ZABAWY I ĆWICZENIA INTERAKCYJNE JAKO PEDAGOGICZNY ŚRODEK PRZECIWDZIAŁANIA ZACHOWANIOM AGRESYWNYM DZIECI I MŁODZIEŻY
DOROTA KOCOŃ
PUBLICZNA SZKOŁA PODSTAWOWA NR 8 W ŚWIDNICY
ALICJA PIETRZAK
GIMNAZJUM NR 13 WE WROCŁAWIU
Opisując zjawisko agresji u dzieci możemy wyróżnić agresję instrumentalną, której celem jest uzyskanie jakiegoś przedmiotu lub utrzymanie jakiejś sytuacji. Może być to: 1) agresja ze złości, gdy nie jest ona ukierunkowana na sytuację lub obiekt; 2) agresja obronna, będąca odpowiedzią na atak; oraz 3) agresja związana z grą i zabawą, nasilająca się wskutek zaangażowania w walkę podczas gry.
W kontaktach interpersonalnych uczniów szkoły podstawowej szczególnie niebezpieczna jest agresja fizyczna stanowiąca fizyczny atak na drugą osobę lub jej własność. Dochodzi wtedy do kontaktu fizycznego agresora z ofiarą, np. w postaci uderzeń, popchnięć, kopnięć lub zadawania ran.
Innym rodzajem dziecięcych zachowań agresywnych o charakterze werbalnym (psychologicznym) jest izolowanie (np. odejdź stąd, nie mam dla ciebie czasu), wyśmiewanie, przezywanie, zastraszanie, ośmieszanie, obrzucanie wyzwiskami. Konsekwencją tego rodzaju zachowań jest poczucie zagrożenia, odrzucenie i izolowanie drugiej osoby z grupy.
Mówiąc o agresji interpersonalnej, należy uwzględnić socjalizacyjne uwa-runkowania tego zjawiska, czynniki sytuacyjne i środowiskowe oddziaływujące na jego własność i przebieg. Agresja interpersonalna jest bowiem czynnością niespecyficzną, może składać się z bardzo różnych form konkretnego zachowania się. Rezultatem ich jest zwykle ból, cierpienie, szkoda, które przyjmują postać jednoznaczną, wyróżnioną spośród innych interakcji między-ludzkich.
Jedną z przyczyn agresywnego zachowania się dzieci są niewątpliwie frustracje. Frustracja wywołuje bowiem wystąpienie agresji bezpośredniej, skierowanej przeciw osobom lub przedmiotom będących wcześniej powodem frustracji. Z kolei agresja skierowana na przedmioty lub osobę nie będącą przedmiotem frustracji to jest tzw. agresja przemieszczona. Istotnym jej składnikiem jest przeżycie gniewu powstającego przy napotkaniu przeszkód w działaniu, który wpływa pobudzająco na organizm i zwiększa jego energię. Badania pokazują, że istnieje również wroga odmiana agresji, wynikająca ra-czej z nienawiści niż z gniewu, która jest niezależna od prowokacji pochodzących z zewnątrz.
W wielu środowiskach młodzieżowych poczucie bezpieczeństwa jest związane z dysponowaniem pewną siła konieczną do przetrwania w zetknięciu się z agresywnym światem zewnętrznym. Członków grupy jednoczy wspólna sytuacja życiowa i fakt zamieszkiwania w tym samym miejscu. Przemoc jest w takich środowiskach nieodłącznym elementem rzeczywistości i stanowi jedynie metodę regulowania sporów.
Podczas naszej pracy pedagogicznej w charakterze nauczyciela wychowania fizycznego wielokrotnie miałyśmy okazję obserwować przejawy zachowania agresywnego. Nasze doświadczenia z lekcji pokazują, że dużą rolę w przeciwdziałaniu agresji odgrywają właściwie przeprowadzone ćwiczenia i zabawy interakcyjne. Stanowią one swoistą formę reedukacji, której pod-stawowym zadaniem jest strategiczne wykorzystanie zabawy ruchowej dla lepszego poznania psychomotorycznych potrzeb dzieci i likwidacji agresji. Inaczej mówiąc, zabawy interakcyjne służą realizacji szczególnych celów nauczania wychowania fizycznego, do których między innymi należą: 1) dostrzeganie i wyrażanie agresywnych odczuć, 2) rozpoznawanie elementów wyzwalających u nas złość i agresję, lepsze zrozumienie siebie samego i innych ludzi, 3) lepsze zrozumienie siebie i innych ludzi, 4) opanowanie agresji i wściekłości, a także ich przezwyciężanie; 5) budowanie poczucia wartości samego siebie i silnej tożsamości; 6) nawiązywanie nie agresywnych kontaktów; 7) pokojowe rozwiązywanie konfliktów i inne.
