Charakterystyka rozwoju psychofizycznego dzieci w młodszym wieku szkolnym.

Rozwój psychiczny jest procesem długotrwałym, doprowadzającym do jakościowych i ilościowych przemian, zarówno w całokształcie działalności jednostki jak i w zakresie poszczególnych funkcji i czynności psychicznych. 1

Dziecko w czasie rozwoju zdobywa coraz szerszą orientację w otoczeniu, wzbogaca wiedzę o rzeczywistości, doskonali swe umiejętności i sprawności. U dziecka powstają nowe potrzeby, uczucia, krystalizują się zamiłowania oraz zainteresowania. Zachodzą przeobrażenia w świadomości i osobowości dziecka.

Licząc się ze skomplikowanym uwarunkowaniem zjawisk - mówi M. Żebrowska, ich zmiennością i wzajemna zależnością dialektyczną, musimy niewątpliwie uznać, że podstawą wyróżnienia etapów rozwojowych nie może być jakaś pojedyncza właściwość psychiczna czy fizyczna, lecz powinien być pewien ich całokształt, decydujący o rzeczywiście odmiennej charakterystyce dziecka.2

W związku z tym przyjęto trzy kryteria rozróżniania okresów rozwojowych:

• sposób i poziom odzwierciedlania otaczającej rzeczywistości;

• dominujący rodzaj działalności;

• specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego.

Zarówno znajomość przyjętych kryteriów, jak i znajomość wskaźników rozwojowych, pozwalają wyróżnić poszczególne okresy rozwoju u poszczególnych dzieci. Jednocześnie umożliwiają podejmowanie w porę odpowiednich zabiegów korekcyjnych.

Dziecko, które rozpoczyna naukę w szkole, wkracza jednocześnie w nowy okres rozwoju, nazwany młodszym wiekiem szkolnym, obejmującym lata 7-8 do 11-12 roku życia. Rozpoczęcie nauki w szkole powoduje wielkie zmiany w życiu dziecka. Z dziecka „rodzinnego” przeobraża się w ucznia. Zmienia się tryb jego życia, zobowiązany jest do systematycznego uczęszczania do szkoły oraz wypełniania nakładanych przez nauczyciela zadań. Jego postępowanie i wyniki nauczania podlegają ocenie nauczyciela i rówieśników. Podstawowym obowiązkiem ucznia w tym okresie staje się nauka, która nie tylko stawia mu nowe wymagania, ale jest czynnikiem pobudzającym jego rozwój umysłowy. Dziecko opanowuje w tym czasie technikę czytania, pisania i podstawowe pojęcia matematyczne. Nadal jeszcze ważną rolę w życiu dziecka odgrywa zabawa, która jednak zmienia swój charakter i funkcję. Oczywiście nie wszystkie dzieci wstępujące do szkoły są w stanie sprostać wymogom jakie przed nimi stawia.

Jakie właściwości winny cechować dziecko rozpoczynające naukę w pierwszej klasie.

Najogólniej można powiedzieć, iż dziecko takie winno osiągnąć dojrzałość szkolną, która wyraża się w określonym poziomie zarówno rozwoju fizycznego, umysłowego, emocjonalnego i społecznego. Dziecko dojrzałe do nauki szkolnej winno być dobrze, jak na ten wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo, posiadać odpowiedni zasób wiedzy o świecie i orientację w bliskim otoczeniu, zdolność do działania intencjonalnego tj. podejmowania czynności zmierzających do celu. Powinno również posiadać pewien stopień uspołecznienia, umiejętność opanowania popędowych emocji oraz zdolność do reakcji odroczonych warunkujących powściąganie złości, lęków i obaw.

Należy zaznaczyć, iż właśnie w okresie młodszego wieku szkolnego choć postępuje proces rozwojowy, to jednak wyraźnie zmniejsza się jego dynamika.

