Przemoc w rodzinie

Dzieci - potencjalne ofiary przemocy nie ponoszą odpowiedzialności za to, że są maltretowane czy seksualnie wykorzystywane, mogą jednak czasem mieć pewien wpływ na to, co je spotyka. Muszą nauczyć się lepiej chronić, rozpoznawać sygnały zwiastujące zagrożenie i unikać go. Problematyka przemocy fizycznej, związana z naruszaniem praw dzieci, należy do sfery owianej wstydem, bolesnej, ale przemilczanej tajemnicy, gdzie istotą sprawy jest zaburzona relacja dorosły - dziecko. Przemoc fizyczna ma określone podłoże, kontekst społeczny i kulturowy oraz konsekwencje psychologiczne dla ofiary.

Zachowania agresywne są łatwiejsze od prowadzenia sensownego pokojowego dialogu z przeciwnikiem. Zachęta do takiego "radzenia sobie" płynie zresztą zewsząd : śmierć straciła na wartości, a wraz z nią życie. Od obrazów przemocy w telewizji, kinie, grach komputerowych, znacznie gorsze wydaje się towarzyszące tym obrazom przesłanie: "To nic takiego, wystarczy zresetować lub przejść do następnej planszy". Komputer jako elektroniczna niańka z pistoletem, miotaczem ognia i eskadrą bombowców. Zabij synku wroga, zamiast kołysanki. Kieszonkowy elektroniczny przyjaciel ( dziecko czy kurczak, co za różnica ) zmartwychwstanie na każde życzenie. Uśmiercony bohater serialu odrodzi się w następnym odcinku lub zostanie sklonowany. Zabić? A w czym problem? Wirtualny świat powiela życia w nieskończoność. Nasza własna skończoność przestaje być oczywista. Z czasem rośnie potrzeba stymulacji i zabijanie na niby już nie wystarcza. Potrzebne są silniejsze wrażenia, trzeba więc znaleźć obiekt : jakiś bezdomny pies, dziecko sąsiadów, chłopak z sąsiedniej ulicy- i już jest mocniejsza kołysanka. I to pojawiające się później osłupienie otoczenia: " z dobrej rodziny, takie spokojne dziecko i nagle taka tragedia" Takie rzeczy nie dzieją się nagle. Nagle jest wtedy, kiedy nie widzimy lub nie rozumiemy ostrzegawczych sygnałów. My, dorośli, oto zadanie na dziś: przyjrzeć się dziecku (własnemu, nie sąsiada ) i jego zabawkom, a także jego kolegom, lekturom i spytać je o przekonania. Jeśli nieoczekiwanie odkryjemy karykaturę własnych wychowawczych przekonań, to nic nie szkodzi, na korektę zawsze jest czas.

Wychowanie do przemocy zaczyna się od kar. Muszą być oczywiście coraz mocniejsze, bo ich siła słabnie z każdym zastosowaniem. Kiedy nie wystarczy klaps, sięgamy po pas, a później po dowolną rzecz, która jest pod ręką. Kiedy się czyta dowolną, poważną publikację na temat znęcania się nad dziećmi, tym co szokuje i zadziwia, jest dobór "narzędzi do sprawowania władzy rodzicielskiej". A oto przykładowa lista "pomocy wychowawczych": lokówka, żelazko, gorąca patelnia, nóż, widelec, łyżka, wrzątek, pas, kij, gicz, packa na muchy, chochla, łopata, deska, zęby. Część naszego społeczeństwa uważa, że bicie dzieci, przemoc, agresja, wojna, zabicie wroga, kara śmierci - to rzekomo naturalne elementy ludzkiego losu. Tym ludziom nie przychodzi do głowy, że zamiast karać swoje potomstwo należy je uczyć, opiekować się nim i okazywać mu miłość.

Dzieci z rodzin, w których występuje przemoc, przeżywają znacznie mocniej, niż inne dzieci, zakłócenia w stanie poczucia swojego bezpieczeństwa. Doświadczają więcej napięć, lęku, dezorientacji i samotności. Ten stan rzeczy sprzyja tworzeniu się obronnej postawy życiowej. Postawa obronna jest przeciwieństwem postawy otwartej i ufnej aktywności.

