PEDAGOGIKA PERSONALISTYCZNA
Opracowali:
Dorota Milczarczyk
Stanisław Kaczmarczyk
Zintegrowana Edukacja Wczesnoszkolna
i Wychowanie Przedszkolne
I rok - studia zaoczne II stopnia
Gr. III
Do podstawowych kategorii w pedagogice personalistycznej należy zaliczyć najpierw sam termin „personalizm”, a następnie zwłaszcza takie pojęcia jak: „osoba”
i „wspólnota”.
Termin personalizm pierwotnie w pismach F. Schleiermachera określał ideę osobowego Boga - przeciwstawną panteistycznej. Popularyzacja terminu dokonała się dzięki pismom Ch. Renouviera. Kategorię „personalizm” upowszechnił W. Stern zapoczątkowując
w sensie ścisłym personalizm psychologiczno-pedagogiczny. Personalizm ma wiele odmian i nurtów. To zaś, co możemy określić jako cechę wspólną wszystkich jego odmian, to zainteresowanie sprawami wychowania
i pedagogiczny charakter. Personalizm to także, kierunek, który zaakceptował do końca i konsekwentnie wartość samego człowieka, jako osoby i osobowości, a rozwój tej osobowości uczynił podstawową, autonomiczną wartością i celem działań. Osoba to wartość ponad inne wartości, nie tylko etyczne. „Osoba” (łac. persona)
i wyprowadzane stąd pojęcie„osobowości” stanowi właśnie centralne zagadnienie personalizmu. W ujęciu personalistycznym istota ludzka jest wartością najwyższą, bezwzględną - w świecie bytów stworzonych, jest jedyną rzeczywistością posiadającą wartość per se (łac. samo przez się, samo z siebie). Z tego względu będąc osobą per se, tj. mającą własny cel, którym jest doskonalenie się w swym istnieniu - nie może być traktowana jako środek do celu innego człowieka względem społeczeństwa (por. F. Adamski, 1993, s.12).
Z racji przyjętego punktu wyjścia i zarazem tezy:„człowiek jest osobą”- personalizm odwołuje się prawie zawsze do klasycznej definicji„osoby” przekazanej nam przez Boecjusza. Za Boecjuszem przez osobą zazwyczaj rozumie się indywidualną substancję
o rozumnej naturze (nationalis naturae indywidua substantia). Charakterystycznymi właściwościami rozumnej (duchowej) natury osoby są:
1) uzdolnienie do intelektualnego poznawania rzeczywistości […];
2) uzdolnienie do wyboru poznanych dóbr (wartości);
3) uzdolnienie do miłości (szeroko pojętej, ustopniowanej przez hierarchię dóbr); (Leksykon filozofii…, 1997, s. 417).
Dzięki tym właściwościom„osoba przekracza świat przyrody i tworzy specyficznie ludzki świat kultury”. (Leksykon filozofii…, s. 417). Każdy człowiek - w tym także dzieci i młodzież - jest przede wszystkim istotą rozumną i wolną, ale zarazem zdolną do miłości i ponoszenia odpowiedzialności. Człowiek jest czymś więcej niż tylko całością o charakterze psychofizycznym lub obiektem dającym się kierować dobrowolnie z zewnątrz czy zdolnym jedynie do ulegania presji innych. W porównaniu ze światem fizycznym i biologicznym stanowi wartość niewspółmiernie wyższą. Jak podkreślają zwolennicy personalizmu człowiek jest bowiem istotą nie tylko rozumną, wolną i odpowiedzialną lecz zarazem wrażliwą na prawdę, dobroć i piękno, zdolną do samoświadomości (autorefleksji) i twórczości,
a niejednokrotnie transcendencji. (M. Łobocki, 2004, s. 153). Ponadto personalizm podkreśla, że człowiek jako osoba nie może aktualizować swych możliwości, nie pozostając w bezpośrednich kontaktach z innymi ludźmi. Nigdy przecież nie przestaje być istotą społeczną, jest bowiem„o tyle bytem w sobie, samodzielnym i zupełnym, o ile jest bytem dla drugiego, bytem społecznym”. (M.A. Krąpiec, 1993, s. 670). Może też liczyć na konstruktywny rozwój swej osobowej natury tylko dzięki zgodnemu i nacechowanemu miłością współżyciu z innymi ludźmi. Mówi się tutaj
o wyraźnym prymacie osoby w stosunku do społeczności. Społeczność ma służyć człowiekowi, a nie on ma być niewolniczo podporządkowany społeczności. Domaga się tego zwłaszcza postulowane w personalizmie poznawanie godności osoby ludzkiej.