Tę intencję natury polegającą na powstrzymaniu tempa rozwoju dziecka wyraża amerykański lekarz Beniamin Spock słowami:

„hola! Hola! Zanim jako człowiek, któremu możesz ufać, dostaniesz silne ciało i w pełni rozwinięte instynkty, musisz nauczyć się najpierw samodzielnie myśleć, kontrolować własne pragnienia i instynkty, byś nie działał na szkodę innych, musisz nauczyć się współżyć z innymi i w pełni opanować prawa, jakie mają rządzić twoim zachowaniem poza domem rodzinnym, wreszcie musisz opanować umiejętności, z których będziesz żył.”3

Zatem, aby dziecko mogło rozpocząć naukę winno spełniać określone warunki. Jednym z nich jest prawidłowy rozwój fizyczny dziecka. Zaczyna on przebiegać odmiennie u dziewcząt i chłopców. Coraz wyraźniej zaznaczają się różnice indywidualne widoczne w budowie i tempie rozwoju. Zaczynają zanikać dziecięce proporcje budowy ciała. W pierwszych latach szkolnych o rozwoju fizycznym świadczy już nie tempo przyrostu wagi i wzrostu, lecz fakt, że staje się silne i odporne na choroby. Serce i płuca nie rosną już tak szybko jak ciało. Zęby mleczne wymienione zostają na stałe. Konieczne jest zapewnienie dzieciom opieki stomatologa i ortodonty. Układ kostny zawiera jeszcze znaczną ilość tkanek chrzęstnych, jest miękki i plastyczny, co sprzyja różnym deformacjom np. podczas siedzenia. Kostnieje znacznie kościec przegubu, co zwiększa zdolność dziecka do pracy i pozwala na większe obcią

żenie pracami pisemnymi i fizycznymi. Mięśnie są jednak jeszcze słabo rozwinięte. W związku z szyb

szym rozwojem mięśni dużych i znaczną pobudliwością, dzieci wykonują dużo ruchów zbytecznych i szybkich nie dostosowanych do tempa pracy. Męczą się bardziej przy wykonywaniu czynności wymagających precyzji. Należy więc ćwiczyć zespoły mięśni drobnych, co prowadzi do zmniejszenia ich męczliwości i wzrostu dokładności.

Wraz z rozwojem fizycznym następuje rozwój cech motorycznych takich jak siła, moc, zwinność i wytrzymałość. Tempo rozwoju tych cech nie jest równomierne i bywa różne dla chłopców i dziewczynek. Dojrzewanie siły i zręczności staje się jednym z powodów kształtowania potrzeby ruchu. Dziecko nie zastanawia się jednak w sytuacjach, które inspirują je do ruchowego wyżycia się. Bezpośrednią konsekwencją nadmiaru ruchliwej aktywności są częste urazy jakim dzieci ulegają.

Przy organizacji opieki nad prawidłowym rozwojem fizyczno-motorycznym wskazane jest wykorzystywanie zabawy z elementami zróżnicowanych ćwiczeń gimnastycznych. Ćwiczenia nie mogą być zbyt trudne i długie ani zbyt krótkie i łatwe. Poza tym, należy na bieżąco, podczas trwania lekcji stosować ćwiczenia korygujące wady postawy.

Innym, ważnym warunkiem do osiągnięcia dojrzałości szkolnej jest odpowiedni rozwój procesów poznawczych. Rozwój ten w młodszym wieku szkolnym jest dynamiczny, dokonuje się w kierunku wyodrębniania się i usamodzielniania czynności umysłowych. Do głównych form aktywności poznawczej należy rozwój spostrzegania, myślenia, mowy i pamięci.