W postawie obronnej zastyga się, napina i zamyka, w tej drugiej zaś, ekspansywnej, rozgląda się, wędruje i eksperymentuje. Postawa obronna każe wycofywać się przed ryzykiem, a przez to przed zmianą.

Osoba z nastawieniem obronnym to ktoś:
- kto żyje w stałym pogotowiu emocjonalnym,
- kto ciągle "ma się na baczności",
- kto wyznaje filozofię życiową "aby przetrwać",
- kto głównie skoncentrowany jest na tym, aby nie stracić,
- kto z trudnością podejmuje ryzyko zmiany.

Wszystkie dzieci rodzą się z różnym wyposażeniem : odpornością, aktywnością, siłą reakcji i wieloma innymi jeszcze cechami. Żyjąc w rodzinie dostają od dorosłych wsparcie mniej lub bardziej stałe i rozważne, ponieważ zależy ono od członków tej rodziny i ich indywidualnych możliwości. Postawa obronna jest związana z urazami, które przeżywa dziecko. Jeśli chodzi o dzieci np. z rodzin o problemie alkoholowym można mówić o urazach ostrych i urazach rozmytych.

Uraz ostry to pojedyncze lub powtarzające się przerażające doświadczenia w postaci bólu, przemocy, upokorzenia czy seksualnego nadużycia.

Trzeba jasno powiedzieć, że wszelkie ostre, psychologiczne urazy dzieciństwa zdarzają się także w rodzinach, w których nie ma alkoholu i błędem byłoby klasyfikować rodziny na takie, w których jest alkoholizm i przemoc oraz takie, w których nie ma ani jednego, ani drugiego.

Przemoc i ból istnieją także w rodzinach, w których nie tylko nie ma choroby alkoholowej, ale nawet nie pije się znaczących ilości alkoholu. Jednak alkohol sprzyja, wyostrza i dramatyzuje tego typu zdarzenia.

Dzieci bywają ofiarami i świadkami przemocy. Przeżywają przerażenie, obawę o życie swoje lub swoich najbliższych. Przeżywają też bunt i nienawiść. Zdarza się, że stany, które przeżywają dzieci przerastają możliwości asymilowania tych uczuć. Uczucia te zostają więc odcięte i wyparte. Jeśli ktoś z rodziny goni innych z nożem w ręku, obroną przed przerażeniem bywa patrzenie na to jak na nierzeczywisty film, z którym nie ma się nic wspólnego. Odrealnienie i znieczulenie są dobrymi środkami obrony. Uraz rozmyty to drugi rodzaj urazu. Nic ostrego i wyraźnego się nie dzieje, lecz życiu towarzyszy piętno niepokoju, chaosu i braku oparcia. Ten rodzaj urazu jest częstszy w doświadczeniu dzieci z rodzin o problemie alkoholowym. Chodzi o sytuację braku porządku, sytuację nieprzewidywalności, gotowości obronnej wobec tego "co za chwilę się wydarzy".

Każdemu człowiekowi, szczególnie zaś dziecku, potrzebna jest jakaś mapa, służąca orientacji w otoczeniu. Mapa mówiąca, że gdzieś jest zimno, a gdzieś gorąco, że jeśli jest coś dobrze zrobione, to będzie nagroda, a jeśli źle, to należy oczekiwać wyrzutów lub powtórki. Tu można liczyć na cierpliwość, a tam na wskazówkę. Gdy zaboli, mama pocałuje. Jak jest coś ważnego, to tato wysłucha. Gdy rodzice obiecają, na pewno to się spełni. Gdy zabronią, to naprawdę nie wolno. Doświadczenie dziecka w rodzinie alkoholowej to doświadczenie totalnego zagubienia i chaosu. Nigdy nie wiadomo na co można liczyć, ponieważ wszystko zależy od chwilowego nastroju. Nikt nie chce wysłuchać twoich trudności, bo wszyscy wiedzą lepiej za ciebie, co masz robić. Niektóre obietnice są owszem, spełniane, nie wiadomo tylko które, kiedy i dlaczego. Co do dorosłych - raz się kochają, raz nienawidzą. Jeszcze wczoraj tata pakował walizkę, dzisiaj całując się, wyszli razem z domu. Rodzice są zagubieni, wyraźnie nie wiedzą czego chcą. Tego rodzaju chaos sprawia, że dziecko odrywa się od rzeczywistości. Rzeczywistość odstrasza go i odsuwa, bowiem traci się poczucie sprawczości. Ucieka się w książki, muzykę, marzenia i fantazje. Wobec braku realnej możliwości radzenia sobie z trudną rzeczywistością, która otacza, tworzy się rzeczywistość złudną, mającą jednak bezpieczny stopień uporządkowania.

