Gospodarka światowa, światowe systemy gospodarcze.
Ważną dziedziną ekonomii - lokalizowaną w obszarze makroekonomii - jest ekonomia międzynarodowa ( światowa), którą bardzo często nazywa się międzynarodowymi stosunkami ekonomicznymi lub międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi.
Nauka o międzynarodowych stosunkach gospodarczych zwanych również światowymi stosunkami gospodarczymi obejmuje zarówno problematykę teorii, jak i polityki. Rozpatruje zjawiska zarówno z punktu widzenia świata jako całości , jak i określonego kraju czy grupy krajów
Gospodarka światowa - to system trwałych powiązań ekonomicznych włączających gospodarki narodowe poszczególnych krajów w procesy produkcji i wymiany o zasięgu globalnym. Zasięg i intensywność tych powiązań ulegają ewolucji wraz z postępem technicznym.. Pojawienie się trwałych nadwyżek produkcyjnych w jednych krajach i możliwość ich zbytu w innych stwarza potrzebę rozwoju wymiany handlowej wykraczającej poza granice kraju, ale także między konkretnymi podmiotami ekonomicznymi, przedsiębiorstwami obejmujące międzynarodowe sfery wymiany dóbr, usług i czynników wytwórczych przez ich eksport i import, a w późniejszym okresie powstania także innych rodzajów powiązań gospodarczych. Uruchomiony w ten sposób mechanizm konkurencji międzynarodowej stał się trwałym elementem współokreślającym kierunki specjalizacji produkcji i wymiany. Powiązania międzynarodowe w dużej mierze zależą od czynników wewnętrznych i zewnętrznych. poszczególnych krajów i regionów .
Czynniki wewnętrzne to :
- warunki naturalne - istotne z punktu widzenia możliwości specjalizacji (położenie geograficzne, klimat, zasoby naturalne, warunki glebowe, czynniki demograficzne). Rola czynników naturalnych jako czynnika specjalizacji międzynarodowych uległa wraz z rozwojem gospodarczym istotnym zmianom i nie posiada już obecnie charakteru rozstrzygającego
- warunki związane z osiągniętym poziomem rozwoju gospodarczego i istniejącą strukturą gospodarczą są wynikiem drogi historycznej jaką przebyła gospodarka. Są to min.: nagromadzone zasoby kapitałowe, stan infrastruktury gospodarczej, poziom techniczny aparatu wytwórczego, nowoczesność rozwiązań instytucjonalno-systemowych. Czynniki te mają olbrzymi wpływ na poziom i dynamikę wzrostu gospodarczego
- czynniki systemowe wpływają na miejsce danego kraju w międzynarodowym podziale pracy przez określenie celów i kierunków jego rozwoju społeczno-gospodarczego oraz warunków ich osiągnięcia
- czynniki związane ze zdarzeniami i sytuacjami nieprzewidywalnymi. Jako takie nie podlegają one regułom ekonomii tym niemniej ich następstwa mogą prowadzić do zmiany założonych celów gospodarczych..
Czynniki zewnętrzne- związane są przede wszystkim z wzajemnym oddziaływaniem krajów o różnym poziomie rozwoju, odmiennym potencjale ekonomicznym i demograficznym, różnych systemach społeczno-ekonomicznych, odmiennej kulturze i tradycjach, które stwarzają zewnętrzne impulsy przekształcenia się w strukturze gospodarczej i społecznej. Czynniki zewnętrzne posiadają o wiele istotniejsze znaczenia dla krajów o małym lub zacofanym potencjale ekonomicznym niż dla krajów większych i bardziej rozwiniętych.
Światowy system gospodarczy to powiązania ekonomiczne ( więzi ekonomiczne) między różnymi krajami, rozumiane jako stosunki między państwami, ale także między konkretnymi podmiotami ekonomicznymi, przedsiębiorstwami obejmujące międzynarodowe sfery wymiany dóbr, usług i czynników wytwórczych przez ich eksport i import.