Spostrzeganie pod wpływem nauki odrywa się od działania, a włącza w osobowość. Dostarcza dziecku satysfakcji intelektualnych i estetycznych. Spostrzeganie zaczyna być podporządkowane „ja” dziecka i potrzebom bezpośrednio z tym „ja” związanym. Spostrzeganie staje się aktywne, gdy nabiera charakteru obserwacji i wypływa z potrzeby dziecka.4

Dalszy rozwój spostrzegania łączy się z rozwojem uwagi i rozwojem poszczególnych jej cech. Pojemność uwagi systematycznie się zwiększa. Jej rozwój następuje wówczas, gdy materiał, który podajemy, jest zrozumiały, ma wyraźną formę i sprzyjające warunki. Nie mniej ważnym czynnikiem rozwoju uwagi jest własna aktywność samego dziecka. Dziecko dzięki spostrzeżeniom i obserwacjom staje się coraz bardziej dociekliwe, wnikliwe i przez to lepiej rozumie otoczenie, bezmyślnie nie przyswaja gotowych informacji.

Myślenie jako jedna z czynności poznawczych w młodszym wieku szkolnym ulega przeobrażeniom jakościowym. Staje się ono samodzielną, wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki. Ta nowa postać myślenia zwana bywa myśleniem pojęciowym, abstrakcyjnym, symbolicznym albo słownologicznym. 5

Rozwój myślenia postępuje stopniowo na drodze czynności opartych na spostrzeżeniach lub wyobrażeniach przedmiotów i przekształcania się tych czynności w operacje myślowe. Do podstawowych procesów myślowych jakie rozwijają się u dziecka należy analiza, synteza, porównanie abstrahowanie i uogólnianie.

Chcąc rozwijać myślenie należy nauczyć dzieci:

• dostrzegać i formułować pytanie problemowe;

• tworzyć hipotezy będące przypuszczalnymi odpowiedziami;

• sprawdzać trafność wysuniętych hipotez.

Pod koniec młodszego okresu szkolnego, jeśli dzieci są właściwie przygotowane, poprzez odpowiednie treści i metody nauczania, to nabierają umiejętności przeprowadzania operacji myślowych bez wsparcia na konkretnym materiale.

A zatem można stwierdzić, iż rozwój myślenia staje się coraz bardziej dojrzały i lepiej służy dziecku. Dziecko w tym okresie zaczyna stopniowo „chcieć myśleć”. Myślenie staje się dowolne, zależne od dziecka, do jego pragnień, dążeń a nie tylko od tego co dzieje się wokół. 6

Myślenie staje się czynnością zamierzoną, służy nie tylko do zaspakajania potrzeb, lecz samo w sobie jest interesujące. Dziecko zaczyna szukać zadań umysłowych, chce rozwiązywać nowe problemy.

Z rozwojem myślenia ściśle związany jest rozwój mowy. Mowa dziecka, które rozpoczyna naukę w szkole nie przestaje doskonalić się jako narzędzie społecznej komunikacji, jednocześnie przeobraża się. Wyraźnie rozszerza się jej funkcja symboliczna. Mowa dziecka w wieku szkolnym ma dwie postacie: ustną i pisaną, które wzajemnie na siebie oddziaływują.

Do rozwoju mowy dziecka znacznie przyczynia się szkoła. W szkole dziecko opanowuje nowe formy komunikowania się (mowa pisana), a dzięki nauce gramatyki, następuje stopniowy wzrost udziału

świadomości w organizowaniu wypowiedzi ustnych i pisemnych. Nauka w szkole wzbogaca słownik dziecka pojęciami naukowymi. W szkole uczeń bardziej musi liczyć się ze swoim odbiorcą. Jego wypowiedzi muszą być jasne i zorganizowane. Sposób wypowiedzi musi uczeń dostosować do sytuacji.

Prawidłowy rozwój mowy dziecka, a zwłaszcza orientacji pojęciowej, jest bardzo ważnym warunkiem szkolnego powodzenia i zasługuje na specjalną uwagę szkoły i rodziców.

Ważną rolę w życiu dziecka, aby mogło uczyć się mówić i myśleć pełni pamięć. W młodszym wieku szkolnym następuje wzmożony jej rozwój i jakościowa przemiana. Dzieci trzeba uczyć tego, jak należy się uczyć. Stąd też dosłowne uczenie się tzw. pamięć mechaniczna musi być zastąpiona logicznym, sensownym uczeniem się. Pamięć stopniowo zatraca charakter obrazowo-konkretny, a przekształca się w abstrakcyjno-logiczne zapamiętywanie. Wzrasta szybkość, trwałość i pojemność pamięci.

