały osobami alieni iuris. Mogły one stać się osobami sui iuris w sposób naturalny - na skutek śmierci pater familias, i wtedy pozostawały nadal złączone więzią agnacyjną; lub sztuczny - np. przez emancipatio - czyli wyzwolenie spod władzy ojcowskiej. W tym ostatnim przypadku przestawały być krewnymi agnacyjnymi.

Do rzymskiej rodziny agnacyjnej wchodziło się poprzez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie, a także przez akt prawny (conventio in manum, adoptio, adrogatio).

Jeżeli władza familijna gasła (przez śmierć lub capitis deminutio zwierzchnika), familia agnacyjna rozpadała się na tyle części, ile osób było bezpośrednio podległych władzy zwierzchnika, przy czym mężczyźni stawali się z kolei zwierzchnikami własnych familii.

  1. Rodzina kognatyczna - linie i stopnie pokrewieństwa.

Rodzina kognatyczna była oparta na pokrewieństwie naturalnym, idącego poprzez rzeczywiste węzły krwi. Pojęcie kognacji nabierało coraz większego znaczenia od schyłku republiki, a w ustawodawstwie Justyniana kognacja wyparła ostatecznie agnację.

Wypracowany w prawie rzymskim sposób obliczania pokrewieństwa pozostaje aktualny tak we współczesnym prawie cywilnym jak i kanonicznym. Dla lepszego zrozumienia problemu można posłużyć się schematem:

0x01 graphic

Osoby A, B, C, D są ze sobą spokrewnione w linii prostej (linea recta), ponieważ wszystkie pochodzą bezpośrednio lub pośrednio jedna po drugiej. Osoby C i D są spokrewnione z osobami E i F w linii bocznej (linea obliqua), ponieważ nie pochodzą jedna od drugiej, ale mają wspólnego przodka A.

W linii prostej występują krewni wstępni - ascendenci np. osoba B w stosunku do osoby C; a także krewni zstępni - descendenci np. osoba D w stosunku do osoby C.

Stopnie pokrewieństwa oblicza się w obydwu liniach według liczby urodzeń, w oparciu o zasadę: „quod generationes, tot gradus” - „ile urodzeń, tyle stopni”. I tak: osoba D w stosunku do ascendenta A jest spokrewniona w 3 stopniu linii prostej; osoba B i E w 2 stopniu linii bocznej; D i F w 5 stopniu linii bocznej.

  1. Zaręczyny (sponsalia).

Zaręczyny były wstępnym krokiem do zawarcia małżeństwa. Było to wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. Sponsalia przechodziły ewolucję, i tak:

  1. Zawarcie małżeństwa - wymogi ważności i przeszkody.

Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Nie było potrzeby udziału przedstawicieli władz państwowych, ani reprezentantów kultu religijnego. Nie prowadzono rejestrów zawartych małżeństw.

Najbardziej istotnym wymogiem powstania związku małżeńskiego była zgodna wola stron - consensus. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas istnienia małżeństwa.

Pełnoprawne małżeństwo rzymskie to iustum matrimonium. Taki rodzaj związku dostępny był tylko dla obywateli i wymagał conubium - zdolności dwojga osób do zawarcia między sobą iustum matrimonium. Conubium straciło na znaczeniu po 212 r. (C. Antoniniana).

Dalszymi wymogami były: a) dojrzałość stron (wiek) K - 12 lat, M - 14 lat; b) zgoda zwierzchnika familijnego na zawarcie związku - tylko u osób alieni iuris.

Przeszkodami były: a) choroba umysłowa, chyba że małżeństwo zostało zawarte przed chorobą, to związek trwał nadal; b) pokrewieństwo - w linii prostej przeszkoda istniała zawsze, w linii bocznej początkowo do 6 stopnia - później do 3 stopnia; c) powinowactwo i adopcja.

W prawie cesarskim istniał zakaz zawierania małżeństw urzędników prowincjonalnych z mieszkankami tych samych prowincji, w których urzędnicy sprawowali funkcje, oraz zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy - aby zachować dyscyplinę ( I i II w.).

