Polityka społeczna 2008/2009
Wykład
System zabezpieczenia społecznego.
Jednym z zadań polityki społecznej jest zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa socjalnego. Przez bezpieczeństwo socjalne rozumiemy „stan wolności od tych zagrożeń, których głównym skutkiem jest brak lub niedostatek środków utrzymania” (Polityka społeczna. Wyd. Śląśk 1998 s.247)
Zagrożenia te to zdarzenia zaliczane do typowych ryzyk socjalnych takie jak:
choroba,
wypadek przy pracy i choroba zawodowa,
inwalidztwo,
starość,
utrata pracy,
macierzyństwo,
zgon żywiciela rodziny
Niedostatek środków utrzymania to wg Księżopolskiego, Magnuszewskiej-Otulak, Gierszewskiej (Politka społeczna Wyd. Śląsk 1998 s. 247) zarówno niedostateczny poziom środków pienięznych lub rzeczowych będących do dyspozycji danej jednostki czy rodziny, jak i brak odpowiedniej opieki w sytuacji, gdy stan zdrowia lub sytuacja, w jakiej znalazła się dana osoba, wymagają udzielenia jej pomocy w tej formie”
Celem systemu zabezpieczenia społecznego jest zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego. Obecnie jednak podnosi się konieczność szerszego spojrzenia na problem bezpieczeństwa i uwzględnienia również pozamaterialnych aspektów egzystencji człowieka, W tym ujęciu należy mówić o bezpieczeństwie społecznym. W pojęciu tym mieściłyby się także zagrożenia rozwoju psychospołecznego jednostki, których źródłem mogą być nie tylko wyżej wymienione zdarzenia, ale także całokształt uwarunkowań społecznych, politycznych i ekonomicznych. To rozróżnienie jest ważne ponieważ klasyczne podejście oznaczało zapewnienie bezpieczeństwa socjalno-ekonomicznego. System zabezpieczenia społecznego był oceniany pod kątem tego ile i jakie ryzyka uwzględnia, jakie rekompenstaty przewiduje i w jakiej wysokości. Szersze rozumienie bezpieczeństwa jakie niesie ze sobą pojęcie bezpieczeństwa społecznego pociąga za sobą konieczność uwzględnienia w tym systemie także pozamaterialnych aspektów życia jednostki. Różnica polega też na tym, że klasyczne, tradycyjne systemy zabezpieczeń miały za zadania kompensować wystąpienie zaistniałych zdarzeń, na które nie miały wpływu. Koncepcja bezpieczeństwa społecznego zakłada podejmowanie także takich działań, które mają tworzyć warunki społeczne wyraźnie poprawiające poziom życia i elimujące różne czynniki mogące być przyczyną niepożądanych zdarzeń. Odnosi się nie tylko do materialnych wymiarów życia jednostki, nie tylko jest "wolnością od niedostatku" ale ma zapewniać pełny rozwój jednostki również w wymiarach pozamaterialnych. Należy podkreślić jednak, że jest to narazie sprawa przyszłości.
System zabezpieczenia społecznego działa poprzez trzy rodzaje technik, za pomocą których osiągane są jego cele. Są to:
technika ubezpieczeniowa,
technika zaopatrzeniowa,
technika opiekuńcza
Technika ubezpieczeniowa
świadczenia udzielane na jej podstawie mają charakter roszczeniowy (obligatoryjny). Do nabycia uprawnień wymagane jest opłacanie składek dostosowanych do rozmiarów ryzyka i wysokości dochodów; powstaly w ten spsoób fundusz jest źródłem pokrycia wydatków na świadczenia. Wysokość i warunki przyznawania świadczeń sa określane ustawowo przy użyciu zobiektywizowanych kryteriów a same świadczenia są zróżnicowane zależnie od wysokości opłacanych składek (osiąganych dochodów). Nabycie prawa do świadczeń następuje w momencie spełnienia się warunków przewidzianych w ustawie, niezaleznie od rzeczywistej potrzeby. Instytucja dysponująca funduszem ubezpieczeniowym stwierdza jedynie zaistnienie przesłanek ustawowych i określa wynikające z nich skutki w sferze uprawnień. Od jej decyzji zainteresowanemu przysługuje odwołanie do niezależnych organów.