Rozwój społeczny, to szereg zmian jakie dokonują się w osobowości jednostki, powodując to, że jednostka staje się zdolna do konstruktywnego uczestniczenia w życiu i działalności społeczeństwa.7

Dziecko w młodszym wieku szkolnym uświadamia sobie, że jest członkiem społeczności dziecięcej. Jest to dla dziecka w tym wieku ogromnie atrakcyjne. Jak pisze S. Baley „dążność do grupowania się, potrzeba należenia do jakiegoś zespołu osiąga w wieku powyżej 9 lat swoje maksimum na przestrzeni całego życia ludzkiego.”8

W tym okresie życia rówieśnicy:

• wywierają na dziecko wpływ wyrównujący i normalizujący

• bardziej akceptują dziecko niż dorośli

• zapewniają możliwość uczenia się ról społecznych

• są ważnym źródłem informacji

• sprzyjają rozwojowi procesów identyfikacji.

Oprócz oddziaływania grup rówieśniczych, na rozwój społeczny wpływ ma dom rodzinny oraz zamierzone oddziaływania nauczycieli.

O tempie i kierunku społecznego rozwoju dziecka współdecydują dwa czynniki: jego inteligencja oraz przyswojony przez nie system wartości.

To właśnie nauczanie początkowe powinno odpowiednio ukierunkować ten rozwój, zwłaszcza przez równoczesne stymulowanie sfery poznawczej i społecznej, poprzez stawianie uczniów w sytuacjach wymagających wyboru postępowania i związanych z nimi wartości na podstawie świadomie podejmowanych decyzji, opartych na stopniowe wzrastającym wysiłku intelektualnym. Dziecko właśnie w atmosferze wspólnego wysiłku, porównywania warunków pracy, zaangażowania kolegów, oceny przez nich, oducza się egoizmu, zaczyna się liczyć z opinią innych i samo podlega ocenie, troszczy się o wspólny rezultat pracy i wspólne dobro, uczy się odpowiedzialności za własne i wspólne czyny.9

Nie mniej ważnym jest w młodszym wieku szkolnym proces rozwoju osobowości. Właśnie w tym okresie pod wpływem zmieniających się warunków zewnętrznych i wewnętrznych następuje intensywny rozwój osobowości.

U dzieci w tym okresie dokonuje się proces rozwojowy nazywany racjonalizacją „ja”. Dziecko zaczyna spostrzegać, analizować i oceniać samego siebie oraz świadomie planować własne poczynania.10

A zatem dziecko zyskuje pewną rozumną władzę nad sobą. W pierwszej jednak fazie tego okresu, nie widzi u siebie żadnych skaz, dopiero nieco później dostrzega to co niepokoi dorosłych i staje się wobec siebie bardziej krytyczne. Wraz ze wzrostem umiejętności pojęciowego myślenia dziecko zyskuje możliwość dokonania samooceny, co ma niemały wpływ na funkcjonowanie psychiczne. Gdy samoocena jest realistyczna to sprzyja prawidłowemu rozwojowi psychicznemu, natomiast zaniżona lub zawyżona ma wpływ na zmniejszenie odporności na trudności, niepowodzenia w nauce, agresywność.

Na początku młodszego wieku szkolnego dziecko jest jeszcze bardzo zależne od aprobaty dorosłych, pod koniec tego okresu samo potrafi znaleźć radość. Potrzeby zależnościowe są jednak nadal bardzo silne. Negatywny wpływ na zachowanie dzieci ma w tym okresie krytycyzm dorosłych. Dopiero pod koniec tego okresu rozwojowego dzieci przyjmują krytykę o konstruktywnym charakterze. Ona bowiem pobudzi dziecko do aktywności, do poszukiwania nowych strategii zachowania. W tym okresie zauważa się dużą zależność emocjonalną. Dziecko pragnie aprobaty od rodziców, pani w szkole i rówieśników.