  1. Wejście żony pod władzę męża.

Conventio in manum - włączenie żony do familii agnacyjnej męża i wejście pod jego władzę (manus), dokonywało się trzema sposobami:

      1. Confarreatio - był to akt sakralny, dokonywany wobec 2 najwyższych kapłanów (pontifex maximus i flamen dialis) i w obecności 10 świadków. Akt ten był dostępny najprawdopodobniej tylko dla patrycjuszy. W praktyce były to uroczyste zaślubiny i wejście pod władzę równocześnie.

      2. Coëmptio - dokonywała się przy zastosowaniu mancypacji (w obecności min. 5 świadków). Zwierzchnik familijny kobiety (jeśli była osobą sui iuris - za przyzwoleniem opiekuna) odstępował mężowi władzę agnacyjną za symboliczną opłatą - matrimonii causa.

      3. Usus - wejście żony pod władzę męża z samego prawa, po jednorocznym, nieprzerwanym pobycie żony w domu męża. W przypadku nieobecności żony przez trzy po sobie następujące noce, skutek ten nie następował.

  1. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami.

Wzajemne stosunki między małżonkami, zwłaszcza majątkowe, zależały od tego, czy żona znajdowała się pod władzą męża, czy też nie.

Między małżonkami istniał zawsze obowiązek wzajemnego szacunku. Żona winna zamieszkać razem z mężem i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami. Powinna też dochowywać mu wierności. Pomiędzy jednym małżonkiem a krewnymi drugiego zawiązywała się więź zwana powinowactwem (była to przeszkoda do zawarcia związku małżeńskiego).

CUM MANU

Żona zajmowała honorowe miejsce u boku męża. Jednak pod względem prawnym kobiety były upośledzone w stosunku do mężczyzn. W małżeństwie cum manu, kobieta będąc dotąd osobą sui iuris spadała do roli osoby alieni iuris. Żona (w cum manu) nosiła zaszczytne miano mater familias i była panią domu (domina). Mąż nie mógł jej sprzedać trans Tiberim czy też mancipium. Jeśli żona zawiniła, sądzono ją przy udziale sądu domowego (iudicium domesticum).

Przy dziedziczeniu żona zajmowała stanowisko agnacyjnej córki (filiae loco), a jeżeli jej zwierzchnikiem był teść - agnacyjnej wnuczki. W pierwszym przypadku żona dziedziczyła na równi ze swoimi dziećmi, będąc dla nich agnacyjną siostrą.

W cum manu żona, będąc osobą alieni iuris nie miała żadnych uprawnień (zdolności) majątkowych. Przez samo conventio in manum cały jej majątek przechodził na męża. Mąż ponosił ciężary małżeńskie onera matrimonii.

SINE MANU

Było to małżeństwo bez conventio in manum. Jeśli żona byłą osobą alieni iuris, to pozostawała nadal pod władzą swojego zwierzchnika familijnego, a jeśli była osobą sui iuris - pozostawała nią nadal. W tego rodzaju małżeństwie żona mogła swobodnie zerwać małżeństwo (na równi z mężem). Żona podlegała także władzy męża, ale nie była to manus (władza zwierzchnia) - mąż decydował o istotnych sprawach rodziny.

Istniała samodzielność majątkowa żony i rozdzielność majątkowa. Jeśli żona była osobą sui iuris zachowywała nadal swój odrębny majątek jako tzw. majątek parafernalny. Jeżeli żona byłą osobą alieni iuris, zachowywała swoje prawa majątkowe w familii ojca. Onera matrimonii ponosił mąż.

Pomiędzy małżonkami istniał zakaz dokonywania darowizn.

  1. Posag - rodzaje ustanowienia i sposoby.

Posag (dos) - majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa. Posag służył przede wszystkim do tego, aby ulżyć mężowi w ponoszeniu onera matrimonii. Miał zabezpieczać trwałość małżeństwa.

