Autorytet nauczyciela akademickiego w opinii studentów
Jakość relacji interpersonalnych, poziom prowadzonych zajęć, umiejętność nawiązywania dialogu nauczycieli akademickich ze studentami to istotne elementy budujące autorytet pracownika nauki. Młodzież akademicka jest w najwyższym stopniu zainteresowana poszukiwaniem zarówno autorytetów naukowych, jak i moralnych. Jeżeli dostrzeże je w swoim otoczeniu, potrafi im zawierzyć, poddać się ich kierowaniu i wpływowi. Studenci będąc pod wpływem osoby uznanej za autorytet, rzetelnie wypełniają swoje obowiązki i podstawowe powinności nie ze względu na strach czy inny zewnętrzny przymus, ale z uwagi na szacunek i pełne zawierzenie swojemu mistrzowi, który proponując określone zadania, zmierza do realizacji dobra jednostki i grupy społecznej przy pełnym zrozumieniu i poszanowaniu jej autonomii i prawa do indywidualnego wyboru
J
anusz Sztumski1 wyróżnia autorytet w szerokim tego słowa znaczeniu, czyli poważanie oparte na posiadanej władzy oraz autorytet w wąskim rozumieniu - szacunek dla powagi posiadanych zalet, które są szczególnie cenione w danym społeczeństwie i środowisku. Autorytet w rozumieniu przytoczonego autora opiera się na społecznie uznanej prawdzie danego człowieka w zakresie posiadanej wiedzy, zdolności i doświadczenia życiowego. Klemens Szaniawski2 uważa, iż warunkiem podstawowym do uznania danej osoby za autorytet jest przypisanie jej szczególnie wysokich kompetencji w danej dziedzinie nauki. W ujęciu Jerzego Szackiego3 pojęcie autorytetu wiąże się z osobą zdolną wywierać wpływ na zachowanie się innych ludzi, niezależnie od tego, czy ich stosunek do tej osoby jest pozytywny, czy też negatywny. Z kolei zdaniem Elżbiety Neyman4 dotyczy ono tych ludzi, którzy z racji uznania ich przewagi przez innych posiadają możliwość wpływu na ich postawy i zachowania w warunkach wykluczających bezpośrednią presję. Najbardziej ogólną, a tym samym niejako uniwersalną definicję autorytetu podaje Kazimierz Sośnicki5 pisząc, iż jest to stosunek między dwoma osobami, w którym jedna z nich uznaje wolę drugiej, do tej woli się dostosowuje i ulega jej. Natomiast Henryk Rowid6 sprowadza go do charyzmy, którą może być obdarzony dany człowiek. Dzięki niej możliwym staje się podporządkowanie jednej osoby drugiej. Autor uważa, że autorytet to swoista właściwość tkwiąca immanentnie w osobie, względnie instytucji, dzięki której to właściwości podporządkowują się jej inne osoby, instytucje, grupy społeczne - w sposób mniej lub bardziej dobrowolny.
Najbardziej adekwatną, pełną i wyczerpującą definicję autorytetu nauczyciela akademickiego sformułował Janusz Goćkowski7, którego zdaniem autorytet w nauce polega na tym, że pewni uczeni - ze względu na swoje osiągnięcia i zasługi - uznani są przez odpowiednie grupy i kręgi ludzi nauki za miarodajnych luminarzy wiedzy naukowej i mistrzów pracy naukowej. Autorytetem naukowym zostaje ten, kto legitymuje się walorami pozwalającymi widzieć w nim znawcę, sędziego, twórcę i nauczyciela wiedzy naukowej. Autorytetem naukowym zostaje osoba, którą odpowiednie kręgi ludzi nauki uznają za tę, na której należy się wzorować, od której można się uczyć, której twórczość koniecznie winna być brana pod uwagę. J. Goćkowski słusznie stwierdza, iż autorytet spełnia zawsze i wszędzie, choć w rozmaity sposób, funkcję ośrodka miarodajności, który ludziom jest nieodzowny dla zaspokojenia potrzeby ładu. Tak jak nie ma szkoły bez nauczycieli, tak nie może być nauki bez autorytetów.