Technika zaopatrzeniowa
ma również charakter roszczeniowy, prawo do świadczeń wynika wyłącznie z woli ustawodawcy. Od ubezpieczeniowej różni się tym, że prawo to nie wiąże się z obowiązkiem opłacania składki. Świadczenia finansowane są z funduszy publicznych czyli z podatków. Wysokość i warunki przyznawania świadczeń są określone ustawowo na podstawie zobiektywizowanych kryteriów. Z reguły świadczenia przysługują wszystkim obywatelom danego kraju, należącym do określonej kategorii społecznej np, ludzie starzy, matki samotnie wychowujące dzieci, inwalidzi, rodziny z dziećmi itp. Wymiar świadczeń jest najczęściej jednolity w ramach danej grupy i jest on ustalany na poziomie zapewniającym wszystkim członkom tej kategorii zaspokojenia potrzeb na co najmniej minimalnym poziomie. Podobnie jak w technice ubezpieczeniowej nabycia prawa do świadczeń następuje w razie spełnienia warunków ustawowych, niezależnie od rzeczywistych potrzeb.
Technika opiekuńcza
świadczenia w tym przypadku mają charakter uznaniowy czyli fakultatywny. Są one przyznawane indywidualnie, po uprzednim zbadaniu warunków życiowych danej osoby i stosownie do jej potrzeb. Źródłem finansowania są fundusze publiczne, centralne i lokalne. Działaniem realizowanym w ramach tej techniki jest pomoc społeczna.
W rzeczywistości te techniki nie występują w czystej postaci. Przyjmują postać technik mieszanych czyli na przykład fundusze ubezpieczeniowe zbierane są zarówno w postaci składek jak i podatku. Niektóre świadczenia zaopatrzeniowe wypłacane są dopiero po spełnieniu pewnych warunków np. określonych dochodów. Także niektóre świadczenia fakultatywne, pomocy społecznej przyjmują postać stałych zasiłków w jednolitej wysokości niezależnie od sytuacji.
Ubezpieczenia społeczne
Pierwsza ustawa o ubezpieczeniach uchwalona została w Rzeszy Niemieckiej w 1883 roku, dotyczyła ona ubezpieczeń chorobowych, w rok później dodano ubezpieczenia wypadkowe. W 1911 roku parlament niemiecki uchwalił ustawę zwaną "Porządek Ubezpieczeniowy Rzeszy" która obejmowała takie ryzyka jak choroba, wypadek przy pracy oraz starość. W tym samym roku parlament angielski uchwalił ustawę o ubezpieczeniach społecznych, która nawiązywała do systemu niemieckiego ale z pewną różnicą. System ubezpieczeń obejmował bezrobocie ale początkowo nie zawierał ubezpieczeń emerytalnych. W latach 20-tych w Rosji Radzieckiej wprowadzono system zabezpieczenia socjalnego, który nie był jednak tożsamy z systemem ubezpieczeń. W 1935 roku w USA uchwalono Social Security Act obejmujący ubezpieczenia emerytalne, ubezpieczenia na wypadek bezrobocia oraz świadczenia dla osób niepełnosprawnych pomijając ubezpieczenia na wypadek choroby.
W 1942 roku w Wielkiej Brytanii ogłoszono propozycję systemu ubezpieczeń opracowaną przez sir Williama Henrego Beveridge' nazwaną od jego nazwiska Planem Beveridge'a. Przyjmował on założenie o odpowiedzialności państwa w zakresie udzielania pomocy tym, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji, uniemożliwiającej im samodzielne rozwiązywania problemów. Zakładał również, że istnieją możliwości przewidywania biedy i zapobiegania jej. Podstawowym narzędziem przeciwdziałania biedzie miał być system ubezpieczeń społecznych, zasiłki rodzinne oraz powszechna służba zdrowia. Proponował ustalenie jednolitej składki ubezpieczeniowej, podział na poszczególne fundusze ubezpieczeniowe miał następować na poziomie centralnym.