W zależności od źródła jego pochodzenia wyróżniamy:

Przedmiotem posagu mogło być wszystko co przedstawiało wartość majątkową.

Posag można było ustanowić przed, przy zawarciu małżeństwa a nawet w czasie jego trwania. Istniało kilka sposobów jego ustanowienia:

Mąż stając się właścicielem rzeczy posagowych mógł nimi swobodnie dysponować. Początkowo mąż nie był zobowiązany do zwrotu posagu. Po śmierci męża żona dziedziczyła posag w kręgu sui heredes.

W najdawniejszym okresie w wypadku rozwiązania małżeństwa przez rozwód lub przedwczesną śmierć żony, zwrot posagu był jedynie moralnym obowiązkiem męża. Od początku III w. p.n.e. zaczęto zobowiązywać męża do zwrotu posagu w drodze stypulacji (actio ex stipulatu). Pod koniec republiki, w wypadku braku stypulacji, pretor zaczął udzielać przeciw mężowi skargi zwanej actio rei uxoriae. Było to powództwo dobrej wiary. Mąż pozwany tą skargą miał prawo retencji, tj. prawo zatrzymania pewnych części majątku. Nie był on zobowiązany do natychmiastowego zwrotu posagu. Rzeczy zamienne mógł zwrócić w 3 rocznych ratach, inne przedmioty musiał zwrócić natychmiast.

  1. Ustanie małżeństwa.

Mimo, ze Rzymianie traktowali małżeństwo jako związek trwały, to jednak była możliwość jego rozwiązania.

Najważniejszą i najbardziej naturalną przyczyną rozwiązania małżeństwa była śmierć jednego z małżonków. Poza tym związek wygasał przy długotrwałym zaginięciu jednego z małżonków (np. 5 lat w prawie poklasycznym). Rozpad małżeństwa powodowało również capitis deminutio maxima - utrata wolności (iustum matrimonium contubernium) oraz capitis deminutio media - utrata obywatelstwa i conubium (iustum matrimonium matrimonium iuris gentium).

Z woli stron kres małżeństwu kładł rozpad affectio maritalis (woli pozostania w związku mającym charakter małżeństwa) jako niezbędnego wymogu jego istnienia. Rozpad taki następował w wyniku rozwodu. Była to czynność prywatna. Istniały dwa rodzaje rozwodów: divortium - rozejście się za porozumieniem obu małżonków; repudium - jednostronne odtrącenie drugiego małżonka. Przy repudium w małżeństwie cum manu uprawnienie to miał tylko mąż, w sine manu - obydwie strony były uprawnione.

Formą takiego odtrącenia (przy repudium) było a) oświadczenie woli przesłane drugiej stronie przez posłańca; b) w prawie poklasycznym - przez list rozwodowy (libellus repudii).

Zerwać związek małżeński mógł również zwierzchnik familijny jednego z małżonków (przede wszystkim w małżeństwie sine manu).

Jeżeli dokonano rozwodu, a związek był związkiem cum manu, kobieta mogła żądać od byłego męża zniesienia manus. Dokonywało się to przez osobny akt prawny: confarreatio difarreatio; coëmptio i usus remancipatio.

  1. Konkubinat.

Konkubinat (concubinatus) był to trwały związek dwóch wolnych osób, zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński, bez affectio maritalis - bez woli nadania temu związkowi charakteru związku małżeńskiego. Taka forma współżycia rozpowszechniła się w okresie pryncypatu - za cesarza Augusta.

Konkubina nie była żoną (brakowało tzw. honor matrimonii). Dzieci zrodzone w takim związku uchodziły za dzieci pozamałżeńskie (liberi naturales) i dzieliły stan matki. Nie miały także prawa do majątku ojca. W konkubinacie nie obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami.

Konstantyn Wielki w konstytucji z 326 r. wprowadził zasadę niedopuszczalności konkubinatu obok istniejącego małżeństwa. W prawie justyniańskim konkubinat został usankcjonowany jako niższa forma małżeństwa.