Najważniejszym celem wychowania jest uzdalnianie podmiotu (wychowanka)
do przejęcia kierownictwa nad własnym procesem rozwoju. Chodzi o takie ujmowanie wychowania, które zbliża je do procesu „maieutyki osoby”, czyli wzbudzenia osoby w wychowanku. Wychowanek nie jest uważany za rzecz
do napełnienia jej czymkolwiek ani też nie jest on istotą do ćwiczenia (szkolenia), lecz jest osobą, którą należy w nim „wzbudzić”. Z tego faktu wyłaniają się także trzy podstawowe linie (dziedziny) rozwoju wychowawczego określane jako: wychowanie fizyczne, wychowanie intelektualne
i wychowanie moralne. Nie ujmują one jednak całego człowieka, lecz potrzebne są jeszcze te, które z innej perspektywy ujmują człowieka: społecznej (wychowanie społeczne)
i religijnej (wychowanie religijne). Pierwszą grupę rodzajów wychowania możemy odnieść do samej osoby, a drugą do wymiaru społecznego, poszerzonego o wymiar transcendentalny.
Osoba wyraża się poprzez trzy podstawowe dążenia: w dół - ku sobie i ku własnej sytuacji psychofizycznej, wszerz - ku spotkaniu z innymi ludźmi oraz wzwyż
- ku spotkaniu z Bogiem. Z tego względu najważniejszymi sposobami wyrażania się ludzkiej osoby jest spotykanie się z samą sobą, spotykanie się z innymi ludźmi oraz kontakt
z Bogiem. W tej sytuacji wychowanie i rozwój osoby ludzkiej nie jest nigdy procesem spontanicznym, lecz wymaga odpowiedzialnej pomocy wychowawczej ze strony dorosłych oraz czujności i dyscypliny ze strony wychowanków.
Tylko dzięki odpowiedzialnej pomocy wychowawczej oraz dzięki wysiłkowi samowychowania wychowanek ma szansę coraz lepiej rozumieć siebie i innych ludzi oraz coraz dojrzalej kochać siebie i innych. Pierwszą i najważniejszą metodą wychowania w pedagogice personalistycznej jest osobiste, pozytywne oddziaływanie wychowawcy na wychowanka. Wprowadzanie
w świat osób, a także kształtowanie dojrzałej osobowości jest możliwe jedynie przez spotkania wychowawcze i ich moc. W początkowej fazie rozwoju najważniejszymi wychowawcami są rodzice, a później także inni wychowawcy. Dopiero jednak życie
w obecności Boga - stwarza wychowankowi szansę na osiągnięcie pełnego rozwoju osobowego. Aby wychowywać, nie wystarczy zatem mieć rację. Trzeba kochać. Mądra miłość wychowawców jest pierwszą metodą wychowania i najskuteczniej motywuje wychowanka do wysiłku i rozwoju. Ten, kto nie czuje się kochany, staje się obojętny
na własny los i nie jest w stanie przyjąć najbardziej nawet kompetentnej pomocy wychowawczej. Drugą metodą wychowania w perspektywie personalistycznej jest posługiwanie się motywacją pozytywną. Wychowawcy nie mogą nikogo wychować wbrew jego woli i bez jego współpracy. Z tego względu nie będzie skuteczne wychowanie oparte na moralizowaniu, nakazywaniu, zakazywaniu, straszeniu, kontrolowaniu czy przymuszaniu. Ważną metodą w pedagogice personalistycznej jest demaskowanie typowych zagrożeń, którym może ulec wychowanek. Najbardziej niebezpiecznym z takich zagrożeń jest szukanie doraźnej przyjemności oraz skupianie się na własnej cielesności
i emocjonalności. Skuteczna ochrona przed tego typu błędną postawą to uczenie wychowanków sztuki realistycznego myślenia. Wtedy oni sami mogą zdać sobie sprawę
na przykład z tego, że nie istnieje łatwe szczęście, że alkohol oszukuje, uzależnia i zabija,
że seksualność bez miłości prowadzi do przestępstw i zaburzeń, że tolerancja i demokracja staje się nieludzka, jeśli nie jest podporządkowana prawdzie, miłości i odpowiedzialności,