W drugiej fazie okresu szkolnego, dążenia leżące u źródeł aktywności nabierają dominującego znaczenia. Potrzeba poznania świata i chęć skutecznego w nim działania, wiążą się z potrzebą kompetencji, która należy do potrzeb samowyzwalających się. U dzieci w młodszym wieku szkolnym istnieją dwa dominujące przejawy dążeń kompetencyjnych: zainteresowania, dążenie do osiągnięć.

Zainteresowania w tym wieku mają charakter płynny i nietrwały, są wielokierunkowe. Dominują zainteresowania sportem, zabawami ruchowymi, majsterkowanie, zainteresowania o charakterze poznawczym np. czytanie.

Czynnikiem kształtującym zainteresowania jest przede wszystkim jego otoczenie społeczne. Ważne

jest, aby panowała równowaga między zainteresowaniami dziecka, a inspirowanymi przez rodziców. Zmuszanie dziecka do zajęć dodatkowych, których nie lubi, nie służy kształtowaniu jego osobowości. Prawdziwą satysfakcję przynosi dziecku takie działanie, którego efekty są coraz większe. W tym momencie potrzeba kompetencji przeradza się w potrzebę osiągnięć. Pod jej wpływem wzrasta pracowitość oraz chęć osiągania złożonych i trudniejszych celów.

Życie emocjonalne dziecka sprowadza się do żywych reakcji uczuciowych na sytuację w jakiej uczestniczy. Emocje są słabo kontrolowane. W tym okresie życia dziecka zmniejsza się reakcja strachu, a wyraźnie wzrasta liczba reakcji gniewu, której wyrazem jest agresywne zachowanie się wobec otoczenia. Częściej agresywnie dzieci reagują wobec rówieśników.

Prawidłowy rozwój emocjonalności zdąża do coraz większej kontroli nad własnymi emocjami.

Innym przejawem dojrzewania emocjonalnego jest intelektualizacja uczuć, która polega na uświadomieniu sobie tego, do czego mamy jakiś stosunek emocjonalny.

W rozwijaniu osobowości dziecka ważną rolę odgrywają nie tylko nauczyciele, rodzice i rówieśnicy, ale i jego indywidualne cechy takie jak płeć, temperament i zdolności.

Aby dziecku umożliwić prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny w okresie jego trzeciego dzieciństwa należy pamiętać, iż każde dziecko jest inne. Są dzieci o normalnym, harmonijnym rozwoju, są i takie o wyraźnie przyspieszonym rozwoju, bądź też takie z odchyleniami rozwojowymi. Dużą rolę w stymulowaniu rozwoju każdego dziecka odgrywają rodzice i nauczyciele. To właśnie oni, poprzez właściwe oddziaływania, winni czynić wszystko, aby dzieciom pomóc i umożliwić im wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny.

ZABURZENIA EMOCJONALNE

Czy upośledzenie umysłowe jest chorobą umysłową?

Nadal w naszym społeczeństwie, utożsamia się upośledzenie umysłowe z chorobami psychicznymi. Być może wzięło się to ze wspólnych historycznych źródeł leczenia chorób umysłowych i upośledzenia umysłowego, a może wszystko, co zdaje się być inne od obowiązującej powszechnie normy, mało znane i „dziwne”, zwykle określa się - w sposób uproszczony - chorobą psychiczną? Ma to dość często negatywne konsekwencje, choćby w krzywdzącym postrzeganiu osób z upośledzeniem i ich integracji w zwykłych formach życia. Jako domniemani chorzy umysłowo są narażeni na obserwacje swych zachowań i krytyczne, dokuczliwe uwagi wygłaszane w przekonaniu, że ich po prostu nie usłyszą lub nie zrozumieją. Krzywdzące jest to także dla ludzi z chorobą umysłową i ich rodzin, bowiem niekiedy tylko przejściowy stan z objawami choroby umysłowej przez otoczenie utożsamiany jest z upośledzeniem umysłowym (a przecież nie zawsze nim jest), co powoduje odseparowanie się od ludzi, którzy na ogół mają duże szanse powrotu do pełnego zdrowia i dobrej kondycji psychicznej.