Definicja ta niestety nie uwzględnia odniesienia autorytetu do podmiotów oddziaływań nauczycieli akademickich, jakimi są studenci. Stąd też pragnę zaproponować własną definicję, która brzmi następująco. Autorytet to uznanie i szacunek, jakim darzą studenci swoich nauczycieli akademickich, ze względu na wewnętrzne przekonanie o nieodzowności tego wpływu na nich. Uznanie i szacunek dotyczy i odnosi się w równej mierze do wiedzy merytorycznej nauczyciela, umiejętności jej przekazu oraz do jakości relacji interpersonalnych wraz z wybranymi cechami osobowościowymi.
Wzrastające zainteresowanie zawodem nauczyciela wynika z faktu, iż w pracy dydaktyczno-wychowawczej podstawową rolę odgrywa aspekt stosunków zachodzących między nauczycielem akademickim a studentem. W tych relacjach manifestuje się cała osobowość nauczyciela, tu następuje pełne odsłonięcie jego człowieczeństwa, jego humanitas, tu uzewnętrznione są jego ideały i wartości. To, co mówi, czego naucza nauczyciel lubiany i ceniony, jest zawsze lepiej przyjmowane niż to, co przekazuje młodzieży człowiek im obcy i nielubiany.
Jest sprawą oczywistą i zrozumiałą, iż sam proces nauczania zakłada intelektualną dominację nauczającego nad nauczanym. Natomiast już nie jest tak oczywistym fakt, dlaczego wszelkie konsekwencje wynikające z niedostatków tego procesu musi ponosić sam student, który jest zdany wyłącznie na życzliwość lub nieprzychylność nauczyciela.
W codziennych kontaktach nauczyciela akademickiego ze studentami chodzić będzie o rozwijanie atmosfery zaufania, wytworzenie poczucia bezpieczeństwa, sprawiedliwe ocenianie, dotrzymywanie słowa, uczciwość w postępowaniu, jednym słowem o wyeksponowanie kardynalnej cechy, którą Jan Władysław Dawid nazwał „miłością dusz ludzkich”. Prawidłowa realizacja tej cechy, cechy tak pojemnej treściowo, przepojonej głębokim humanizmem, stanowi dla współczesnego pedagoga warunek sine qua non jego autorytetu.
W świecie XXI w., gdzie powszechnie panuje przemoc, gdzie słabszy bywa podporządkowany silniejszemu, gdzie autorytet moralny niszczony jest przez „autorytet” przemocy, potrzeba nam chyba jak nigdy dotąd siły autorytetu; miłości, prawdy i dobra. Tę siłę ma zaszczepić i rozbudzić u swoich studentów właśnie nauczyciel akademicki.
Autorytet jest budowany najczęściej w wyniku określonych stosunków społecznych między osobami. Oznacza to, że autorytet występuje w ramach konkretnych relacji interpersonalnych. Im lepsze owe relacje tym większa możliwość kształtowania wysokiego autorytetu. Jak oceniają badani studenci8 jakość tych relacji prezentuje poniższe zestawienie.
Tabela 1. Ocena wzajemnych relacji pomiędzy studentami a wykładowcami i nauczycielami ćwiczeniowymi
Z danych zamieszczonych w tab. 1 wynikają stosunkowo mało optymistyczne refleksje. Wszystkie czynniki składowe warunkujące zaistnienie pozytywnych relacji międzyludzkich są dalekie od oczekiwań, są dalekie od założeń psychopedagogicznych. Zastanawiającym jest, iż łącznie ponad 50% badanych studentów wskazało na dystans i chłód emocjonalny pomiędzy nimi a wykładowcami. Na szczęście wskaźnik ten jest znacznie mniejszy (20,5%) w odniesieniu do nauczycieli prowadzących ćwiczenia.
