Franciszek Ksawery Dmochowski, Sztuka rymotwórcza,

oprac. Stanisław Pietraszko, BN I 158, 1956.

WSTĘP

motto: „Sztukę poetycką można określić jako zbiór przepisów naśladowania natury w spo-sób odpowiadający tym, dla których tworzy się to naśladowanie” (z Encyklopedii Diderota).

1. W szkole „dobrego myślenia”.

• „Stanisław Konarski - na czele odrodzonej literatury polskiej” - opinia Dmochowskiego.

• szkoła Konarskiego wywarła duży wpływ na Dmochowskiego.

1. Lata szkolne.

• ur. 2 grudnia 1762 r. w Oprawczykach (w województwie podlaskim).

• nauka u jezuitów, póżniej u pijarów (ośrodki pracy naukowej, ideologicznej), mając 16 lat, Dmochowski zostaje pijarem.

• w 1741 r. Konarski otworzył kolegium szlacheckie „zdrowa ideologia” (odcięcie się od ma-terializmu i scholastyki.

• porzucenie metafizyki na rzecz logiki (najpewniejsza szkoła rozumu) i etyki (opracowanie no-wych cnót obywatelskich).

2. Teoria literatury w szkole Konarskiego.

• „O sztuce dobrego myślenia, bez którego dobrze mówić nie można” - teoria wymowy, wyda-na w 1767 r.

• logika podstawą retoryki i poetyki, która nie jest już teorią poezji, a która uczy opisu i rozumie-nia utworów literackich, a nie pisania wierszy.

• Konarski sam wybierał lektury, np. ostrzegał przed Seneką, wprowadził utwory Odrodzenia.

3. Teatr szkolny pijarów.

• głównie francuski klasycyzm - prekursorstwo.

4. Wychowanie obywatelskie.

• filozofia = sztuka życia.

• w czasie Sejmu Wielkiego pijarzy pisali przemówienia sejmowe (konkretne, historyczne), brali udział w walce politycznej po stronie postępowej.

2. Literackie początki.

1. „Gratulatio novi anna 1785” („Kolęda dla narodu na rok 1785).

• satyry, katalog cnót i wad ludzkich.

• wydane anonimowo.

2. „List Sandomierzanki do Podolanki”.

• pierwsza polemika w dziejach polskiej krytyki literackiej.

• prawdopodobnie autorem jest Dmochowski.

• krytyka „Podolan” Krajewskiego.

3. tłumaczenie „Sądu Ostatecznego” Jounga.

• Warszawa 1785 r.

• zadedykowane Naruszewiczowi,

• temat: nicość człowieka wobec Boga, wszystko się zmienia, kruchość bogactw.

• Dmochowski cenił Jounga nie tylko jako moralistę, ale również za oryginalność.

4. tłumaczenie „Myśli nocnych” Jounga.

• 1798 r.

• zadedykowane Krasickiemu.

• temat: Rewolucja, na emigracji prechodzi kryzys swojego Oświecenia.

5. przekład „Raju utraconego” Miltona.

• historia walki szatana z Bogiem.

6. satyry, np. „Orzeł i paw” (Stanisław August i Czartoryski).

7. podręcznik „O cnotach towarzyskich i występkach im przeciwnych”.

• 1787 r.

8. Dmochowski uczył wymowy w Łomży, w Radomiu, ale nie udało mu się w Szkole Głównej.

3. Wśród poglądów literackich epoki.

1. program poetycki (sformułowanie wytycznych dla nowej literatury):

• walka z barokową beztreściowością, saskim panegirykiem, straganowym romansem.

• postulat poznawczej i wychowawczej wartości literatury.

2. dramat:

• duże możliwości wychowawcze gatunku.

• otwarcie w Warszawie pierwszej w Polsce sceny publicznej - 1765 r.

• „Monitor” ogłasza szkic klasycystycznego kodeksu reguł dramatycznych:

• trzy jedności.

• zróżnicowanie między tragedię a komedią - na zasadzie różnic stanowych.

• postulat prawdopodobieństwa.

• dramat - umotywowany konflikt charakterów.

3. Horacy.

• najbliższy polskiemu Oświeceniu teoretyk i twórca starożytności

• kult starożytnych autorów (Oświecenie = klasycyzm i pseudoklasycyzm).

• powaga starożytnych teorii.

• mitologia - popularna droga obrazowania itd.

• klasyczne sztuki jako element politycznej ideologii.

• klasycyzm i pseudoklasycyzm - spreczności w obozie klasycyzmu, w „Monitorze”:

• ciągle żywe tradycje saskie (koncepty, panegiryzm).

• brak jednej estetyki literackiej.

• teza o naśladowaniu natury w sztuce.

• odtwarzanie osobistych stanów duchowych poglądy Karpińskiego sentymentalizm.

• odtwarzanie rzeczywistości.

• te stany duchowe, które odpowiadają najwyższym wartościom, np. miękkość serca a su-rowość.

• otwarcie furtki skrajnemu subiektywizmowi i irracjonalizmowi, brak antyrealizmu.

• przeciwstawienie człowiek - świat.

• związek człowiek + przyroda.

