Koncepcja ta krytycznie odnosi się zarówno to behawiorystycznej inżynierii zachowania, jak i do psychoanalizy i terapii. Zwolennicy koncepcji poznawczej twierdzą, iż nie możemy człowieka ujmować, jako istoty, na którą determinujący wpływ ma środowisko zewnętrzne, lub jak podaje behawiorystyczna koncepcja, nieuświadomione popędy, motywy, instynkty. To jakim jest człowiek, wedle koncepcji poznawczej, jest w dużej mierze zależne od jego aktywności samokreacyjnej. To człowiek kształtuje własną osobowość według własnych planów i zamierzeń.
Poznawcza koncepcja zajmuje się głównie strukturą mózgu, jego możliwościami i cechami, które na przestrzeni wieków nie wiele się zmieniły. Teoria ta bada takie procesy jak: myślenie, uwagę, spostrzeżenia, inteligencję, pamięć, zdolności językowe, szybkość przyswajania i odtwarzania informacji i temu podobne procesy.
Koncepcja ta zwraca uwagę na fakt, iż powyższe cechy mają w większym stopniu charakter wrodzony, nie ujmuje jednak wpływu środowiska kulturowego i społecznego na rozwój tych właściwości.
Wedle koncepcji poznawczej, struktury poznawcze są głównym elementem tworzącym osobowość jednostki. Struktury poznawcze tworzą się na podstawie informacji zdobytych podczas życia jednostki, na drodze jej doświadczeń życiowych, uczenia się, a także w drodze kontaktu z kultura i społeczeństwem.
Należy tu, więc zaznaczyć, iż zarówno szkoła, rodzina, miejsce pracy, środki masowego przekazu jak i własna aktywność jednostki współtworzą powstające struktury poznawcze. Struktura poznawcza jest to po prostu system informacji wewnętrznych utrwalonych w pamięci. Struktury te pozwalają jednostce na określenie i świadomość własnej tożsamości, a także wpływają na orientację w otaczającym ją świecie zewnętrznym. Przedstawiciele psychologii procesów poznawczych - Ulric Neisser, Noam Chomsky, Kurt Lewin, Fritz Heider, Leon Festinger, George Kelly.
Treść informacji, jaka przechowywana jest w strukturach poznawczych człowieka jest różnorodna. Mogą tam zawierać się treści dotyczące:
sądów i przekonań o otaczającym środowisku zewnętrznym, jego relacjach, rzeczach, organizmach;
informacji o kulturze, mające swe źródło zarówno w tradycji pokoleń jak i z mitycznych przekonań;
informacji tyczące świata współczesnego, relacji międzyludzkich;
wiedzy o samym sobie, o własnym ,,ja”.
Jednostka, według opisywanej koncepcji psychologicznej, posiada 2 rodzaje wiedzy. Po pierwsze osoba ,,wie, że...”, posiada, więc znajomość pewnych faktów. Ta wiedza nazywana jest deklaratywną, narracyjną. Po drugie człowiek ,,wie jak...” dokonać pewnych rzeczy, działań. Ten rodzaj wiedzy nazywany jest wiedzą proceduralną inaczej operacyjną.
Struktury poznawcze człowieka można i należy jednak ujmować nie tylko pod względem ich treści, ale także pod względem ich organizacji.
Struktury poznawcze charakteryzują się więc:
złożonością - może być różny stopień złożoności struktur poznawczych, umieścić je można w różnych miejscach na kontinuum proste - skomplikowane;
określonym poziomem abstrakcyjności- to jaki poziom tej cechy charakteryzuje struktury poznawcze jednostki zależy od tego w jaki sposób ujmuje ona rzeczywistość, czy potrafi tworzyć pojęcia o wysokim czy niskim stopniu ogólności;
pewnym stopniem otwartości - zależnie od tego czy poziom otwartości struktur poznawczych jest wysoki czy niski jednostka modyfikuje swoje poglądy, przekonania, wartości, na skutek nowych informacji (otwartość struktur poznawczych), lub pomimo uzyskiwanych informacji nie zmienia swoich przekonań (zamknięte struktury poznawcze).;
cechami aktywności i bierności - bardzo ważnym jest by struktury poznawcze miały charakter aktywności, a nie bierności. Gdy bowiem uczeń zdobywa informacje, przyswaja je, ale nie umie ich wykorzystać oznacza to, że jego struktury poznawcze są bierne. Powinno się, więc dążyć do aktywności struktur poznawczych.
W procesie tworzenia się struktur poznawczych istotnym zagadnieniem jest deprywacja zmysłowa. Jest to zjawisko niekorzystne dla tworzenia się struktur poznawczych, polega ono na odcięciu jednostki od wszelkich doświadczeń i dopływu informacji. Po drugie możemy mieć do czynienia z przeciążeniem jednostki informacjami. Musi tu zajść zjawisko selekcji danych, oraz asymilacja informacji jedynie potrzebnych.
Kolejnym aspektem, którym zajmują się przedstawiciele teorii poznawczej jest twórczość. Twórcze myślenie, działanie. M. Boden wymieniła dwa rodzaje twórczości. Pierwsza z nich to twórczość psychologiczna (typu P), która powoduje, iż jednostka tworzy nowe, odkrywcze myśli i idee. Mają one jednak takie cechy tylko z punktu widzenia jednostki. Drugi rodzaj twórczości to twórczość historyczna (typu H), która prowadzi do wytworzenia idei, wynalazków, które stają się istotne i doniosłe dla całej ludzkości, gdyż nie były wcześniej ludziom znane.