Studenci w swoich wypowiedziach na temat autorytetu nauczyciela akademickiego zwracali uwagę na trzy składniki stanowiące o uznaniu i szacunku do danej osoby. Stanowią je: doskonałe przygotowanie merytoryczne, perfekcyjne umiejętności metodyczne i relacje interpersonalne oraz dialog ze studentami. A oto ich typowe wypowiedzi:
„Często w czasie moich dotychczasowych studiów można spotkać pracowników naukowych, którzy czytają swoje wykłady z kartek, nie próbując nawet rozwinąć tego, co wcześniej napisali. Odczytanie wykładu kojarzy mi się prawie zawsze z niewiedzą lub lenistwem danego wykładowcy, co automatycznie wpływa na obniżenie jego autorytetu”.
„Uważam, iż jednym z elementów składowych autorytetu pracownika naukowego jest umiejętność przekazania wiedzy w taki sposób, by trafiła ona do odbiorcy. Wykładowca nie powinien trzymać się ściśle podręcznika, w dodatku dyktować go, ale wygłaszane treści winien wzbogacać swoim własnym dorobkiem naukowym”.
„Nauczyciel akademicki powinien tak prowadzić zajęcia, by studenci byli nimi zainteresowani. Ćwiczenia należy prowadzić metodą dyskusji, a nie schematycznie odpytywać, z tego co było do przygotowania”.
„Wydaje mi się, że u nauczyciela akademickiego szczególnie ważnym jest prezentowanie własnego zdania, własnych opinii na różne sprawy, a także odwaga w ich głoszeniu”.
„Uważam, że pracownik naukowy powinien być człowiekiem uczciwym, postępować tak, jak o tym postępowaniu mówi, a mówić powinien to, co myśli. Wśród wielu elementów składających się na autorytet według mnie najważniejszym jest stosunek pracowników do studenta, ich nastawienie do nas”.
„Nie zdobędą sobie u nas autorytetu pracownicy, którzy dysponują wiedzą, nieraz bardzo rozległą, a nie są do nas życzliwie nastawieni”.
„Niech nasi wykładowcy nie będą tak śmiertelnie poważni, niech ich twarze rozjaśni chociaż chwilowy uśmiech, niech zdobędą się na żart, niech żyją tak, aby i innym było z nimi przyjemnie”.
„Nawet dwója na egzaminie dana z uśmiechem, bez zbędnych i złośliwych komentarzy, nie jest taka straszna i nieprzyjemna”.
„Wykładowca, który nie potrafi się uśmiechnąć przez całą godzinę wykładu - jest dla mnie straszny”.
„Autorytet wzbudzają u mnie te osoby, które, obok wiedzy, reprezentują postawę ku człowiekowi, zachowują pogodę ducha, posiadają chociaż odrobinę humoru, gdyż tym bardzo łatwo mogą sobie zjednać drugiego człowieka”.
Przechodząc do prezentacji kolejnych wyników badań pragnę zaznaczyć, że dotyczyć one będą głównie wybranych cech osobowościowych nauczycieli akademickich, otwierających drogę człowieka do człowieka i ułatwiających nawiązanie bliższych relacji interpersonalnych.
Tabela 2. Wybrane cechy osobowościowe nauczycieli akademickich
Wyniki badań zamieszczone w tabeli 2 powinny nas skłonić do głębszych refleksji nad samym sobą, naszym zachowaniem i stylem bycia. Porównując łączne zestawienia dotyczące wykładowców i nauczycieli ćwiczeniowych, trzeba przyznać, iż ci ostatni uzyskali lepsze wyniki. I tak cechę cierpliwości dostrzegło u nauczycieli prowadzących ćwiczenia 30,8% studentów, a u wykładowców - 22,4%, otwarcie na dialog - 50,8% / 16,5%, partnerstwo - 21,1% / 6,2%, poczucie humoru - 45,1% / 39,6%. Jedynie w zakresie taktu i kultury wykładowcy uzyskali lepsze wyniki (47,6%) od nauczycieli ćwiczeniowych (44,1%).