że do założenia szczęśliwej rodziny konieczna jest nie tylko miłość, lecz także dojrzałość, itd. Wychowanie w perspektywie personalistycznej jest oparte na realizmie,
a realistyczna obserwacja sytuacji wychowanka prowadzi do oczywistego wniosku, że nie można wychowywać, gdy nie stawia się jasnych wymagań. Z tego względu do istotnych strategii wychowania w pedagogice personalistycznej należy proponowanie wychowankowi optymalnej drogi życia, stawianie mu wymagań dostosowanych do jego wieku i możliwości, a także mobilizowanie wychowanka, by sam stawiał sobie mądre wymagania. Formowanie osoby, która mądrze myśli i dojrzale kocha, wymaga przezwyciężenia wewnętrznych słabości oraz zewnętrznych zagrożeń. Rozwój człowieka to zaprawianie się w dyscyplinie i dobru. To podejmowanie wysiłku i mądrej ascezy. To umiejętność rezygnacji z doraźnej przyjemności. Kolejna metoda wychowania personalistycznego polega na egzekwowaniu naturalnych konsekwencji błędów popełnianych przez wychowanka. Kłamstwo, lenistwo, lekkomyślność, wielogodzinne patrzenie na telewizję, wiązanie się z toksycznymi rówieśnikami czy dorosłymi powinno powodować określone konsekwencje negatywne,
np. utratę zaufania ze strony rodziców, złe stopnie w szkole, odebranie kieszonkowego, wzmożoną kontrolę rodziców, itd. Wychowywanie to pokazywanie wychowankowi związku między określonymi zachowaniami a ich naturalnymi konsekwencjami. Odpowiedzialny wychowawca nie pozwoli łudzić się wychowankowi, że może on stosować przemoc, być egoistą, kłamać, albo sięgać po alkohol czy narkotyk, a mimo to żyć w miłości i wolności oraz być szczęśliwym człowiekiem. Wychowawca - personalista zdaje sobie też sprawę, że nie jest możliwe tak zwane wychowanie „bez stresów”. Stara się on uczynić wszystko, aby samemu nie stać się źródłem niezawinionych stresów dla wychowanka. Jednocześnie zdaje sobie sprawę z tego, że nie może chronić wychowanka przed stresami i cierpieniami, które są konsekwencją jego własnych słabości, naiwności i błędów. Cierpienie mądrze wykorzystane wychowawczo otwiera wychowankowi oczy. Uczy go odróżniania dobra od zła, prawdy od kłamstwa, drogi błogosławieństwa od drogi przekleństwa. Mobilizuje do przemiany i rozwoju.
Podsumowując tą część rozważań należy stwierdzić, że aby nauczyciel - wychowawca mógł skutecznie oddziaływać na ucznia - wychowanka w perspektywie pedagogiki personalistycznej musi kierować się następującymi zasadami:
— dostrzegać w każdym wychowanku (uczniu) wartość podstawową i naczelną, zwłaszcza z tej racji, że ma do czynienia z człowiekiem w pełnym jego wymiarze - nie jedynie z jego miniaturą - a tym samym wyrażał dla niego swoje najwyższe uznanie jako osoby ludzkiej;
— traktować go podmiotowo, a nie instrumentalnie, czyli nie redukował
go do przedmiotu własnych oddziaływań, a więc nie poddawał go jakiemukolwiek urzeczowieniu;
— nie odmawiać mu niezbędnych praw, w tym szczególnie prawa do szacunku, wyrażania własnych myśli i uczuć, ponoszenia odpowiedzialności za siebie
i dokonywania wyborów zgodnie z dobrem wspólnym;
— dawać wychowankowie do zrozumienia, że jako osoba nie jest pozbawiony również zobowiązań i powinności, jaki ma do spełnienia wobec siebie i innych;
— wysoko cenić w wychowanku rozwój moralny i duchowy, czyli uznawał wedle wyrażenia Jana Pawła II- prymat„być” przed„mieć”, osoby przed rzeczą, etyki przed techniką, a miłosierdzia przed sprawiedliwością (por. W. Szewczyk, 1993, s. 112 i n.). Nauczyciel musi mieć świadomość, że jego zadaniem jest czuwanie nad prawidłowym rozwojem osobowości, a nie kształtowanie jej według własnego uznania. Nauczyciel musi też być świadomy, że jego rola jest rolą pomocniczą