Concubinatus nie można mylić z contubernium - pożycie mężczyzny z kobietą, z których jedno jest niewolnikiem.

  1. Powstanie i zgaśnięcie władzy ojcowskiej.

POWSTANIE WŁADZY OJCOWSKIEJ

Władza ojcowska (patria potestas) odnosiła się tylko do podległych jej członków familii, podległość była równoznaczna z przynależnością do familii.

Nad dziećmi ojciec sprawował patria potestas, ale władza ta dotyczyła tylko potomstwa, które znalazło się w rodzinie zgodnie z określonymi wymogami prawa rzymskiego. Ojciec nabywał patria potestas nad dziećmi zrodzonymi tylko z iustum matrimonium. W praktyce dla ustalenia, czy dziecko urodziło się w iustum matrimonium stosowano dwa domniemania:

Kolejnym sposobem wejścia pod władzę ojcowską było adopcja. Było to przede wszystkim przybranie dziecka, włączenie go do nowej familii agnacyjnej. Istniał wymóg, aby adoptujący był starszy od adoptowanego o co najmniej „pełną dojrzałość”. Adopcja dokonywana byłą w dwojaki sposób:

Ostatnim sposobem wejścia pod patria potetas była legitymacja (legitimatio) - nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie - legitimi.

ZGAŚNIĘCIE WŁADZY OJCOWSKIEJ

Władza ojcowska była władzą dożywotnią i dostępną tylko dla obywateli rzymskich. Gasła zatem przez śmierć pater familias oraz przez jego capitis deminutio maxima i media.

Innymi przypadkami zgaśnięcia władzy ojca bez jego woli były wyjątkowe:

Z woli samego ojca władza jego kończyła się w razie zmiany przynależności familijnej i związanej z nią capitis deminutio minima np. w przypadku arogacji (ojciec spadał do roli osoby alieni iuris i wchodził pod władzę arogującego). Władza gasła także przy oddaniu dziecka w adopcję lub małżeństwo.

Pater familias mógł także każdą osobę znajdującą się pod jego władzą zwolnić z podległości tejże władzy a zarazem wyłączyć ją z dotychczasowej familii agnacyjnej - była to emancypacja.

  1. Treść władzy ojcowskiej.

Patria potestas była władzą dożywotnią, dostępną tylko dla obywateli rzymskich. Zakres jej był nieomal nieograniczony, jako że formalnie obejmował prawo życia i śmierci (ius vitae necisque) nad osobami podlegającymi jego władzy.

Ojciec przede wszystkim decydował, o tym czy urodzone w jego małżeństwie dziecko ma podlegać jego władzy. Był on zobowiązany do zabicia każdego dziecka kalekiego, które nie przypominało człowieka. Mógł dokonywać adopcji i adrogacji oraz emancypacji.

Wyrażał zgodę na zawarcie małżeństwa dzieci, a w pewnych okolicznościach mógł je nawet rozwiązać. Mógł również sprzedać swoje dziecko (ius vendendi). Ojciec mógł wydać dziecko, które wyrządziło szkodę w cudzym majątku, w celu odpracowania jej (odpowiedzialność noksalna).

Prawo przyznawało także ojcu środki procesowe służące wydostaniu dziecka od osób trzecich (powództwo windykacyjne i interdykty pretorskie).

Pater familias sprawował władzę nad całym majątkiem. Nadawał peculium profecticium.

  1. Peculium.

Peculium stanowiła wydzielona przez zwierzchnika familijnego część majątku i powierzona w odrębny zarząd zarówno niewolnika jak i syna pozostającego pod władzą pater familias.

Właścicielem takiego „pekulium ojcowskiego” (peculium profecticium) pozostawał nadal ojciec, który mógł w każdej chwili je zlikwidować. Zarządca peculium nie mógł go umniejszać. Korzyści były obopólne: ojciec rozszerzał możliwości nabywcze familii (syn mógł nabywać do peculium), a syn korzystał z dochodów wypracowanych z peculium.