Są to wartości procentowe dalekie od oczekiwań, dalekie od naszych wyobrażeń o postawie nauczycieli akademickich wobec studentów.
Odnosząc uzyskane wyniki badań do poszczególnych kierunków studiów9, pragnę zwrócić uwagę, iż najlepszą ocenę wystawili studenci nauczycielom ćwiczeniowym prowadzącym zajęcia na kierunkach humanistycznych.
Te najwyższe oceny dotyczyły: otwarcia na dialog (57,2%), poczucia humoru (51,4%) oraz taktu i kultury (48,4%). Zbliżone i równie wysokie oceny uzyskali także nauczyciele ćwiczeniowi realizujący swoje zajęcia na kierunkach przyrodniczych.
Wśród wykładowców wysokie oceny otrzymali także pracownicy z kierunków humanistycznych.
W grupie wymienionych cech najniższą wartość procentową uzyskała cecha określana jako partnerski stosunek do studentów. Za wystąpieniem tej cechy wśród wykładowców z kierunków przyrodniczych wypowiedziało się tylko 3,6% badanych osób. Z pełną satysfakcją i zadowoleniem należy przyjąć fakt, iż studenci tylko w sporadycznych przypadkach zwracali uwagę na występowanie negatywnych cech zarówno wśród wykładowców jak i nauczycieli prowadzących ćwiczenia. Przykładowo, takie cechy jak arogancja, poniżanie i upokarzanie, ośmieszanie, wytwarzanie atmosfery lęku i strachu nie osiągnęły w żadnym przypadku nawet 20% głosów. W odniesieniu do poszczególnych kierunków studiów najwyższa wartość cechy negatywnej dotyczyła dominacji i została ona przypisana wykładowcom z kierunków przyrodniczych (41,6%).
Przechodząc do syntetyzujących wyników badań nad autorytetem nauczycieli akademickich warto zwrócić uwagę na kolejne zestawienia tabelaryczne.
Tabela 3. Nauczyciele akademiccy darzeni szczególnym uznaniem i szacunkiem
Dane zamieszczone w tabeli 3. wskazują, iż najwięcej studentów dostrzega autorytet u części swoich nauczycieli akademickich (50,2%). Na autorytet dostrzegany u większości nauczycieli zwróciło uwagę jedynie 9,5% studentów.
Warto zauważyć, że wyniki tych opinii w odniesieniu do pracowników z poszczególnych kierunków były dosyć wyrównane. Zwróćmy teraz uwagę na cechy, jakie zostały wymienione i przypisane przez studentów tym nauczycielom akademickim, którzy pragnęliby pretendować do miana osoby z wysokim autorytetem. Nauczyciel taki winien być: „wymagający ale i sprawiedliwy, wyrozumiały, motywujący ciekawymi wiadomościami, kompetentny, miły, inteligentny, mądry, życiowy, o dużym dorobku naukowym, wierzący w to, co robi, zarażający entuzjazmem, kulturalny, życzliwy, kontaktowy, ktoś z kim można o wszystkim porozmawiać, konkretny, jasno ustalający wymagania i nie zmieniający ich, komunikatywny, o otwartej postawie, odpowiedzialny, wzbudzający zaufanie, mający szacunek dla studenta i ich zdania, będący specjalistą w swej dziedzinie, chętnie udzielający pomocy, lubiący to, co robi, mający świadomość, że jego przedmiot nie jest najważniejszy, mający poczucie humoru, zachowujący dystans, nie będący obojętnym w sprawach studenta, potrafiący przekazać wiedzę, chcący dla studenta jak najlepiej, traktujący wszystkich na równi, nie wyśmiewający, konsekwentny, uporządkowany, oczytany, nie czytający z kartki, wykorzystujący nowoczesne metody przekazywania wiedzy, przykładający się do zajęć, wymagający tego, co zadaje, rzeczowy, otwarty na dialog, posiadający wysoką kulturę osobistą, nie wywyższający się, traktujący każdego studenta indywidualnie, obowiązkowy, przygotowany do zajęć, pomocny dla studentów i mający dla nich czas, zrównoważony, opanowany, jego autorytet głównie opiera się na dokonaniach zawodowych, osiągnięciach, a także na sposobie prowadzenia zajęć, zafascynowany przedmiotem, otwarty na potrzeby studentów, umożliwia prowadzenie partnerskich dyskusji, przygotowany do zajęć, prowadzący je w interesujący sposób, powołany do tego co robi, nauczyciel wymagający, a przy tym nie stresujący studentów, umiejący z nimi współpracować, człowiek skromny, nie afiszujący się swoją wiedzą.”