• nasycenie obrazów uczuciem skuteczność antyfeudalnej krytyki.

• psychologiczny portret człowieka.

4. Rokoko.

• 1779 r. Józef Szymanowski „Listy o guście” - zarys estetyki rokoka.

• ideał literatury:

• „delikatne drażnienie zmysłów, subtelny erotyzm”.

• „wdzięczna gładkość”.

• „piękna natura” - to tylko kategoria estetyczna (np. u Dmochowskiego piękne = dobre).

• wpływy „Encyklopedii” Diderota.

5. Kołłątaj.

• propagator klasycyzmu w sztukach plastycznych i literaturze.

6. Rzewuski.

• atak na literaturę Oświecenia.

• swobody republikańskie.

• walka z sukcesją tronu.

• antyracjonalizm w filozofii.

• fideizm w religii.

• piętnował dworską poezję.

7. Teoria paszkwilu.

• ogólność adresu satyry (bez nazwisk) - Zabłocki to krytykuje, demaskowanie klasowego og-raniczenia.

4. „Sztuka rymotwórcza”.

1. Mikołaj Boileau.

• satyry.

• „Sztuka poetycka” 1674 r. - dowcipny utwór poetycki, satyryczny i dydaktyczny:

• części 1 i 4 - chaotyczny przegląd zasad sztuki poetyckiej.

• części 2 i 3 - najważniejsze gatunki literatury francuskiej.

• Racine, Molier, La Fontaine, Boileau - reprezentowali klasycyzm.

• naśladowanie to odtwarzanie tego, co w człowieku niezmienne - właściwości duszy.

• rozum + natura + klasyczność starożytna = zasada estetyczna.

• rozum = gust.

• ale nie tylko treść jest ważna, forma także Boileau „ulega tym samym tendencjom, a który-mi walczył”.

• „Encyklopedia” Diderota radziła uczyć się „Sztuki poetyckiej” na pamięć.

• w Polsce „Sztuka poetycka” i „List do Pizonów” znajdowały się w aparacie ideologicznym Oś-wiecenia.

2. Dmochowski.

• „Sztuka rymotwórcza”:

• pierwsi biografowie, Wolski i Osiński, twierdzili, że to „najpierwszy z dzieł jego poety-ckich”.

• nie znamy konkretnego roku powstania (ok. 1788).

• odpowiedź na aktualne problemy literatury.

1. wzory i autorytety.

• Horacy i Boileau - zapożyczył od nich schemat konstrukcyjny, porządek, stosunek podmiotu do omawianych spraw.

• to nie tłumaczenie „Sztuki poetyckiej” - samodzielność, choć jest tu bardzo dużo cytatów z innych autorów, to jakby antologia cytatów.

• wzory: Horacy, Arystoteles, Vida, Boileau, Batteux, Pope, Diderot.

2. podstawowe założenia estetyki Dmochowskiego.

• zasada naśladownictwa: natura jest „zbiorem piękności, które trzeba umieć wynaleźć”.

• inwencja jest władzą dowcipu.

• gust - nierozłączny z rozumem, „Wszystko, co dobre, jest wynikiem rozumnego działania”.

• systematyka gatunków literackich (przejęta od Boileau).

3. systematyka gatunku literackiego.

• gatunki literackie to różne formy obrazu życia odzwierciedlającego różne odcinki rzeczywisto-ści.

• tradycyjna hierarchia gatunków (epos i tragedia na szczycie), ale Dmochowski podkreślał, że ważne jest mistrzostwo w każdym gatunku.

• o gatunku nie decydują kryteria formalne, ale nastrój, idee, treść.

• Dmochowski broni mitologii jako tradycyjnej metody obrazowania, ale bez ideologicznej fun-kcji.

• tragedia - trzy jedności.

• komedia - element krytyki + pozytywny program moralny.

• tragedia ikomedia - zbliżenie: podobny typ przeżyć bohaterów.

• satyra - krytyka bez nazwisk.

• sielanka, oda - Dmochowski zalecał ograniczenie erotyki (ideał cnotliwego obywatela).

• akcenty sentymentalne wzbogacają klasycystyczny system, ale też są ugięciem się tendencji oświeceniowych pod naporem antyracjonalistycznych.

• 1792-1794 Dmochowski wśród jakobinów:

• działacz rewolucji.

• sam sprzeciwił się swojej poetyce imienna krytyka króla.

4. poemat dydaktyczny.

• sztuka przykładu artystycznie Dmochowski oddawał typowe cechy gatunków.

• walka o realizm.

• zasada typowości.

5. Drogi kariery.

• po Oświeceniu oskarżano Dmochowskiego za to, że utwierdził w Polsce gust francuski, szty-wność gatunkową, jałowość treści, skostnienie w poezji, klasycystyczny dogmatyzm w kryty-ce

• „Sztuka rymotwórcza” jako wstydliwa plama.

1. w oczach współczesnych.

• 1789 r. jako lektura pomocnicza w szkolnictwie:

• poetyka.

• przegląd dziejów literatury polskiej.

2. Kołłątaj pomógł Dmochowskiemu odejść z zakonu.

• współpraca z Kołłątajem.