Dzieci przeżywają zamęt i cierpienie, pobierają nauki nie sprzyjające zdrowiu i pogodnemu życiu. Uczą się trzech rzeczy:
1) Nie wolno opierać się na dorosłych. Wobec nie spełnionych obietnic, nie realizowanych planów i niekonsekwencji rodziców, a także widocznego zagubienia dorosłych, doświadczenie to prowadzi do braku oparcia i porządku. Może prowadzić do przeświadczenia że świat jest chaosem lub dżunglą. Nie sprzyja to poczuciu bezpieczeństwa niezbędnego do budowania się podstawowej ufności wobec życia. Oznacza to ucieczkę w fantazję, wewnętrzny świat przeżyć. O dzieciach tego typu mówi się jako"zagubione dziecko" "niewidoczne dziecko" czy "dziecko we mgle". Są to dzieci niekłopotliwe, lecz jednocześnie nieobecne.
2) Nie mówić. To nauka prowadząca do izolacji, zamknięcia się i samotności. Każdy chciałby mieć wspaniałego ojca i kochającą matkę, dopóki więc jest nadzieja, podtrzymuje ona iluzję. Poza tym istnieje silny nacisk, nie formułowany wprost, iż nie mówi się o tym, co dzieje się w domu. Ten efekt sprawia, że dzieci, poprzez zamknięcie się, dodatkowo mają utrudnioną możliwość oparcia w innych ludziach.
3) Nie odczuwać. Niektóre uczucia są zbyt wielkie i za trudne, by im sprostać : cierpienie, lęk, wściekłość, upokorzenie. Wyjściem jest odseparować się od nich i nie czuć. Także nadzieja i miłość mogłyby być wiele razy boleśnie zawiedzione i zranione. Bezpieczniej jest więc tłumić je w zarodku, gdy tylko chcą się pojawić. Efektem tego stanu rzeczy może być pozorna bezuczuciowość lub odwrotnie - rozregulowanie życia uczuciowego wraz z huśtawkami nastrojów i nadmiernymi emocjami.

Agresja w rodzinie z problemem alkoholowym prowadzi nieraz do przemocy. Nie ma wątpliwości, że jest w tej sprawie do zrobienia jedno: skutecznie bronić siebie i dzieci. W niektórych rodzinach ukrywa się fakty przemocy, tak jak ukrywa się fakt nadmiernego picia, co jest praktyką niezbyt mądrą i krótkowzroczną. We wszystkich trudnych sprawach musimy mieć sojuszników, ponieważ z prawdziwie trudną sytuacją nie jesteśmy w stanie poradzić sobie sami. Jeśli nikt nie wie o przemocy, trzeba by się ktoś dowiedział. Podobnie z nadmiernym piciem. Istnieją społeczne i prawne środki obrony przed przemocą, trzeba mieć jasną, wewnętrzną decyzję, by z nich korzystać. Trzeba rozstać się z fałszywym wstydem i nie służącymi nikomu oporami przed obdukcją, prokuratorem, policją i sąsiadami.

Milczenie ofiary sprzyja przemocy. Niepewność ofiary buduje pewność agresora. Często trzeba przełamać swój lęk, by zareagować. Jeśli to za trudne, trzeba znaleźć oparcie w innych ludziach, co zawsze oznacza wyjście z izolacji i wyciągnięcie ręki. Wszędzie są tacy, którzy podadzą swoją dłoń, choćby desperacja i brak nadziei kazały wątpić w taką możliwość.