Podsumowując, można wysunąć przypuszczenie, że istnieje prawdopodobieństwo określonego wpływu obserwowanych i doświadczanych przez studentów zachowań i postaw pracowników naukowo-dydaktycznych na przyszłe zachowania kandydatów na nauczycieli w szkołach, które niebawem staną się ich miejscami pracy. Studenci przebywający w gronie nauczycieli akademickich, których darzą szczególnym uznaniem i szacunkiem, mający na co dzień liczne przykłady prawidłowych relacji międzyludzkich, otwartych kontaktów osobowych oraz wysokiego poziomu zajęć dydaktycznych będą oczekiwać rychłej pracy w szkole, w której zapewne będą dążyć do naśladowania swoich mistrzów.
A co będzie z tymi nauczycielami, którzy w toku studiów nie mieli szczęścia spotkać mistrzów? Nie było im dane wspólne odkrywanie prawdy, a relacje interpersonalne daleko odbiegały od tych pożądanych? Jeszcze raz pragnę przypomnieć, że stan nauczycielski należy do zawodów, w którego wykonywanie zaangażowana jest cała osobowość. Nauczyciel akademicki oddziałuje na studentów całym swoim postępowaniem i zachowaniem, całym swoim życiem zawodowym, społecznym, osobistym. Sam prestiż uczelni jako instytucji, nie może w sposób automatyczny przenieść się na prestiż pracujących tam osób. Każdy pracownik musi ów prestiż budować swoją tożsamością, gruntowną wiedzą merytoryczną i umiejętnościami przekazu wiedzy.
Marian Śnieżyński
1 J. Sztumski, Autorytet i prestiż uczonego, [w:] P. Rybicki, J. Goćkowski (red.), Autorytet w nauce, Warszawa 1980, s. 57. Powrót
2 K. Szaniawski, Zasada istnienia autorytetu w środowisku naukowym, [w:] P. Rybicki, J. Goćkowski, Op. Cit., s. 58. Powrót
3 J. Szacki, Typy autorytetu w naukach społecznych, [w:] P. Rybicki, J. Goćkowski, Op. Cit., s. 58. Powrót
4 E. Neyman, Prestiż naukowy w amerykańskich badaniach empirycznych, [w:] P. Rybicki, J. Goćkowski, Op. Cit., s. 59. Powrót
5 K. Sośnicki, Autorytet a wychowanie, „Nowa Szkoła” 1958, nr 10. Powrót
6 H. Rowid, Podstawy i zasady wychowania, Warszawa 1957, s. 16. Powrót
7 J. Goćkowski, Autorytety świata uczonych, Warszawa 1989, s. 39. Powrót
8 Badania zostały przeprowadzone w 2006 r na grupie 979 studentów lat piątych studiów dziennych na 13 kierunkach. Powrót
9 Szczegółowy wykaz poszczególnych wydziałów i kierunków studiów znajdzie czytelnik w II wydaniu książki. M. Śnieżyńskiego Sztuka dialogu; teoretyczne założenia a szkolna rzeczywistość, która ukaże się w 2008 roku. Powrót