Plan Beveridge'a wraz z pracami Keynesa stworzył podwaliny pod koncepcję państwa bezpieczeństwa socjalnego.
Cechy systemu ubezpieczeń społecznych.
Ubezpieczenia społeczne finansowane są ze składek, tradycyjnie płaconych przez pracodawców i pracowników z możliwością dofinansowania przez budżet państwa. W przypadku ubezpieczeń od wypadku przy rpacy składkę płaci zwykle wyłącznie pracodawca.
Uczestnictwo w ubezpieczeniach społecznych jest obowiązkowe, chociaż mogą występować zwolnienia od tego niektórych grup, zwykle grup zamożnych.
Ze składek tworzone są specjalne fundusze, z których płacone są świadczenia. Fundusze te mogą być kapitalizowane jeśli prawo na to zezwala.
Uprawnienia do świadczeń wynikają z faktu ubezpieczenia i opłacania składek.
Świadczenia i i składki są często zrelatywizowane do wysokości zarobków osoby ubezpieczonej.
Wypłacalność funduszy ubezpieczeniowych zapewnia stosowanie przede wszystkim zasady aktuarialności przy określaniu wysokości składek oraz świadczeń.
Finansowanie ubezpieczeń społecznych
Systemy ubezpieczeń zróżnicowane są w zależności od odpowiedzi na następujące pytanie:
czy świadczenia powinny zapewniać godziwe minimum życia, zróżnicowane zależnie od możliwości państwa czy funduszu ubezpieczeń czy też powinny kompensować utracony dochód.
Istnieją dwa podstawowe sposoby finansowania świadczeń:
zasada repartycyjna - polega na tym, że wypłacane obecnie świadczenia są pokrywane z aktualnie opłacanych składek,
metoda kapitalizacyjna - polega na tym, że pobiera się składkę wyższą niż to wynika z kalkulacji ryzyka i kosztów świadczeń, kapitalizuje się nadwyżkę, tworząc fundusz rezerwowy na pokrycie rosnących w miarę zwiększania się ilości ubezpieczonych, kosztów ubezpieczeń.
Ze względu na ryzyko jakim obarczona jest metoda kapitalizacyjna (inflacja, rynek) ubezpieczenia obowiązkowe najczęściej finansowane są metodą repartycji.
Dylematy związane z ubezpieczeniami społecznymi
Dlaczego za istotne cechy ubezpieczeń społecznych uznaje się powszechność i przymus?
pozwala to zapobiegać indywidualnemu brakowi przezorności,
zapobiega nierzetelności pracodawcy,
zapewnia wyrównany rozkład obciążeń finansowych, wszyscy w tym uczestniczą.
Dzięki temu łatwiej zapewnić poczucie bezpieczeństwa. Im lepsze zabezpieczenie przed ryzykiem tym większe poczucie bezpieczeństwa.
Dlaczego ubezpieczenia a nie zwykła pomoc tym, którzy nie mają środków utrzymania?
- bo jest to tańsze. W gromadzeniu funduszy uczestniczą też ci, którzy z tych funduszy korzystają. Korzystający z pomocy społecznej rzadko przyczyniają się do uzyskania środków, z których wypłacane są świadczenia.
Dlczego nie indywidualne oszczędzanie na starość zamiast wieloletniej składki?
- nie można przewidzieć długości życia, to też jest swoiste ryzyko, stąd nigdy nie byłoby wiadomo, w którym momencie zacząć korzystać z zebranego funduszu i w jakim stopniu, tak by wystarczyło do końca życia.
Czy system ubezpieczeń społecznych może być w pełni ekwiwalentny tzn, zapewniać świadczenia proporcjonalnie do wcześniej wypłaconych składek?
- osiągnięcie pełnej ekwiwalentoności byłoby trudne, w takiej sytuacji pewna kategoria osób np. niepełnosprawni musieliby być wyłączeni z systemu. W systemie ubezpieczeń obowiązuje zasada solidaryzmu. Każdy płaci według tej samej zasady ale nie każdego dotyka ryzyko więc nie każdy korzysta z zebranego funduszu.