Z danych Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie wynika, że w 1998 roku około 70% zgłoszonych przypadków przemocy wiązało się z piciem alkoholu. Dziecko alkoholików przez sam fakt przebywania z osobami nadużywającymi alkoholu jest pozbawione wielu rzeczy ważnych dla jego prawidłowego funkcjonowania.

Dotyczy to zarówno:
1) sfery psychicznej - niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa, rzadkie przeżywanie pozytywnych uczuć związanych z byciem w domu, z przynależnością do rodziny,
2) sfery materialno-bytowej - brak snu, złe odżywianie, chroniczny brak pieniędzy na zaspokojenie potrzeb dziecka,
3) rozwoju dziecka - zarówno rozwijania indywidualnych zdolności, jak czynności poznawczych, takich jak postrzeganie siebie, świata, stosunek dziecka do rzeczywistości, pełnienie określonych ról w otoczeniu.

Dziecko alkoholików żyje w niepewności choćby tylko dlatego, że nie może mówić o tym, co się dzieje w domu, wstydzi się i boi. Dorośli, którzy łamią normy stworzone przez siebie, stosują przemoc, nie zaspokajają jego potrzeby ciepła i miłości - przyczyniają się do tego, że dziecko spostrzega dorosłego jako swego nieprzyjaciela, jako wroga. Przestaje ufać, staje się osamotnione i bezradne.

W Polsce od kilku lat można zauważyć systematyczny rozwój różnego rodzaju form pomocy dla dorosłych i dzieci krzywdzonych przez najbliższych. Przyczyniła się do tego znowelizowana Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, wprowadzająca do polskiego ustawodawstwa termin "przemoc w rodzinie" i nakładająca na administrację rządową i samorządową obowiązek przeciwdziałania temu zjawisku. Nie oznacza to jednak, że w ofertach pomocy nastąpił podział na przemoc dokonywaną pod wpływem alkoholu oraz bez jego udziału - pomoc jest dostępna dla wszystkich potrzebujących. Oprócz drogi prawnej, podejmowanej na ogół w ostateczności, szczególnie ważna jest pomoc psychologiczna, socjalna oraz różnego rodzaju wsparcie i dla dorosłych ofiar, i dla dzieci.

Najszerzej rozpowszechnioną formą pomocy ofiarom przemocy domowej jest punkt konsultacyjny z osobą oferującą tzw. pierwszy kontakt oraz z możliwością uzyskania porady prawnej. W Polsce działa około 200 takich punktów oraz około 100 schronisk, które-oprócz przenocowania w sytuacjach kryzysowych- oferują pomoc psychologiczną, prawną, medyczną, terapię grupową, zajęcia socjoterapeutyczne, posiłki.

W Sanoku istnieje: Punkt Informacyjno-Konsultacyjny ds. Problemów Alkoholowych Urząd Miasta ul. Zielona 26 (osiedle Błonie)
Formy pomocy: rozmowy indywidualne, grupa wsparcia dla kobiet, terapeuta, prawnik, psycholog, psychoterapeuta dla dzieci i młodzieży.
Alkoholowy telefon zaufania: 46 301 00

Ponadto istnieje Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia", działające przy Instytucie Psychologii Zdrowia na zlecenie PARPA. Jednym z podstawowych zadań Pogotowia jest prowadzenie ogólnopolskiego telefonu interwencyjno- informacyjnego (0 800 120 002), gdzie można uzyskać pomoc psychologiczną prawną, wsparcie, informację o lokalnych miejscach pomocy. W 1998 r. przeprowadzono ponad 6000 rozmów z ofiarami, sprawcami i świadkami przemocy w rodzinie.


LITERATURA:
1) W.Sztander "Rodzina z problemem alkoholowym".
2) W.Sztander "Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym".
3) A.Pacewicz "Przemoc wobec dzieci".
4) A.M.Nowakowska "Przemoc powszechna jak trawa"- miesięcznik "Remedium".
5) J.Graniger "Przytul mnie"- miesięcznik "Świat problemów".
6) Praca zbiorowa "Dla członków rodzin alkoholików w 1998 roku" - miesięcznik "Świat problemów".

---