Owo pomieszanie pojęć częściowo może także wynikać z terminologii (nazewnictwa) używanej w różnych językach. Niezależnie od przyczyny, utożsamianie upośledzenia umysłowego z chorobą umysłową jest błędem wobec zasadniczych różnic pomiędzy tymi dwoma stanami i dotyczącymi ich koncepcjami postępowania leczniczego.

Uznany naukowo fakt, że ludzie upośledzeni mają takie same potrzeby jak inni, przekonuje, że zdecydowane rozróżnienie pomiędzy upośledzeniem i chorobą umysłową nabiera ogromnego znaczenia, dlatego, aby każde z nich traktować w swym specyficznym zakresie, tak jak specyficzne są ich potrzeby. Osoby upośledzone umysłowo mają określone potrzeby, które znacznie różnią się od potrzeb osób chorych umysłowo. Stąd ważne jest, by specyficzne służby, placówki specjalne niezbędne dla osób upośledzonych umysłowo były oddzielone od służb świadczących pomoc i opiekę na rzecz chorych umysłowo. Ale równie ważne jest, by ludzie upośledzeni umysłowo mieli zapewniony pełny dostęp do służb psychiatrycznych zawsze wtedy, gdy ich potrzebują, na równi z innymi ludźmi. Choć oba rodzaje służb są jednakowo ważne i muszą ze sobą współpracować, to istotne jest, aby leczenie każdego człowieka (upośledzonego, czy z chorobą umysłową) było dostosowane do rzeczywistych potrzeb danej osoby, bowiem każdy z tych obszarów niesprawności wymaga własnych, wyspecjalizowanych praktyków i swych własnych metod terapeutycznych.

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE

inaczej: oligofrenia, niedorozwój umysłowy, stan umysłowy poniżej normy, zahamowanie lub upośledzenie rozwoju psychicznego - to termin używany najbardziej powszechnie. Zawiera on dwa elementy, z których oba rozpatrywane są w stosunku do wieku biologicznego i kultury społecznej, mianowicie:

funkcjonowanie intelektualne, które jest znacznie poniżej średniej i które występuje od wczesnego wieku,

znaczne upośledzenie zdolności adaptacyjnych do kulturowych wymogów otoczenia. Dominującym objawem upośledzenia jest znaczne obniżenie sprawności i wydolności intelektualnej dziecka, tym większe im głębszy jest jej stopień. Z niedorozwojem inteligencji, oprócz słabszej zdolności przystosowania, wiążą się i inne cechy, jak: zaburzenia emocjonalne i charakterologiczne, niekiedy anomalie w budowie ciała i w rozwoju fizycznym. Sam pomiar inteligencji jako wskaźnik upośledzenia umysłowego jest niewystarczający.

Obecnie w diagnostyce upośledzenia umysłowego, na podstawie obiektywnych kryteriów - zanim uzna się daną osobę za upośledzoną umysłowo - konieczne jest wykazanie upośledzenia zarówno funkcjonowania intelektualnego jak i zachowania adaptacyjnego. Zatem, ani sam niski poziom inteligencji, ani też upośledzenie zachowania adaptacyjnego nie są wystarczające do postawienia diagnozy o ewidentnym upośledzeniu. Nie znaczy to, że należy rezygnować ze stosowania znanych testów psychologicznych, są one przydatne do oceny stopnia upośledzenia i opóźnienia umysłowego, pod warunkiem, że uzyskany wynik interpretuje się z należytą ostrożnością.