Istniały inne rodzaje peculium:

  1. Opieka (tutela).

W prawie rzymskim instytucji opieki podlegały te osoby sui iuris, które z rozmaitych przyczyn nie miały, całkowicie lub częściowo, zdolności do czynności prawnych. Były to w szczególności: zupełne sieroty, półsieroty bez ojca, osoby wyzwolone i emancypowane - do 25 roku życia, oraz kobiety nie podlegające władzy ojca czy męża, nawet po przekroczeniu 25 roku życia. U osób alieni iuris opiekę sprawował ojciec lub mąż.

Opieka nad niedojrzałymi - tutela impuberum - sprawowana była nad dziećmi i niedojrzałymi do 12 lat lub 14. Istniały trzy sposoby powoływania opiekuna (tutor):

Opieka nad niedojrzałymi miała zastąpić władzę ojcowską. Opiekun sprawował władzę nad majątkiem pupila, ale nie mógł dokonywać darowizn z jego majątku, ani umniejszać tego majątku.

Dla ochrony interesów pupila wprowadzono rozmaite środki ochrony:

Opieka nad kobietami - tutela mulierum - uzasadniana była ich bezradnością, lekkomyślnością oraz naturalną słabością i nieznajomością spraw sądowych. W tego rodzaju opiece tutor najczęściej powoływany był w testamencie - z możliwością jego wyboru (tutoris optio).

Formalną likwidację opieki nad kobietami rozpoczął cesarz August znosząc najpierw opiekę nad kobietami wielodzietnymi, mającymi tzw. ius liberorum. U kobiet wolnourodzonych wystarczyło troje dzieci, u wyzwolenic - czworo.

  1. Kuratela.

Osoby sui iuris, pozbawione zdolności do czynności prawnych albo w niej ograniczone podlegały kurateli (cura) bądź opiece (tutela). Kurateli podlegali chorzy umysłowo (cura furiosi) i marnotrawcy (cura prodigi).

Zarząd majątku osoby umysłowo chorej (furiosus) przypadał wg Ustawy XII Tablic najbliższym agnatom, a w ich braku - gentylom. Obok kurateli ustawowej istniała kuratela z nominacji urzędnika - cura dativa. Powołanie kuratora w testamencie nie miało stanowczego znaczenia. Cura furiosi gasła z chwilą wyzdrowienia obłąkanego.

Kuratela nad marnotrawcami (prodigus) spełniała te same cele co cura furiosi. Kurator był powoływany analogicznie.

Istniał również specyficzny rodzaj kurateli - cura minorum - służyła ona ochronie osób formalnie dojrzałych, ale poniżej 25 roku życia. Tutaj kurator był ustanawiany przez urzędnika.

Inne przypadki kurateli:

8



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Prawo rzymskie 2009 2010 prezentacje
Spadkowe Wiewiorowski 2, Studia, I ROK, I ROK, II SEMESTR, Prawo rzymskie, Szympanse i bajery
Lektury spadkowe, Studia, I ROK, I ROK, II SEMESTR, Prawo rzymskie, Szympanse i bajery
Paremie zima 2013, WPIA, Prawo Rzymskie
PRAWO RZYMSKIE spadkowe (1), I SEMESTR
Prawo rzymskie - prawo osobowe, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia prawa
Prawo Rzymskie 12 2010
Prawo Rzymskie 12 2010
WYKŁADY Prawo rzymskie do 9
Prawo Rzymskie) 11 2010
ArsLege prawo rzymskie podrcznik
Prawo rzymskie cz II Proces cywilny
2.OSOBY-zdolnosc, PRAWO RZYMSKIE skrypty prawo I rok
kobieta, Prawo, Prawo rzymskie, Prawo osobowe
1a-.Starożytność, PRAWO UŁ, I rok, Prawo rzymskie
źródła prawa rzym notatka, Publiczne prawo rzymskie
Prawo rzymskie cz III prawo osobowe z czynnościami prawnymi
Europa i prawo rzymskie Szkice z historii europejskiej kultury prawnej

więcej podobnych podstron