ma on pomagać uczniowi z zewnątrz. Jest to ważne zadanie, ale nie podstawowe. Dzięki nauczycielowi uczeń buduje swoją osobowość zwłaszcza w aspekcie intelektualnym, buduje ją jednak od wewnątrz. Jego wiedza rośnie jak drzewo, które biorąc substancje mineralne z zewnątrz przyswaja je sobie, czyniąc je częścią siebie, i dzięki temu coraz wydatniej wzrasta. Aktywności nauczyciela powinna więc odpowiadać aktywność ucznia, gdyż jest się aktywnym naprawdę wtedy, kiedy się chce, kiedy budzi się wola. Aby chcieć, należy najpierw czegoś pragnąć (por. M. Nowak, 2000, s. 236). Kanonem pedagogiki personalistycznej jest postawa poznania i szacunku wobec wychowanka, dobrowolność i przekonywanie w procesach wychowania, a do tego jest potrzebny kontakt osobowościowy nauczyciela - przy postawie otwartości, szczerości
i prawdy wobec wychowanka. Reasumując zgodnie z przedstawionymi założeniami personalizmu wychowanie oznacza kształtowanie człowieka zmierzające w kierunku dobra jednostki, a równocześnie dla dobra społeczności w której żyje i z której dorobku korzysta człowiek. Dokonuje się ono przez harmonijny rozwój wrodzonych właściwości fizycznych, intelektualnych
i moralnych. W tym kształtowaniu osoby, będącej podmiotem niezbędna jest jak już wspomniałam wyłącznie pomocnicza rola wychowawcy (nauczyciela). Polega ona
na udostępnianiu, przybliżaniu człowiekowi (posiadającemu swą autonomię) szeregu wartości stanowiących trwały dorobek społeczności i wyzwalających w jednostce potencjalności wychowawcze. Chodzi tu w sumie o stwarzanie korzystnych warunków tej potencjalności wyzwalających i zabezpieczających wychowanka przed wyborem pseudowartości. Sam zaś rozwój osobowy jest i pozostanie dziełem samego ucznia
- wychowanka, owocem jego własnych wysiłków. Uczeń przy tym to osobowość niepowtarzalna, a nauczyciel to człowiek o osobowości otwartej na niego - jako jednostkę stającą się (por. S. Pałka, 1983, s. 90). Nauczyciel jest więc tutaj czynnikiem służebnym
w całej sprawie, a równocześnie także sprawczym. Z tego wynika, że wychowanie personalistyczne jest wychowaniem do wolności:
do wolności wyboru dobra. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że wolność w sensie personalistycznym nie ma nic wspólnego z samowolą, niezdolnością i niechęcią
do przyjmowania jakichkolwiek zobowiązań. Oznacza „zdolność wyboru dobra i jego realizacji, ustawicznego poszukiwania tego, co zostało poznane i uznane jako godne naszego dążenia - bowiem stanowi środek naszego doskonalenia osobowego” (F. Adamski, 1993, s.14).
BIBLIOGRAFIA
1. Adamski F., Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej,
[W:] kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej, red. F. Adamski, Kraków 1993.
2. Dziewiecki Marek ks.: Osoba i wychowanie. Pedagogika personalistyczna w praktyce, Kraków 2003.
3. Krąpiec M. A., Odzyskać świat realny, Lublin 1993.
4. Leksykon filozofii klasycznej, red. J. Herbut, Lublin 1997.
5. Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2004.
6. Nowak M., Personalizm historyczny i„pedagogie” o inspiracji personalistycznej,
[W:] Alternatywy myślenia o/ dla edukacji, wybór tekstów, red. Z. Kwieciński, Warszawa 2000.
7. Palka S., O podmiotowym traktowaniu ucznia i wychowanka, [W:] W kierunku pedagogiki personalistycznej, red. F. Adamski, Kraków 1993.
8. Szewczyk W., Kim jest człowiek. Zarys antropologii filozoficznej, wyd. 2 uzupełnione, Tarnów 1993.