Na ogół upośledzenie umysłowe ujawnia się w okresie niemowlęcym lub wczesnym dzieciństwie albo w wieku szkolnym, kiedy to zaznaczają się trudności przystosowania się takiego dziecka do wymogów życia codziennego, rozumienia i używania języka i pojmowania ogólnych i abstrakcyjnych znaczeń. Upośledzenie umysłowe jako takie nie jest chorobą ani także stanem chorobowym. Obejmuje ono szeroki zakres warunków, które niekiedy wynikają z powodu chorób biologicznych albo uszkodzeń organicznych, a innym razem może wynikać ze złożonych powodów społecznych i psychologicznych. Dość często specyficzna przyczyna upośledzenia umysłowego nie jest znana. Coraz częściej mówi

się, że upośledzenie umysłowe ma charakter dynamiczny a nie statyczny (niezmienny). Jeżeli uznaje się, że stan upośledzenia umysłowego ma zasadniczo charakter rozwojowy - możliwy jest przecież rozwój zdolności poznawczych, umiejętności, wartości osobowych, uczenie się i przystosowywanie do wymogów szerszej społeczności u osób z upośledzeniem - to wszelka pomoc musi mieć na celu ów wszechstronny rozwój, by zmniejszyć zależność tych osób od innych i zwiększyć ich kompetencje życiowe.

CHOROBA UMYSŁOWA

Ten termin używany jest na określenie ostrych stanów psychotycznych lub degeneratywnych. Choroba umysłowa jest ogólnym terminem obejmującym szeroki wachlarz zaburzeń i zespołów chorobowych, wpływających na funkcjonowanie emocjonalne, społeczne, poznawcze oraz zachowanie. Charakteryzuje się ona niewłaściwymi reakcjami emocjonalnymi o różnym modelu i nasileniu, zniekształceniem (a nie niemożnością) zrozumienia i porozumienia oraz nieprawidłowo ukierunkowanym (a nie jedynie zaburzonym) zachowaniem adaptacyjnym.

Choroba umysłowa może wiązać się z różnymi stanami organicznymi o charakterze neurologicznym, genetycznym, biochemicznym lub negatywnym wpływem środowiska rodzinnego lub otoczenia. Niekiedy pojawia się ona nagle w stanie ostrym (w pełnym zespole objawów) i upośledza w wyraźny sposób uprzednio normalne zachowania. W innym przypadku zaś choroba może mieć charakter utajony, a objawy pojawiają się stopniowo i początkowo są mało charakterystyczne, by orzekać o istnieniu choroby umysłowej. Choroba umysłowa może więc mieć przebieg ostry, przewlekły lub nawrotowy.

W przebiegu choroby psychicznej wystąpić mogą bardzo zróżnicowane objawy, m.in.: dezorientacja w czasie, apatia lub euforia, ospałość, senność, zanik napędu psychoruchowego, zaburzenia pamięci, obniżenie uczuciowości wyższej, dezorientacja, co do własnej osoby i przestrzeni, odrętwienie, zwolnienie biegu myśli i wiele innych, charakterystyczne dla określonego rodzaju choroby, czasu jej trwania i przebiegu. Inne więc będą objawy w chorobie postępującej czy przewlekłej, w fazie ostrej czy utajonej. Zaburzenia takie mogą być poprzedzone trudnościami społecznymi, personalnymi lub sytuacjami szkolnymi zanim pojawią się widoczne symptomy choroby. Mniej ciężkie zaburzenia psychiczne (np. zakłócenia emocjonalne, zaburzenia zachowania) częściej występują w młodym wieku (ale wystąpić mogą w każdym wieku), jednakże różnica pomiędzy normalną reakcją na stres i reakcją psychopatologiczną musi być starannie rozpoznana. Ciężkie postacie chorób umysłowych zwykle występują w okresie młodzieńczym lub w życiu dorosłym, rzadziej u dzieci.

Przyjęte przez organizacje międzynarodowe klasyfikacje chorób umysłowych zwykle rozróżniają je pomiędzy: psychozami (np. schizofrenia, depresje maniakalne), zaburzeniami o podłożu organicznym (np. otępienie i degeneratywne zaburzenia mózgu), a zaburzeniami psychoneurotycznymi (np. stany lękowe, obsesje), oraz zaburzeniami zachowania i osobowości.