Podczas stosowania w praktyce wybranych gier i zabaw ruchowych należy pamiętać o tym, że powinny być one dopasowane do aktualnego nastroju grupy i jej poszczególnych członków. Konieczne jest również zachowanie dystansu do uczestników ćwiczeń, nie wolno ich zatem zmuszać do udziału, lecz raczej pozwolić na późniejsze przyłączenie się do wspólnej zabawy. Podobnie przed końcem lekcji należy zarezerwować czas na wyciszenie się i uspokojenie, gdyż dzieci potrzebują się podzielić się wrażeniami i zdobytymi przed chwilą doświadczeniami.
Niezwykle ważną rolę w zajęciach odgrywają ćwiczenia i zabawy dotyczące sytuacji dnia codziennego umożliwiające dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie. Młodzi ludzie w ten sposób poznają naturę agresji i widzą, że złość, wściekłość i agresja są jednym z rodzajów ludzkich zachowań. Do najbardziej lubianych przez dzieci zabaw należą tu: „Łańcuch wściekłości”, (kiedy jeden z uczestników ćwiczeń podaje określoną sytuację a pozostali starają się na nie reagować negatywnym gestem lub słowem związanym z daną sytuacją np. Praca domowa - strata czasu, kłótnia z rodzicami itd.).
Dla rozpoznawania przyczyn wściekłości i agresji niezbędne jest uświadomienie dzieciom potrzeby bycia wartościowym człowiekiem, potra-fienia czegoś, że warto być człowiekiem akceptowanym przez grupę. Służyć temu mogą zabawy ruchowe w rodzaju: „Atak na zamek” (polegający na wyry-waniu się jednej grupy z koła utworzonego przez drugą grupę), „Worek wściekłości” (kiedy dziecko po wyjęciu z worka różnych przedmiotów ma wyb-rać rzecz, która najbardziej kojarzy mu się z wściekłością i opisać: Dlaczego tak1 jest?).
Efekt umiejętności opanowania i przezwyciężania agresji w grupie można uzyskać za pomocą takich ćwiczeń, jak: „ otrząsanie się ze złości” dające moż-liwość odreagowania i odprężenia za pomocą odpowiednich ruchów czy gestów lub zabawy w „walkę kogutów”, „walkę raków” lub bitwę napompowanymi balonami. Ćwiczenia te wychodzą naprzeciw potrzebie ruchu u dzieci i stwa-rzają atmosferę pozytywnego napięcia oraz uczą wzajemnego szacunku.
W minimalizowaniu agresywnego zachowania duże znaczenie ma umożliwienie dzieciom doświadczania siebie w zabawie jako kogoś bardziej znaczącego. To budowanie poczucia własnej wartości redukuje niepewność i re-dukuje obawy co do zachowania. W praktyce zalecane są tu ćwiczenia: „jestem dumny” (dzieci siedzące w kole opowiadają po kolei, z czego są dumne), „uliczka przyjaźni” (kiedy jedno z dzieci idąc wzdłuż rzędu dzieci musi stanąć przy osobie, z którą się ostatnio pokłóciła i uśmiechnąć się do niej przyjaźnie). To nawiązywanie prawidłowych kontaktów społecznych i przejmowanie odpo-wiedzialności z własne słowa sprzyja likwidacji bezsilności będącej często przyczyną wielu niezrozumiałych i trudnych do wyjaśnienia ataków i napadów wściekłości.
Ostatnimi z celów dydaktyczno-wychowawczych gier i zabaw przeciwko agresji i złości są: nawiązywanie nieagresywnych kontaktów oraz pokojowe rozwiązywanie konfliktów. Osiągnąć można je poprzez ćwiczenia mające na celu wspólną zabawę, a nie rywalizację. Dzieci muszą bowiem przekonać się, że poczucie bezpieczeństwa i radości uzyskają dzięki wspólnemu realizowaniu jakiegoś zadania z innymi osobami lub zrobieniu czegoś dobrego dla drugiego człowieka. Z praktyki prowadzonych lekcji wynika, że do najbardziej lubianych należą: „Budowle z naszych ciał” (w grupach sześcioosobowych), „Wyczaruj-my przyjaźń”, „Szałas” „Rozbitkowie” i inne.
W podsumowaniu należy podkreślić, że przedstawione wyżej przykłady wykorzystania w praktyce ćwiczeń i zabaw interakcyjnych nie wyczerpują różnorodnych możliwości całościowego wykorzystania zabaw społecznych dla przeciwdziałania zachowaniom agresywnym u dzieci. Tym bardziej, że przeprowadzenie tych gier i ćwiczeń nie wymaga od nauczycieli specjalnych kwalifikacji, a może w znaczący sposób pomóc uczniom w wyrównywaniu deficytów w nauce, oraz spowodować nabycie przez nich wielu nowych doświadczeń społecznych i emocjonalnych.
LITERATURA
Grochulska Joanna, Reedukacja dzieci agresywnych. Wyd. Szkolne i
Pedagogiczne. Warszawa 1982
Kalina Roman Maciej, Przeciwdziałanie agresji. Wykorzystanie sportu dla
zmniejszania agresywności. Instytut Wydawniczo-Usługowy „Ekspert”
sp. zoo, Warszawa 1991
Portmann Rosemarie, Gry i zabawy przeciwko agresji. Wyd. Jedność, Kielce
1999
1
5