4. PRZESTRZEGANIE PRAWA

Z przedstawionych dotychczas rozważań wynika, iż prawo tworzone jest na gruncie pewnych (pożądanych przez państwo) wartości w celu ich realizacji i ochrony. Prawo jest jednym z podstawowych regulato­rów zachowań podmiotów prawa. Jest tworzone i istnieje po to, aby te podmioty postępowały zgodnie z jego wskazaniami. Przez to postępo­wanie prawo realizowane jest w życiu, przy czym nie ma znaczenia, czy podmioty prawa (adresaci norm prawnych) czynią to świadomie, czy też takiej świadomości nie mają.⁷

Natomiast przestrzeganie prawa polega na tym, że adresat norm praw­nych „świadomie postępuje zgodnie z ich treścią".⁸ Postępowanie to wy­raża się w zachowaniu zewnętrznym zgodnym z treścią dyspozycji norm prawnych w warunkach wskazanych w ich hipotezach. Powody (motywy, pobudki) tego zachowania nie rzutują na sam fakt przestrzegania prawa, chociaż odgrywają na ogół istotną rolę przy ustalaniu skutków prawnych nieprzestrzegania prawa (np. decydując stopniu zawinienia lub o stopniu społecznego niebezpieczeństwa), ale już w toku procesu stosowania prawa. Ważne jest, że adresat norm prawnych będąc świadomy tego co wyma­gają od niego te normy, świadomie zachowuje się zgodnie z ich wskaza­niami. Zatem można określić, iż przestrzeganie prawa to świadome za­chowania zewnętrzne wszystkich adresatów norm prawnych zgodne z dyspozycją tych norm w warunkach wskazanych w ich hipotezach.

Przestrzeganie prawa jest obowiązkiem wszystkich podmiotów prawa będących adresatami norm prawnych niezależnie od tego czy są nimi or­gany państwa, osoby fizyczne, czy też osoby prawne. Jest to zgodne z istotą prawa i prezentowaną wyżej koncepcją formalnego obowiązywania pra­wa.

Jeśli adresat normy prawnej mając świadomość, że prawo wymaga od niego określonego zachowania postępuje inaczej, to prawa tego nie przestrzega. Nieprzestrzeganie prawa może polegać zarówno na zacho­waniach wyraźnie niezgodnych z treścią norm prawnych (naruszenie prawa), jak i zachowaniach pozornie zgodnych z prawem, np. z inną normą, ale mających na celu obejście obowiązującej adresata normy prawnej, np. w sprawach podatkowych (obchodzenie prawa). Obcho­dzenie prawa, aczkolwiek naganne moralnie, nie zawsze musi być for­malnie sprzeczne z prawem. Obchodzeniu prawa sprzyja brak precyzji w sformułowaniu przepisów prawnych, luzy decyzyjne pozostawione organom stosującym prawo, brak możliwości kontroli postępowania wszystkich adresatów norm prawnych (np. podatników) itp. Istotną ce­chą obchodzenia prawa jest ukrywanie zachowań niezgodnych z pra­wem głównie w celu osiągnięcia korzyści osobistych.

Odmienną cechą charakteryzuj e się wspomniane już tzw. obywatel­skie nieposłuszeństwo związane z aksjologicznym ujmowaniem obo­wiązywania prawa. Tu adresat nie tylko nie ukrywa, ale najczęściej ma­nifestuje zachowania niezgodne z prawem ocenianym przez siebie ne­gatywnie i w ten sposób wyraża swój sprzeciw. Rzadko też działa ze względu na zamiar osiągnięcia korzyści osobistych.