W literaturze możemy również odnaleźć stwierdzenie, iż światowy system gospodarczy to gałąź wiedzy, czyli nauka o międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Obejmują one rzeczywistość oraz badania nad nią. W ich zakres wchodzą takie kwestie, jak międzynarodowy ład gospodarczy, międzynarodowe organizacje gospodarcze i ich funkcjonowanie, stan i perspektywy rozwoju gospodarki globalnej , procesy i mechanizmy w niej zachodzące, kwestie walutowe, rynki finansowe, handel i przepływ kapitału, formy integracji gospodarczej , w tym integracji regionalnej, zasady i stopień rozwoju współpracy międzynarodowej, polityka rozwojowa na rzecz obszarów zacofanych gospodarczo i krajów rozwijających się.
Światowy system gospodarczy to, część ogólnych stosunków ekonomicznych, nawiązywanych na forum międzynarodowej działalności gospodarczej.
Obejmują one:
a) międzynarodowy podział pracy;
b) międzynarodowy obrót gospodarczy (międzynarodową wymianę gospodarczą), obejmujący :
- międzynarodową wymianę towarów,
- międzynarodowe przepływy technologii,
- międzynarodowe obroty (transfery) kapitałowe,
- międzynarodową wymianę usług,
- międzynarodowe przepływy siły roboczej;
c) międzynarodowe stosunki finansowe.
Oddziałują one na wszystkie sfery działalności gospodarczej, wpływają na tempo i kierunki rozwoju gospodarczego, decydują o pozycji ekonomicznej i politycznej poszczególnych krajów w świecie.
W systemie światowej gospodarki możemy wyróżnić jako podstawowe trzy podejścia do podmiotów polityki gospodarczej:
Według prof. Sulmickiego podmiotem polityki gospodarczej jest władza centralna,
Według prof. Kruszczyńskiego podmiotem polityki gospodarczej jest władza państwowa,
Według trzeciego stanowiska podmiotem polityki gospodarczej jest cała władza publiczna.
Powyższe stwierdzenia dotyczą poszczególnych krajów osobno, jak również całej gospodarki światowej jako całości.
W definiowaniu polityki i jej podmiotów należy brać pod uwagę specyficzne uwarunkowania gospodarcze. Dziś mamy do czynienia z państwami o zróżnicowanej wielkości i zróżnicowanej strukturze państwowej (np. Andora i Rosja).
Współcześnie w zależności od realizacji uprawnień decyzyjnych w zakresie polityki gospodarczej wyróżniamy dwa modele państw:
Państwa o strukturze scentralizowanej - wywodzą się one z tradycji rewolucji francuskiej ( np. Polska, Francja ),
Państwa feudalne (np. USA, Rosja, Niemcy, Szwajcaria,dawna Jugosławia). Cechą charakterystyczną tego typu państw jest występowanie zarówno władzy wykonawczej, jak i ustawodawczej przynajmniej na dwóch szczeblach: federacji i poszczególnych członków federacji. Przykładem takiego państwa są Niemcy.
W innych źródłach możemy odnaleźć informację o podziale podmiotów na:
Krajowe ,
Ponad narodowe (korporacje międzynarodowe, międzynarodowe organizacje gospodarcze, ugrupowania regionalne)
Do krajowych możemy zaliczyć : centralne organy władzy państwowej (tj. sejm, rząd, ministrowie, kierownicy urzędów centralnych). Ważny jest tu sposób powołania , struktura, kompetencje, procedury itp. Znajduje uzasadnienie w konstytucji. Ponadto istotną rolę odgrywają organy samorządu terytorialnego.
Ponad narodowym podmiotem polityki gospodarczej jest np. Unia Europejska. Istotą organów ponad narodowych polega na przejmowaniu pewnych funkcji w dziedzinie planowania i realizowania planów gospodarczych w skali całej wspólnoty.
Wśród najważniejszych międzynarodowych organizacji gospodarczych ( ekonomicznych ) możemy wyróżnić: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Międzynarodowy Fundusz Odbudowy i Rozwoju (Bank Światowy), Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu przekształcony w Światową Organizację Handlu. Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy .
System gospodarczy jest to sieć powiązań między jednostkami gospodarczymi. W systemie gospodarczym, możemy wyróżnić dwa człony:
Podsystem planowania i koordynacji - są to powiązania między układami gospodarczymi ze względu na potrzebę uzgodnienia ich poczynań.
Procesy planowania kształtują się różnie w różnych systemach gospodarczych:
W systemie nakazowo - rozdzielczym cechą charakterystyczną jest dążenie, aby plan centralny był sumą arytmetyczną planów jednostek działających na terenie państwa. W systemie tym istnieje obowiązek sporządzania planów według określonego wzoru, każda jednostka musi sporządzać taki plan dla szczebla wyższego, a w konsekwencji dla państwa (plan centralny).
W gospodarce rynkowej nie ma obowiązku sporządzania planów, choć układy gospodarcze sporządzają takie plany dla własnych potrzeb i dla potrzeb kontaktów z otoczeniem. Tak, więc taki plan układu nie musi mieć wyrazu materialnego (nie musi być zapisany), a plan centralny nie jest suma arytmetyczną poszczególnych planów - jest to autonomiczny plan państwa. W gospodarce rynkowej zdarzają się także zhierarchizowane plany, które stanowią pewną całkowitą sumę - z takimi planami mamy do czynienia w przypadku spółek powiązanych kapitałowo.
Na całość tego podsystemu składa się także koordynacja. Doskonała koordynacja jest to stan doskonałej równowagi - oznacza to, że wszystkie wytworzone produkty i usługi zostały sprzedane a popyt na nie został zaspokojony. Taka sama sytuacja dotyczy rynku zasobów - wszystkie zasoby zostały wykorzystane i równocześnie cały popyt na nie został zaspokojony. W rzeczywistości w żadnym systemie gospodarczym nie można osiągnąć takiego stanu:
W gospodarce rynkowej mamy do czynienia z koordynacją ex post - najpierw podejmuje się decyzje produkcyjne, a dopiero potem na rynku następuje proces koordynacji (produkty albo będą sprzedane, albo nie).
W gospodarce nakazowo rozdzielczej podjęto próbę koordynacji ex ante - najpierw koordynacja produkcji (plan nakazowo - rozdzielczy) a potem produkcja. Jednak w modelu tym występował brak równowagi, który miał wyraz w nadwyżce popytu nad podażą na rynku produktów i zasobów.
Podsystem motywacji i kontroli
W każdym układzie gospodarczym układy muszą być motywowane do działania:
W gospodarce nakazowo - rozdzielczej zakładany jest motyw dobra wspólnego, społecznego
W gospodarce rynkowej podstawowym motywem działania jest motyw zysku, egoistycznego interesu. Nie jest to jednak jedyny motyw - w pewnych szczegółowych sytuacjach (np. powódź, wojna) pojawiają się także inne, drugorzędne motywy : o charakterze religijnym, patriotycznym, społecznym.
Drugim elementem składowym tego podsystemu jest kontrola. W każdym układzie gospodarczym muszą istnieć podmioty zajmujące się kontrolą, których zadaniem jest:
sprawdzanie czy układy gospodarcze nie funkcjonują w sposób sprzeczny z obowiązującym porządkiem prawnym
kontrola czy układy gospodarcze wywiązują się ze swoich obowiązków wobec państw.
Powyższe informacje dotyczą polityki gospodarczej poszczególnych państw indywidualnie, jak również gospodarki świtowej. Gospodarkę światową możemy, zatem określić jako generalny system elementów, które uczestniczą w międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Światowy system gospodarczy możemy również nazwać istotą wspólnego funkcjonowania i współdziałania w życiu gospodarczym państw.
LITERATURA:
EWELINA NOJSZEWSKA „ PODSTAWY EKONOMII”,
ZENON STCHOWIAK „EKONOMIA - ZARYS PODSTAWOWYCH PROBLEMÓW”,
MIECZYSŁAW NASIŁKOWSKI „SYSTEM RYNKOWY - PODSTAWY MIKRO I MAKROEKONOMII”,
DAVID BEGG „EKONOMIA TOM.II - MAKROEKONOMIA”,
PAUL SAMUELSON , WILLIAM NORDHAUS „EKONOMIA - 1”.