• kryzys poglądów ze „Sztuki rymotwórczej”.

• sława dzięki tłumaczeniu „Iliady”.

• konflikt z kulturalną Warszawą:

• Dmochowski ożenił się.

• przyjaźnił się z Kołłątajem.

• pseudoklasycy (romantycy) - mieli szereg zastrzeżeń do „Sztuki rymotwórczej”.

• 1826 r. syn, Franciszek Salezy Dmochowski, wydał poprawioną wersję (według niego to po-prawki ojca, ale wątpliwe):

• styl, słownictwo.

• gust - duża rola.

• złagodzona krytyka schyłku epoki.

3. atak Mickiewicza.

• z osobistych pobudek (Franciszek Salezy skrytykował „Sonety Krymskie”).

• Mickiewicz skrytykował nawet, niesłusznie, przekład „Iliady”.

• atak na pseudoklasycyzm.

TEKST

motto: „Sam nie pisząc, zasady poezji wyłożę,/ Skąd brać myśli, co wieszcza kształci i sposobi,/ Gdzie sztuka, gdzie błąd wiedzie, co szpeci, co zdobi” (Horacy, List do Pizonów).

• dedykacja - do Stanisława Augusta.

• przedmowa:

• Arystoteles - „stanowi powszechne prawidła”.

• Horacy - „umyślne zdaje się nieporządek udawać”.

• Wida - „zdaje się bardziej Wergiliusza niż natury trzymać”.

• Boalo Despro - „Daje i naukę i przykład uczniowi”.

• Pope - „myśli oryginalnie”.

• „Z Horacego i Despra czerpałem myśli”.

1. PIEŚŃ.

• cel: „Co istotną jest cechą dobrego poety,/ Jakim mu trzeba torem bieżyć do swej mety,/ Cze-go szukać, a czego chronić się należy - / To ja zamyślam śpiewać dla świata młodzieży”.

• apostrofa: „Guście, (…) Ty kieruj piórem moim./ Zacne dowcipy…”.

• „Natura jest jedynym ozdób wizerunkiem,/ Byleś je brał rozumnie, nie ślepym trafunkiem”.

• „Wszystko może w naturze do robót twych służyć,/ Byleś tylko miał dowcip i umiał jej użyć”.

• „Rozum niech będzie mistrzem, a nie widzimisię”.

• zachęta do różnorodności w mowie (np. słodycz z powagą, żart z ostrzem).

• dzieje polskiej literatury:

• „Pierwszy płód wierszów polskich jest <<Boga Rodzica>>”.

• „Samą tylko szczególnie pisali łaciną…”.

• „Jan Kochanowski, w rytmach swoich nieśmiertelny,/ Całemu narodowi powieki otworzył”.

• Dmochowski wymienia takich autorów, jak: Badziński, Otwinowski, Potocki, Szymono-wicz, Gawiński…

• „A nade wszystko szanuj mowę ojczystą./ Nie znać języka swego - hańbą oczywistą”.

przypisy Dmochowskiego do pieśni I.

2. PIEŚŃ.

• sielanka - jak młoda pasterka zbiera ozdoby na polu; „Wszystko w niej prosto idzie”, „zawsze się pasterz głosem natury ozywa”.

• „W radości grać wesoło, w smutku nucić żale,/ Flory wdzięki, owoce Pomony opiewać”.

• elegia - „Nie lubię ja tych wierszy, gardzę tym autorem,/ Co o swoich mi prawi ogniach zim-nym piórem” (krytyka fałszywego smutku).

• tren.

• oda.

• epigramat.

• satyra - cytaty z Naruszewicza, ma ostrzejsze pióro niż inni; Krasicki o czymkolwiek pisze, jest doskonałym wzorem.

• bajka - „Tok jej prosty, zaleta z rzeczy i stosunku./ Lecz i w tym mało dobrze pisało gatunku”; dobrze pisał Krasicki i „Fonten” we Francji.

przypisy Dmochowskiego do pieśni II.

3. PIEŚŃ.

• zasada prawdopodobieństwa w teatrze.

• protest przeciwko krwawym scenom.

• akcja szybsza pod koniec dzieła.

• cnota odnosi tryumf.

• wielki sukces dramaturgów greckich.

• teatr w Polsce - przez długie lata słabo - tylko szkolne dialogi; Kochanowski, Morsztyn, Bo-homolec.

• „Grzech mieszać prawdę z fałszem, jakby mogło właśnie/ Iść razem objawienie i pogańskie baśnie”.

• „Nade wszystko niech widzą dobry koniec w dziele”.

przypisy Dmochowskiego do pieśni III.

4. PIEŚŃ.

• „Sztuce niebeśpiecznej odlewania wierszy/ musi ten być ostatni, kto nie będzie pierwszy”.

• o chwale, jaką zyskają poeci - tylko dobrzy.

• „Niechaj cnota i serce twe w pismach jaśnieje”.

• zwrot do Muz, spełnienie celów.

przypisy Dmochowskiego do pieśni IV.

Spis materyi (z 1788 r.).

Dodatek - fragmenty „Sztuki rymotwórczej” wedle wydania III.

6