W przypadku ostrej choroby umysłowej należy zapewnić przede wszystkim opiekę psychiatryczną i pielęgniarską (w domu, w przychodni, w specjalistycznej placówce leczenia psychiatrycznego), podczas gdy w przypadku osób upośledzonych umysłowo opiekę (w domu, w szkole, w warsztatach terapii, itd.) stanowią sami rodzice, nauczyciele, psycholog, rehabilitant, logopeda, a w wyjątkowych sytuacjach lekarz czy pielęgniarka. Leczenie chorób umysłowych polega na starannie zaplanowanym podawaniu odpowiednich leków (neuroleptyków) w połączeniu z różnorodnymi formami psychoterapii werbalnej i niewerbalnej. Celem jest aktywna i systematyczna interwencja w chorobę oraz pomoc takiej osobie w powrocie do pełnego życia w swoim otoczeniu możliwie jak najszybciej oraz z zapewnieniem dalszej pomocy specjalistycznej w wymaganym zakresie.

Chociaż procedury postępowania w przypadku choroby umysłowej i upośledzenia umysłowego mają wiele cech wspólnych, to w pierwszym przypadku kładzie się zwykle nacisk na reedukację pacjentów do powrotu do poprzedniego normalnego lub prawie normalnego trybu życia, podczas gdy w drugim przypadku nacisk kładzie się na nauczenie umiejętności życia w społeczeństwie po raz pierwszy. To istotne rozróżnienie celów terapii w obu przypadkach.

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE Z KOMPLIKACJAMI PSYCHIATRYCZNYMI

Badania prowadzone w naszym kraju pokazują, że osoby upośledzone umysłowo są bardziej podatne na psychozy, neurozy i zaburzenia zachowania niż ich pełnosprawni rówieśnicy. Może to wynikać albo z uszkodzeń organicznych, padaczki, lub też z niewłaściwych doświadczeń środowiskowych, np.: długotrwałych niepowodzeń, stałych napięć, wzmożonego niepokoju czy lęku, złych stosunków rodzinnych lub przyjacielskich, jak również odrzucenia przez osoby znaczące. Toteż niektóre osoby z upośledzeniem umysłowym mogą być dodatkowo obciążone zaburzeniami psychicznymi. Zaburzenia takie mogą być w pewnym stopniu obecne już we wczesnym okresie życia, a niekiedy ujawnić się

mogą w czasie dojrzewania lub jeszcze później.

Osoby upośledzone umysłowo są szczególnie wrażliwe na stres, a ten może spowodować zaburzenia emocjonalne i społeczne, zaostrzone ograniczoną zdolnością adaptacyjną, co z kolei powoduje dalsze zaburzenia rozwojowe ich osobowości. Kiedy upośledzenie umysłowe i choroba umysłowa lub zaburzenia emocjonalne występują u tej samej osoby, to pojawiają się specyficzne problemy diagnostyczne (różnicowanie objawów choroby) i lecznicze (techniki psychoterapeutyczne stosowane w leczeniu chorób umysłowych okazują się nieodpowiednie, bo nie przewidują specyficznych cech wynikających z istnienia upośledzenia umysłowego, np. mała komunikatywność werbalna). Niemniej jednak przepisy prawne dotyczące przymusowego umieszczania w zakładzie lecznictwa zamkniętego i pozbawienia praw publicznych ludzi z upośledzeniem, u których ujawniła się choroba psychiczna nie powinny być stosowane „automatycznie” tylko dlatego, że osoba jest upośledzona umysłowo. Jeśli więc osoba taka wymaga odosobnienia (dla bezpieczeństwa własnego lub otoczenia), powinno dokonywać się to w ramach ogólnie stosowanych przepisów praw człowieka z pełną gwarancją ochrony interesów i samopoczucia tej osoby. Ograniczenie takich praw zawsze powinno być na poziomie niezbędnego minimum i naprawdę ostatecznością.

Marzena Mieszkowicz

5

---